ەلىمىزدە, ونىڭ ىشىندە استانادا قۇرىلىس قارقىندى جۇرگىزىلىپ جاتىر. قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى قۇرىلىسشىسى, «بايتەرەك» استانا قۇرىلىسشىلارى وداعى زاڭدى تۇلعالار بىرلەستىگىنىڭ پرەزيدەنتى, «قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى جامبىل مەلدەباي كىرىستىڭ 30 پايىزى قۇرىلىس سالاسىنان تۇسەدى دەيدى.
– اڭگىمەگە كىرىسەر الدىندا قۇرىلىسشىلار وداعىنىڭ جۇمىسى تۋرالى ايتىپ وتسەڭىز…
– «بايتەرەك» قۇرىلىسشىلار وداعى 2006 جىلى قۇرىلدى. ۇيىمنىڭ قۇرامىندا 75 كاسىپورىن بار. ءبىز قۇرىلىس سالاسىندا قوردالانىپ كەلە جاتقان ماسەلەلەردى مەملەكەتتىك ورگاندار الدىندا كوتەرەمىز, قۇرىلىسشىلاردىڭ قۇقىن قورعايمىز. سالىنىپ جاتقان قۇرىلىستىڭ ساپاسى, تەحنيكا قاۋىپسىزدىگىنىڭ ساقتالۋى سياقتى شارۋاشىلىق جاقتارىن قاداعالايمىز. 4-5 كومپانيانىڭ جۇمىسشىلارى ايلىقتارىمىزدى الا الماي جاتىرمىز دەگەن سوڭ, سولاردى تەكسەرىپ باردىق, ماسەلەنى وڭتايلى شەشتىك.
سونداي-اق ەلوردادا جۇرگىزىلگەن قۇرىلىستاردىڭ ەسەبىن جۇرگىزەمىز. قانداي قۇرىلىستار سالىندى, قاي كاسىپورىن سالدى, ماماندار, نىساندار تۋرالى دەرەكتەر جيناقتالعان 15 تومدىق «جاسامپازدار» دەگەن كىتاپ شىعاردىم. وعان قوسا اتاقتى قۇرىلىسشىلارعا, ساۋلەتشىلەرگە ارناپ 5 تومدىق «قۇرمەت» دەگەن كىتاپ شىعاردىق. ەندى 6-تومىن تاۋەلسىزدىك كۇنىنە ارناپ شىعارعالى وتىرمىز. ودان بولەك ۇكىمەتكە, اكىمدىكتەرگە, مەملەكەتتىك ورگاندارعا حات جولداپ, وسى سالاعا ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن ادامداردىڭ ماراپاتتالۋىنا ىقپال ەتتىك. بۇگىنگە دەيىن قازاقستان بويىنشا 1,5 مىڭ ادام «قۇرمەتتى قۇرىلىسشى» اتاعىن يەلەندى, 3 مىڭداي ادام وردەن-مەدالدارمەن ماراپاتتالدى.
– جاقىندا قۇرىلىسشىلار مەن ساۋلەتشىلەرگە ارناپ ەسكەرتكىش تۇرعىزدىڭىزدار. ەسكەرتكىش تۇرعىزۋداعى ماقساتىڭىز قانداي؟ جالپى, وعان قانداي وي يتەرمەلەدى؟ سول جايىندا ايتساڭىز.
– ەسكەرتكىشتى «قازاقستاننىڭ جاسامپاز قۇرىلىسشىلارى» دەپ اتادىق. ايتا كەتەيىن, قۇرىلىسشىلارعا ارنالعان مۇنداي ەسكەرتكىش تمد بويىنشا جوق. ونداي يدەيا 2014 جىلى دارحان مىڭباي ۇسىنىپ, سول سەبەپ بولدى. سول كەزدەگى قالا اكىمى ءا.جاقسىبەكوۆكە, ودان كەيىنگى ءا.يسەكەشەۆكە دە ەسكەرتكىش ورناتاتىن جەر سۇراپ باردىم. ول ءۇشىن ءتىپتى ون شاقتى ۋچاسكە دە بەلگىلەنىپ, ءبولىندى, بىراق جەر بەرۋ كەزىندە ءىستىڭ ءبارى سيىرقۇيىمشاقتانىپ اياقتالماي قالادى. سودان باقىت سۇلتانوۆ اكىم بولىپ تۇرعاندا ايتەۋىر جەر ءبولىنىپ, اۋكتسيون ارقىلى تەگىن الدىق. قازىرگى اكىم التاي كولگىنوۆ ونىڭ رۇقسات قۇجاتتارىنىڭ ءبارىن ازىرلەتىپ, جوبانى بەكىتىپ بەردى. وسى ەكى اكىمگە جانە ايرىقشا ۇيىمداستىرۋشىلىق قولداۋ كورسەتكەن قر يدم قۇرىلىس جانە تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق ىستەرى كوميتەتىنىڭ توراعاسى مارحابات جايىمبەتوۆكە ريزاشىلىعىم زور. سونداي-اق قۇرىلىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن ءماجىلىس دەپۋتاتتارى دارحان مىڭبايعا, شاكىر قۇسايىنۇلىنا العىس ايتامىن. ماڭعىستاۋ, تۇركىستان, اقمولا وبلىستارىنان جانە الماتى, قاراعاندى, اقتوبە, اتىراۋ قالاسىنان ەشبىر قۇرىلىس مەكەمەلەرى قاتىسپادى. وكىنىشتىسى سول.
ەسكەرتكىش كەشەنىنىڭ قۇرىلىسىنا ءتۇرلى كومپانيالار قولداۋ كورسەتتى. جالپى, 30-عا تارتا كومپانيالاردىڭ دەمەۋشىلىگىمەن سالىندى. ونىڭ ءمۇسىنى «ەنەرگيا تيىمدىلىگى سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق جونىندەگى ەۋرازيالىق كونسورتسيۋم» جشس-ىندا جاسالدى. ديرەكتورى – اباي جامبىلۇلى مەلدەباي, ءمۇسىنشى – ەرنۇر ابايۇلى, ساۋلەتشى سەرىك اقباەۆ.
قۇرىلىس 6 ايداي ءجۇردى. الدىڭعى 3 اي بويى جەردىڭ وي-شۇڭقىرىن تەگىستەپ, كولشىكتەن, ءتۇرلى قوقىستان تازارتتىق. قادا تىرەۋىن قاعىپ, ىرگەتاسىن قۇيدىردىق. ستەللا 25 مەتر اق گرانيتتەن سوعىلدى. جەتپەگەن اقشانى نەسيەگە الىپ, ءوز قالتامنان قوستىم. ءسويتىپ 8 تامىز – قۇرىلىسشىلار كۇنى سالىپ بىتىردىك. ەندى ەسكەرتكىشتىڭ جانىنان مۇراجاي اشامىز, ونىڭ جوبالىق قۇجاتتارى دايىن. مۇراجايعا قۇرىلىس سالاسىندا قولدانعان تەحنيكا, اسپاپتاردى قويۋ ويىمىزدا بار.
ال ەندى ماقساتقا كەلسەك, ول – قۇرىلىسشىلارعا دەگەن قۇرمەت! قازاقستاندا قانشاما اتاقتى قۇرىلىسشىلار بار, سولار تۋرالى جاقسى ەستەلىك قالسا, اتتارى اتالسا دەگەن وي. ەسىمدەرى كەيىنگى ۇرپاقتىڭ جادىندا ساقتالۋى كەرەك, قۇرمەتتەلۋى ءتيىس. ودان بولەك جاستاردىڭ قۇرىلىس ماماندىعىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ. اسىرەسە, ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىڭ ۇل-قىزدارىن وسى ماماندىققا تارتۋ. ويتكەنى ءوزىم كورىپ ءجۇرمىن, قۇرىلىس ينجەنەرى وقۋىن وقىپ كەلگەن جاستاردىڭ كوبىسىنىڭ ءبىلىمى تومەن. نيۆەلير دەگەن قۇرالدى تانىمايدى, سىزبانى وقي المايدى. ماماندىقتى جەتە مەڭگەرمەگەن.
– تاجىريبەلى قۇرىلىسشى رەتىندە ەلىمىزدە قۇرىلىس سالاسىنىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان قانداي فاكتورلاردى ايتا الاسىز؟ وعان قاتىستى قانداي تالاپتاردى وزگەرتۋ كەرەك؟
– قازاقستاندا قۇرىلىس سالاسى قارقىندى دامۋى ءۇشىن بىرقاتار وزگەرىستەر ەنگىزىلۋى قاجەت. مەنىڭ ويىمشا, 1,2,3 كاتەگوريا دەگەن شارتتاردى الىپ تاستاعان دۇرىس. جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ كەلۋىنە بايلانىستى قۇرىلىس نورمالارى مەن ەرەجەلەرىنە وزگەرتۋلەر كەرەك (سنيپ). مەملەكەتتىك ساۋلەت-قۇرىلىس باقىلاۋ قىزمەتتەرىن (گاسك) قالالىق اكىمدىكتەردىڭ قۇزىرىنان الىپ, مينيسترلىككە بەرگەن ءجون سياقتى.
سونداي-اق جەكە قۇرىلىس مينيسترلىگى قۇرىلعانى ابزال. ول قۇرىلىس ىسىنە قاتىستى ماسەلەلەردىڭ وڭتايلى جانە جەدەل شەشىم تابۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتەدى. بۇگىندە جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن 30 پايىز كىرىسىن وسى قۇرىلىس سالاسى بەرەدى. قۇرىلىس جۇمىستارى ءتىپتى كارانتين كەزىندە دە توقتاتىلعان جوق.
تاعى ءبىر ماڭىزدى نارسە, ءار وبلىستاردا سالىناتىن نىسانداردىڭ قۇرىلىسىنا سول اۋماقتا تىركەلگەن كومپانيالاردىڭ قاتىستىرىلۋى زاڭداستىرىلسا, باسقا وبلىستاردان بارماسا جاقسى بولار ەدى. مىسالى, جامبىل وبلىسىندا مەكتەپ, بالاباقشا, اۋرۋحانا, ت.ب. بوي كوتەرەتىن بولسا, وعان تەك سول ءوڭىردىڭ كومپانيالارى قاتىستىرىلسىن. قازىر تۇركىستان وبلىسىندا اۋقىمدى جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتىر, وعان قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن بارىپ جاتىر. ول جەرگىلىكتى جەردىڭ ادامدارىن جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋ جاعدايىن ۇتىمدى شەشۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى. ال ەگەر مامان تاپشى بولسا نەمەسە جەرگىلىكتى كومپانيالاردىڭ قاۋقارى جەتپەي جاتسا, سوندا عانا سىرتتان شاقىرتۋعا بولادى.
جوعارىدا ايتىپ ءوتتىم عوي, قۇرىلىس سالاسىندا بىزدە كاتەگوريالار جاساپ قويعان, سونى الىپ تاستاۋ كەرەك دەپ. سەبەبى 3-كاتەگوريالى كاسىپورىن جەكەلەگەن جۇمىستاردى عانا ىستەي الادى, مىسالى كىرپىش قۇيادى, بەتون سوعادى, بىراق نىسان سالۋ ءۇشىن تەندەرگە قاتىسۋعا قۇقى جوق. 2-كاتەگوريالى كومپانيالار 6 قاباتتى ءۇي سالا الادى, ال ودان جوعارى ۇيلەردىڭ, كۇردەلى قۇرىلىستاردى جۇرگىزە المايدى. كۇردەلى نىسانداردى تەك ءىرى قۇرىلىس كومپانيالارى عانا اتقارادى.
– ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق اياسىندا وعان مۇشە مەملەكەتتەردىڭ «تاۋارلارىنىڭ, قىزمەتتەرىنىڭ, جۇمىسشىلارىنىڭ ەركىن جۇرۋىنە» رۇقسات بەرەتىن شارت بار. سوعان بايلانىستى قازاقستاندا رەسەيلىك, بەلورۋستىك جانە ت.ب ەلدەردىڭ كومپانيالارىنىڭ جۇمىس ىستەۋىنە جاعداي جاسالعان ەمەس پە؟
– شەتەلدىك كومپانيالارعا قاتىستى دا ءبارى جاقسى دەپ ايتا المايمىن. ەل ىشىنە كەلگەندە ولار وسى جەردەن فيرما اشىپ, ليتسەنزيانى الۋى ءتيىس, بىراق ولارعا 3-كاتەگوريا عانا بەرىلەدى. 1-كاتەگوريا بەرۋ ءۇشىن 10 جىل قازاقستاندا تىركەلىپ تۇرۋى كەرەك. ماسەلەن, جول سالايىق, كوپىر سالايىق دەپ شەتەلدىك ينۆەستورلار كەلەدى, وزىمە يراننان, تۇركيادان كەلگەن ينۆەستورلار جولىقتى. بىراق ولار تەندەرگە قاتىسا المايدى, زاڭعا قايشى. قاتىسسا دا تەك قوسالقى مەردىگەر رەتىندە عانا قاتىسادى. بۇل جەردە زاڭ بىزدەگى ءىرى كومپانيالاردىڭ مۇددەسىن قورعاپ وتىر دەگەن ءسوز. وسىعان بايلانىستى شاعىن كاسىپورىندار تەحنيكالىق-ماتەريالدىق بازاسى ساي, ماماندارى بىلىكتى بولا تۇرا, تەندەرگە قاتىسا المايدى. بۇل قۇرىلىس سالاسىندا بيزنەستىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى. سوندىقتان كاتەگوريا دەگەن تالاپتى قايتا قاراۋ كەرەك. سول كەزدە شەتەلدەن دە كەلىپ, قۇرىلىس سالاسىن دامىتۋعا قاتىسا الادى. مىسالى, جاڭا ءوزىڭ ايتقان رەسەيدە, بەلورۋسسيادا مۇنداي كاتەگورياعا ءبولۋ دەگەن جوق.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
