نوبەل سىيلىعىن تاپسىرۋ سالتاناتىندا ۇلگى بولار ءبىر تاماشا ءداستۇر بار. لاۋرەات اتاعىنا يە بولىپ, باعى جانعان ادامعا كورسەتىلەر سىي-قۇرمەتتىڭ ىشىندە وعان تۋعان ەلىنىڭ ءبىر مۋزىكالىق اۋەنى شىرقالادى ەكەن. ماسەلەن, رەسەيلىكتەر ءۇشىن م. گلينكانىڭ «رۋسلان مەن ليۋدميلا» وپەراسىنىڭ ۋۆەرتيۋراسى وينالاتىن كورىنەدى. مۇنىڭ ءوزى ماراپات يەسىنىڭ عانا ەمەس, ەل-جۇرتىنىڭ, اتامەكەنىنىڭ ابىروي-بەدەلىن اسقاقتاتا تۇسسە كەرەك. سونىمەن بىرگە جيىنعا قاتىسقاندار تۋعان جەردىڭ بولاشاعىنا دەگەن سەنىمىن, ىستىق ىقىلاسىن, جارىق دۇنيەنىڭ عاجاپ سۇلۋ كەلبەتىن مۋزىكا تىلىمەن ورنەكتەگەن ۇلى كومپوزيتوردىڭ دارحان تالانتىنا ءسۇيسىنىپ, كوڭىل-كۇيى جادىراي تۇسەرى ءسوزسىز.
مۋزىكا قۇدىرەتى دەگەنىڭىز وسى ەمەس پە؟
تۋعانىنا 100 جىل تولۋىنا وراي تۇركسوي حالىقارالىق ۇيىمى 2013 جىلدى كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى, كسرو حالىق ءارتيسى مۇقان تولەباەۆ جىلى دەپ جاريالاعانى ءسوز بولعاندا, وسى ايتىلعان جايلار ەسكە ءتۇسىپ ەدى. ويتكەنى, ورىستىڭ كلاسسيكالىق مۋزىكاسىنىڭ نەگىزىن قالاعان ميحايل گلينكا دەپ تانىلسا, مۇقاڭ ۇلتىمىزدىڭ وسى سالاداعى ونەردى دامىتىپ, كوركەيتە تۇسۋدە كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرى بولعاندىعىن اتاپ وتكەنىمىز ورىندى. ول قازاقتىڭ رۋحاني ومىرىنە گۇل ءبىتىرىپ, جات جۇرت الدىندا ۇلتىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىن اسپانداتا تۇسۋگە ەلەۋلى ۇلەس قوسقان بىردەن ءبىر تۇلعا ەكەندىگىن مويىنداۋىمىز كەرەك. اكادەميك احمەت جۇبانوۆ مۇقاڭدى «قازاقتىڭ شىن مانىندەگى ءبىرىنشى پروفەسسيونال كومپوزيتورى» دەپ تەگىن ايتپاسا كەرەك.
قازاق ونەرىنىڭ مۋزىكا سالاسىنداعى جارىق جۇلدىزى بولعان مۇقان تولەباەۆتىڭ ەۆگەني برۋسيلوۆسكيمەن بىرىگىپ جازعان تاريحي-پاتريوتتىق «امانگەلدى» وپەراسىن, «نياز بەن راۋشان», «ايدار», «ىبىراي التىنسارين», «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» سياقتى اياقتالماي قالعان وپەرالارىن, وركەسترگە ارنالعان ۋۆەرتيۋرا, سيمفونيالىق پوەمالارىن,
كامەرالىق اسپاپتارعا لايىقتاپ جازعان شىعارمالارىن, كانتانتو-وراتوريالىق, حورعا ارنالعان دۇنيەلەرىن, سيۋيتا مەن رومانستارىن, عاجاپ اندەرىن ايتپاعان كۇندە جالعىز «ءبىرجان – سارا» وپەراسىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى دەسەڭىزشى!
1946 جىلى قاراشانىڭ 7-ءى كۇنى مۇقاڭنىڭ قاجىم جۇماليەۆتىڭ ليبرەتتوسى بويىنشا جازىلعان وسى تۋىندىسى العاش رەت ساحناعا قويىلدى. بۇل ەڭبەك بىردەن جوعارى باعالاندى. 1949 جىلى «ءبىرجان – سارا» وپەراسىن تۇڭعىش رەت قويعان شىعارماشىلىق ۇجىم مۇقان تولەباەۆپەن بىرگە كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىنا يە بولدى. بۇل وقيعا شىن مانىندە, قازاق مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ سالتاناتىنا اينالدى. قازاقتىڭ باي مۋزىكاسى, ۇلتتىق تۇرمىس-سالت داستۇرلەرى وپەرا دراماتۋرگياسىندا شەبەر بەينەلەنگەن. مۇندا ءداستۇرلى مۋزىكالىق فورمالار ءبىر جاعىنان ساقتالىپ وتىرسا, ەكىنشى ءبىر جاعىنان جەتىلدىرىلىپ دامىتىلعان, ۇلكەن سۋرەتكەرلىكپەن جاڭاشا سيپاتتالعان…
ء…يا, مۇقاڭ جازعان وسى وپەراداعى ۇلتتىق ناقىشتىڭ قۇلاشى كەڭ, شابىتى شالقار, ال, اسقاق سازدى مۋزىكاسى جان تەبىرەنتەدى. شىعارمانىڭ پوەتيكالىق قۇرىلىمىن ءسوز ەتكەندە ونىڭ ناقىشتارى الاشتىڭ كەڭ دالاسىنداي مەيىرىمدى, اسقار تاۋىنداي تاكاپپار, اسقاق, اساۋ تەڭىز تولقىنىنداي ەكپىندى ەكەندىگىن ايتا كەتۋ ورىندى. ويتكەنى, ول قازاقتىڭ سارقىلمايتىن, تاۋسىلمايتىن حالىقتىق اۋەنىنەن سۋسىنداعان. وسىندايدا م. گلينكانىڭ «مۋزىكانى حالىق شىعارادى, ال كومپوزيتورلار ونى تەك ادەمىلەپ, وڭدەيدى» دەگەن پىكىرى ويعا ورالادى. بىراق, وڭدەۋ, ونى قيال تەڭىزىنەن وتكىزىپ, ادەمىلەي ءتۇسۋ تەك عاجاپ زەرگەردىڭ قولىنان عانا كەلەدى ەمەس پە؟
ونەردىڭ, ونىڭ ىشىندە مۋزىكانىڭ, شەڭبەرى, شەتى بولمايدى. قازاق مۋزىكاسىنا باسقا حالىقتاردىڭ اۋەنى قانداي اسەر ەتسە, ءبىزدىڭ ىقپالىمىز دا ودان كەم بولماعان. ماسەلەن, ا. ءبوروديننىڭ «كنياز يگور» وپەراسىنداعى «قىپشاق ءاندەرى مەن بيلەرى» دەگەن جالپى اتپەن بەرىلگەن ۆوكالدىق-وركەسترلىك سيۋيتانى الىڭىز. مۇندا ەڭ الدىمەن ەلىن, جەرىن ويلاعان تۇتقىن قىزدار ساعىنىش ءانىن سىزىلتا ايتىپ, بي بيلەيدى. قيال مەن ارمانعا قۇرىلعان وسىناۋ ءان مەن بي لەزگينكا ىرعاعىنا ۇقسايتىن ەرلەردىڭ ەكپىندى بيىنە اۋىسادى. سودان سوڭ حور ولەڭ ايتسا, باسقالارى جاپپاي بيلەيدى. قىپشاق حانىنىڭ قاجىر-قايراتىن, ەرلىگىن ماداقتايدى. بۇل – بالالاردىڭ تالداي ءيىلىپ, جەپ-جەڭىل ورعىتاتىن بي ىرعاعىنا الماسادى. بۇدان كەيىن بارلىق بيلەر قايتا جالعاسىپ, شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى-اۋ دەگەن كەزدە ءبارى قوسىلىپ, ۇلكەن بي انسامبىلىنە ۇلاسادى.
بۇل – كەرەمەت قۇبىلىس. ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ تاعى ءبىر نازار اۋدارعانىمىز كوزىن جاس, كوڭىلىن قاياۋ باسقان تۇتقىن قىزداردىڭ بيلەي ءجۇرىپ, جۇرەگىن جارىپ شىققان مۇڭلى ءانى ەدى:
– ۋلەتاي نا كرىلياح ۆەترا
تى ۆ كراي رودنوي, رودنايا پەسنيا ناشا,
تۋدا, گدە مى تەبيا سۆوبودنو پەلي,
گدە بىلو تاك پريۆولنو نام س توبويۋ.
ال, وسى ءاننىڭ اۋەنىنە, ىرعاعىنا نازار اۋدارساڭىز, ونىڭ ا. زاتاەۆيچ جازىپ العان قازاقتىڭ «وي, اينام», «عازيزا-اي» اندەرىمەن ۇندەس, تامىرلاس ەكەنىن بايقار ەدىڭىز.
شىن ونەر مەن ناعىز تالانت ارقاشان جۇرەككە جول تاپقان. «كنياز يگور» وپەراسىنداعى «قىپشاق اندەرى مەن بيلەرى» وسىنداي دۇنيە. بۇل تۋرالى ءسوز بولعاندا, ءبىز «ءبىرجان – سارا» وپەراسىنداعى ءبىرىنشى كورىنىستەگى جاستاردىڭ جالىندى ءبيىن كورىپ, اسقاقتاعان ءانىن تىڭداپ, قۇلاق قۇرىشىن قاندىرار حور اۋەنىن ەستىگەندەي بولامىز. قوياندى جارمەنكەسىندەگى ايتىس, ءان مەن كۇي, شالقىعان بي… كوشپەندىلەر ءومىرىنىڭ ءبىر كورىنىسى. قۋانىش پەن قايعىسىن, ءداستۇرى مەن سالتىن عاسىرلار بويى ءوز باسىنان وتكىزىپ كەلە جاتقان, كۇندەلىكتى قام-قارەكەتى, توي دۋمانى بار ادەتتەگى تىرشىلىك. ءيا, تاقىرىبى ءارتۇرلى بولسا دا, وسى ەكى وپەراداعى بۇل كورىنىستەردىڭ اراسىندا ءبىر ساباقتاستىق, عاجايىپ ۇقساستىق جاتقاندىعى كۇمان كەلتىرمەيدى.
1958 جىلى موسكۆادا وتكەن قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ونكۇندىگىندە «ءبىرجان – سارا» وپەراسىن تالعامپاز كورەرمەن جىلى شىرايمەن قارسى العانى بەلگىلى. سول كەزدەگى كەڭەس كومپوزيتورلارىنىڭ باسشىسى تيحون حرەننيكوۆ بىلاي دەگەن ەدى: «اسىرەلەپ ايتتى دەمەڭدەر, مۇقاننىڭ بۇل وپەراسى تەك قازاق مۋزىكاسىنىڭ جۇلدىزى عانا ەمەس, بۇل وپەرا ماسكەۋ, پاريج, ۆەنا سياقتى مۋزىكا ساحناسىنىڭ كوركى بولار ەدى» («قازاق ادەبيەتى», №40, 1.10.1993).
وپەرا – كلاسسيكالىق مۋزىكانىڭ شىڭى. ءسوز بولىپ وتىرعان ءبىر عانا «ءبىرجان – سارا» وپەراسىندا قانشاما عاجاپ كورىنىستەر بار دەسەڭىزشى! ونداعى ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسى, جەكە ايتىلاتىن اريالار مەن اريوزالار, بي كورىنىستەرى, قوسىلا اندەتەتىن دۋەتتەردىڭ ارقايسىسى نەبىر كونتسەرت نومىرلەرىن جارقىراتا تۇسەر ەدى. الايدا, تولىپ جاتقان كونتسەرت باعدارلامالارىندا, تەلەديدار, راديو حابارلارىندا, توي-جيىنداردا, وكىنىشكە قاراي, ونداي ۇزىندىلەر وتە سيرەك بەرىلەدى.
1949 جىلى «ءبىرجان – سارا» وپەراسى ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ, ماسكەۋدەگى بۇكىلوداقتىق راديو انشىلەرىنىڭ ورىنداۋىندا تاسپاعا جازىلدى. كەڭەس زامانىندا ودان ۇزىندىلەر اندا-ساندا بەرىلەتىن, قازىر ول مۇلدەم توقتادى. وسى وپەرانىڭ كلاۆيرى «ونەر» باسپاسىنان 1983 جىلى 500 دانا بولىپ باسىلىپ شىقتى. سول كەزدە مەن جاڭادان قۇرىلعان جەزقازعان وبلىسىندا ەدىم, ءالى ەسىمدە: اتالعان كىتاپتان وبلىسقا ەكى دانا ءبولىنىپتى. ەلىمىزدە قانشاما مادەنيەت وشاقتارى, جوعارى-ورتا دەڭگەيدەگى مۋزىكالىق وقۋ ورىندارى, ارناۋلى مەكتەپتەر مەن بولىمدەر, كىتاپحانالار بار ەكەنىن ەسكەرسەك, ءجاي ادامداردى بىلاي قويعاندا, ونەر سالاسىندا جۇرگەندەردىڭ ءوزى ونى قولىنا ۇستاپ كوردى مە ەكەن؟
قازاقتىڭ مۋزىكا ونەرىنىڭ ءىنجۋ-مارجانى «ءبىرجان – سارا» جايلى ءسوز ەتكەندە كوڭىلگە تۇيگەن كەيبىر ويلار وسىنداي ەدى.
امانتاي كاكەن,
جۋرناليست
