ءسوز باسى
تاريحىن ۇمىتقان ەل – تامىرىنان اجىراعان اعاش سىندى, ساياسي تاعدىر ءتىسىن اقسيتىپ كۇلگەن بولىپ, قاتتىراق نازارىن سالسا-اق – سولىپ, قۋراپ قالۋعا, داۋىل سوقسا, رۋحى سىنا كەتۋگە بەيىم تۇرادى. سوندىقتان دا, ءار حالىق تامىرىنا قان جۇگىرتكەن تاريح اتتى تەرەڭىنەن ءنار الىپ وتىرۋعا تىرىسادى. سالت-سانا, رۋح پەن كيە, قادىر-قاسيەت, ماقسات-مۇرات ساباقتاستىعىن ساقتايدى.
وسى تۇرعىدان كەلگەندە, «قازاقستاننىڭ جالپىۇلتتىق قاسيەتتى ورىندارى» جوباسى مەن استانا اكىمدىگىنىڭ ەسكەرتكىشتەردى جانە تاريحي-مادەني مۇرا نىساندارىن قورعاۋدى قامتاماسىز ەتۋ ديرەكتسياسى ازىرلەگەن «كيەلى استانا» كارتاسى ماڭىزدى باستاما ەكەنى داۋسىز. بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردىڭ قاتارىنا, استانا اۋماعىنداعى بوزوق قالاشىعىن زەرتتەي ءتۇسىپ, اۋقىمدى كەشەنگە اينالدىرۋ ماقساتى ەنگەنىن دە ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى. قولىمىزداعى مالىمەتتەرگە قاراعاندا, قازىرگى تاڭدا مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىمەن بىرلەسىپ, اۋقىمدى مۋزەي كەشەنى بويىنشا جۇمىس جۇرگىزىلىپ كەلەدى. 2022 جىلى مۇندا «بوزوق» دەگەن اتاۋمەن جاڭا مۋزەي-قورىق پايدا بولۋى قاجەت.
بوزوق قالاشىعى قايدا؟
بوزوق جايلى ءوز باسىم وسىدان ون بەس جىلداي بۇرىن ەستىگەم. الايدا ورتا عاسىرلىق بۇل قالاشىقتىڭ ورنىن تاريحشى عالىم كەمەل اقىشەۆ 1998 جىلى انىقتاپ, العاش رەت 1999 جىلى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەن ەكەن. راس, اقىشەۆ «ارمياسى» قالاشىقتى تابۋ ءۇشىن استانانى اينالا قازىپ شىققان جوق. قالا ورنىن ول بوزوق تۋرالى 1820 جىلى «سيبيرسكي ۆەستنيك» جۋرنالىنداعى ماقالاسىندا جازىپ كەتكەن پاتشا اسكەرىنىڭ وفيتسەرى, گەودەزيست پەتر شانگين كورسەتكەن دەرەكتەر بويىنشا ىزدەپ تاپقان.
سونىمەن, بوزوق قالاشىعى جايلى وقىپ, ەستىپ جۇرگەننەن كەيىن ونى بارىپ ءوز كوزىمىزبەن كورۋ ءبىرازدان بەرى ارمانىمىزعا اينالعان ەدى. قالانىڭ بۇگىنگى ورنى قانداي؟ 1999 جىلدان بەرى ءىز سۋىتپاي, بارىپ, زەرتتەپ, كورىپ جۇرگەن عالىمدار تاعى قانداي دەرەكتەر تاۋىپ جاتىر ەكەن؟ بيىلعى جىلدان باستاپ بوزوقتا ارحەولوگيالىق مۋزەي سالۋ قولعا الىنادى دەپ وتىر, ونىڭ بۇگىنگى جاي-كۇيى قانداي؟ ونى وزگەلەردى قىزىقتىراتىنداي ءبىر يگى ەكسكۋرسيالىق ورتالىققا اينالدىرۋ مۇمكىن بە؟
وسى سۇراقتار دامىل تاپقىزباي, اقىرى ءبىز جولعا شىقتىق. اۋەلى, الار باعىتىمىزدى ايقىنداپ الماققا, بوزوق قالاشىعىنىڭ ورنالاسقان جەرىن ىزدەپ كوردىك. بىراق ول ەشقانداي كارتاعا ەنگىزىلمەگەن ەكەن. ءجون سىلتەيدى-اۋ دەپ سۇراعان ادامدارىمىز دا ونى بىلمەيتىن بولىپ شىقتى. ورنىقتى جول سىلتەگەن – ارىپتەسىمىز, بەلگىلى جۋرناليست امانعالي قالجانوۆ قانا. ايتسە دە, استانا قاناتىن كەڭگە جايىپ, قالا ءوسىپ, اينالاسىنداعى كەيبىر اۋىلداردى ءسىڭىرىپ الىپ كەلە جاتقاندىقتان, ارىپتەسىمىز ايتقان تۇستان ءدال شىعىپ, بوزوققا اداسپاي جەتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى…
سونىمەن, امانعاليدىڭ ايتۋىنشا, ءبىز الدىمەن ۇركەر (بۇرىنعى يلينكا) شاعىن اۋدانىن بەتكە الىپ جولعا شىعىپ كەتتىك. قورعالجىن تاس جولىمەن تارتىپ وتىرىپ, ۇركەرگە جەتكەنشە جول بويىنان باعىت سىلتەگەن نۇسقاۋلىق ىزدەپ ەلەڭدەگەنىمىز راس. بىراق, ونداي تاقتايشا كوزىمىزگە كورىنبەدى. بۇرىن قابانباي باتىر كەسەنەسىنە العاش بارعانىمىزدا وسىنداي بۇلىڭعىر مالىمەتتەردى ۇستانعانىمىزبەن, جولدا «قابانباي كەسەنەسى» دەگەن ۇلكەن تاقتايشا تۇراتىنىن ەستىگەنىمىز بار. سول تاقتايشا ءبىزدىڭ اداسپايتىنىمىزعا سەنىم تۋدىرعان ەدى. ال بوزوقتىڭ ازىرگە ەشقانداي بەلگىسى جوق…
ۇركەرگە جەتكەنىمىزدە, راسىندا, وندا جاڭا ۇيلەر كوپتەپ سالىنىپ, كەي كوشەلەرىنە اسفالت توسەلىپ, ينفراقۇرىلىمى جاعىنان قالىپتاسۋ جايىندا جاتقانىنا كوز جەتكىزدىك. رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك, كوتتەدجدەر كوپ سالىنسا دا, ءبارىنىڭ دەرلىك اينالاسىندا اعاش ەگىلمەگەن ەكەن. اتتەگەن-اي دەدىك, ءۇي قۇرىلىسىن باستاعاننان اركىم تىم بولماسا ءوز ءۇيىنىڭ الدىنا بىرەر شىبىق وتىرعىزسا, باسپانا تولىق دايىن بولعانشا ول شىبىعى اعاشقا اينالىپ, اجەپتاۋىر سايا بولۋعا جاراپ قالار ەدى عوي. اۋىل دا انادايدان جاپ-جاسىل بولىپ, ادەمى كورىنبەس پە ەدى؟..
حوش. ءبىز ارىپتەسىمىز ايتقانداي, وسى ۇركەردىڭ ءبىر شەتكى كوشەسىنە ماشينەمىزدى قالدىرىپ, ءارى قاراي جاياۋ كەتۋگە ءتيىس بولاتىنبىز. ونىڭ ءوزى قالاشىق ورنىنا دەيىن ەكى شاقىرىمدىق جول ەكەن. مۇنشا جولدى جاياۋ جۇرگەن قيىن دا ەمەس شىعار, بىراق, باعىتتى دۇرىس ۇستانىپ, اداسپاي بارۋ ابزال. ايتپەسە, ەش بەلگىسى جوق اي دالادا اينالىپ ءجۇرىپ, تابان توزدىرۋىمىز مۇمكىن.
ۇركەرگە جەتكەن سوڭ كوشەدە كەزىككەندەردى توقتاتىپ, «بوزوققا قالاي بارۋعا بولادى؟» دەپ سۇراپ كوردىك. بىراق, كەزدەسكەننىڭ ءبارى بوزوق دەگەن اتاۋدى ءبىرىنشى رەت ەستىپ تۇرعانىن ارلانباي ايتىپ, جونىنە كەتە بەردى. جارار, كەيىن بوزوق مۋزەي بولىپ اشىلىپ جاتسا, ەل دە بىلە جاتار. ازىرگە بار جۇمىس عالىمداردىڭ عانا ۇلەسىندە تۇر ەمەس پە؟
ۇركەردىڭ و شەتىنە ءبىر, بۇ شەتىنە ءبىر شىعىپ ءجۇرىپ, الىستان بوزوقتىڭ بەلگىسىن ىزدەپ كوردىك. بىراق, بىزدە كىتاپتاردان جانە عالامتورداعى مالىمەتتەردەن كورگەن سۋرەتتەردىڭ ەلەسى بولماسا, ناقتى قانداي دا ءبىر ماعلۇمات جوق ەدى. ءبىر بىلسە, مەكتەپ مۇعالىمدەرى بىلەر دەگەن ۇمىتپەن, سونداعى ۇلكەن ءبىلىم ۇياسىنىڭ الدىنا بارىپ توقتادىق. عالىمداردىڭ جاڭالىقتارىن ەلدەن بۇرىن ەستىپ, مۇعالىمدەرىنە ءتۇسىندىرىپ, تىم بولماسا, تاريح پانىندە اۋىل ىرگەسىندە جاتقان تاريحي قالاشىقتىڭ ورنىنا بالالاردى اپارىپ, كونە عاسىرلاردىڭ ساباعىن ساناسىنا جەتكىزە تۇسىندىرەر ۇستازدار بولسا, قانەكي! بىراق, ونداي كىسى كورمەدىك. بىزگە ۇشىراسقان مۇعالىمدەردىڭ ءبارى دەرلىك «ۇركەرگە جاڭادان كوشىپ كەلگەندەر» بولىپ شىقتى…
ءبىر قىزىعى, بوزوقتى سۇراستىرعاندا ادامداردىڭ اراسىنداعى نەبىر قاۋەسەتتى قۇلاعىمىز شالدى. كوشەدە كەتىپ بارا جاتقان ءبىر كىسى «ۇركەردە مۋزەي ءۇشىن دەپ ساقتالىپ تۇرعان بوس جەر جوق, تالاپكەرگە دەيىنگى جەردىڭ ءبارى ساتىلىپ كەتكەن» دەسە, ءبىرى «قايبىر كەزدە جاپوندار كەلىپ, اۋىلدىڭ سىرتىندا قازبا جۇمىسىن جۇرگىزگەنىن, كەيىن ولار «مىنا جەرگە ءۇي سالۋعا بولمايدى» دەپ, ول جەردىڭ تاريحي ورىن ەكەنىن ايتىپ, كەتىپ قالعانىن» ايتتى… ءبىز, ارينە, جاپوندار تۋرالى ءسوزدىڭ قايدان شىققانىن سۇراپ ۋاقىت شىعىندامادىق. ۇزاماي, ءبىرى كىسى الدىمىزدان ۇشىراسىپ, ەرىنبەي بىزگە قالانىڭ شەتكى جاعىنداعى ءبىر تاريحي ورىنعا قالاي بارۋعا بولاتىنىن ءتۇسىندىرىپ بەردى. بىراق, ول جەردىڭ اتىن بىلمەيدى ەكەن. سوندا دا بەيتانىس كىسىنىڭ ايتۋى بويىنشا كىشكەنتاي قاعازعا وزىمىزشە «كارتا» سىزىپ الىپ, سول بويىنشا اۋىلدان شىعىپ كەتتىك…
قالىڭ قامىستى كەسىپ وتتىك.
كولشىكتى دە كەشىپ وتتىك.
ماشينەنى جولعا قالدىرعان سوڭ, ۇركەردىڭ سىرتىن اينالا باسىپ جاتقان سۋدان وتە الماي ءبىراز جاعالاي جۇرگەن ەدىك. قالىڭ قامىس وسكەن ءبىر جەر بىزگە قولايلى كورىندى. قامىستى سۋ تاياز بولادى دەۋشى ەدى, راس ەكەن. اياق كيىمىمىزدى شەشىپ, توبىقتان ءسال اساتىن سۋدى كەشىپ ءجۇرىپ قامىس اراسىن جارىپ ءوتىپ ەكىنشى جاعاعا شىقتىق. ءبىز اۋىلدىڭ شەتىنە شىققاندا الىستا كەتىپ بارا جاتقان ءبىر توپ ادام كورىنگەن. ولاردى بوزوق قالاشىعىن قازىپ جۇرگەن ارحەولوگتار شىعار دەپ توپشىلاعانىمىز دا راس. اقپاراتىمىز انىق بولماسا دا, سول توپتى بەتكە الىپ جۇرە بەردىك. اياعىمىزعا قىسقا تىكەن شوپتەر وراتىلىپ, قولايسىزدىق تۋدىرىپ جاتىر. جولدا شۇڭقىرلانا بىتكەن كولىك دوڭگەلەگىنىڭ ءىزى كورىندى. ماشينە جۇرگەن سەكىلدى. بالكىم, قىستا, جاڭاعى كولشىكتەر قاتىپ جاتقاندا بۇل جەر جول بولعان شىعار…
الدىمىزدان تاعى ءبىر كولشىك كەزىكتى. باعاناعىداي ەمەس, سۋى ءموپ-ءمولدىر ەكەن. تۇبىندەگى تاستارى دا, جاعاسىنداعى مايدا يتبالىقتارى دا انىق كورىنىپ جاتىر. «شەشىنگەن سۋدان تايىنباس» دەگەندەي, تاعى دا جالاڭ اياق سۋدى كەشىپ, ەكىنشى جاعاعا شىقتىق. سۋ تەرەڭدىگى 40-50 سانتيمەتر عانا.
العا جۇرگەن سايىن جەردەگى ءشوپتىڭ ءار جەردە ءارتۇرلى ەكەنىن بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. اسىرەسە, قامىستى سۋدان وتكەننەن كەيىنگى شوپتەر مەن مىنا كولدەن وتكەننەن كەيىنگى وسىمدىكتەردىڭ ءتۇرى دە, ءتۇسى دە وزىنشە بولەك. بارعان سايىن ءشوپ شالعىندانىپ, باسقان جەرىمىزدىڭ توپىراعى دا قوڭىرقاي تارتىپ, جۇمساق بولىپ بارا جاتىر.
الىستان ءۇش تاباندى تەمىر باعان كوزىمىزگە كورىنگەندە اسا ءمان بەرمەگەنبىز. كەيىن بىلدىك, ول باياعى كسرو كەزىندە قاعىلعان گەودەزيالىق بەلگى ەكەن. جاڭا عانا ءبىز جۇرگەن سايىن جەتكىزبەيىن دەگەندەي, العا وزىپ كەتىپ بارا جاتقان توپ سول تەمىردىڭ ماڭىنا توقتاعان. جەرگە سومكەلەرىن تاستاي سالىپ, تىزە بۇگىپ وتىرىپ, اينالاعا بارلاي قاراپ, وزارا دابىرلاپ اڭگىمەلەسىپ جاتىر.
ءبىز بوزوققا شىعاردا, قالاشىق تۋرالى مالىمەتتەر ىزدەگەنبىز. كىتاپتارداعى, عالامتور ماتەريالدارىنداعى قالاشىقتىڭ جوعارىدان تۇسىرىلگەن سۋرەتتەرىندە بوزوق كادىمگى وتىراردىڭ ورنى سەكىلدەنىپ كورسەتىلگەن ەدى… سونداي-اق قازبا ورنىنا تاياعاندا «بوزوق قالاشىعى» دەپ جازىلعان قارا تاقتايشا تۇرۋى قاجەت بولاتىن. ول تاقتايشا دا سۋرەتتەن كورگەنىمىزدە ۇلكەن ۇقساپ كورىنگەن. ءبىز سوندىقتان اينالادان ۇلكەن قارا تاقتايشا ىزدەپ, ەلەڭدەي بەرگەنبىز.
الگى ءۇش تاباندى تەمىر باعاننان كەيىن بىزگە بالانىڭ بويىنداي عانا بيىكتىگى بار قارا تاقتايشا دا كورىندى. تاقتايشانىڭ كىشكەنتايلىعىنا تاڭ قالعانىمىزبەن, بوزوقتى تاپقانىمىزعا قۋانىپ قالدىق.
اشىلماعان مۋزەيدە دايىن گيدكە تاپ بولدىق
بوزوق قالاشىعىنىڭ ورنى – الگى تاقتايشا بولماسا, ادام تانىپ بىلمەستەي تىم قاراپايىم ەكەن. ادەتتەگى جازىق دالا. ار جاعىندا كىشكەنتاي-كىشكەنتاي توبەلەر مەن تىكبۇرىشتى ەتىپ قازىلىپ, توپىراعى الىنعان ويىق جەرلەر جاتىر. جازىق جەردى دە, ءپاس توبەلەردى دە, قازىلعان ورىنداردى دا ءارتۇرلى ءشوپ باسىپ كەتكەن. اينالادان ءبىر جاڭالىق, ءبىر بەلگى تابام با دەپ يتشە تىمىسكىلەپ ءجۇرىپ, ءبىز اراقتىڭ شولمەگىن تاۋىپ الدىق.
تاقتايشا تۇرعان تۇستان ءارى 150 مەتردەي عانا جەردە كول جاتىر. جاعالاۋى ءتۇزۋ شەڭبەر سياقتانعان كولدىڭ ءبىر كەزدەرى يگىلىككە جاراعان, قارالعان كول ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. بىراق قامىس باسىپ كەتكەن. اراسىندا پىر ەتىپ, قازدار ۇشىپ-قونىپ ءجۇر.
وسىلاي ءبىراز جەر جاياۋ جۇرگەن سوڭ ەنتىگىمىزدى باسىپ تۇرعانىمىزدا ءبىر تايپانىڭ ەلشىسى ۇقساپ, ءبىزدىڭ الدىمىزدا جۇرگەن قالىڭ ادامنىڭ بىرەۋى قاسىمىزعا تاياپ كەلە جاتتى. تانىسا بىلگەنىمىز, ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوكتورانتۋرادا وقيتىن تاريحشى-ۇستاز سەرعازى قايىربەكۇلى ەكەن. ايتۋىنشا, تاريح فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە تاجىريبە ساباعىن جۇرگىزۋ ءۇشىن الىپ كەلگەن ەكەن. ءوزى 2000-ىنشى جىلداردان باستاپ بوزوق قالاشىعىن زەرتتەپ جۇرگەن عىلىمي توپتىڭ قۇرامىنا ەنىپتى. اقمولا وبلىسىنىڭ كيەلى ەسكەرتكىشتەرى دەگەن تاقىرىپتا ساباق ءوتىپ, استانا ماڭىنداعى ارحەولوگيالىق قالاشىقتاردى ارالاپ جۇرگەن بويى.
«جولى بولار جىگىتتىڭ جەڭگەسى شىعار الدىنان» دەگەندى قازاق وسىندايدا ايتقان شىعار. ءبىز ءالى اشىلماعان دالا مۋزەيىنە كەلىپ, اينالادان تۇك ۇقپاي تۇرعانىمىزدا الدىمىزدان دايىن گيد تابىلعانداي قۋانىپ, ءبىر جادىراپ قالدىق. ول قۋانىش تا قايىرلى بولدى.
بوزوق ستراتەگيالىق جوسپارى مىقتى قالا بولعان
عالىمدى كورگەن بويدا, ءوز كوزىمىزبەن كورىپ تۇرعان قالاشىق جايلى ءوز قۇلاعىمىزبەن ەستىپ, سەزىنۋ ءۇشىن سۇراعىمىزدى جاۋدىرتتىق. تاريح ۇستازى سەرعازى قايىربەكۇلى تا ەرىنبەي جاۋاپ بەردى.
ونىڭ ايتۋىنشا, ءبىز جاڭا جاياۋ ءجۇرىپ كەلگەندە توپىراق پەن شوپتەردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن دۇرىس بايقاعان ەكەنبىز. ويتكەنى بوزوق – وسى جەردەگى ەڭ تابيعاتى سۇلۋ, ءشوبى شۇيگىن جەرلەردىڭ ءبىرى بولعان. قىپشاقتار بۇل قالانى سالعاندا ستراتەگيالىق جاعىنان وتە ماڭىزدى ماسەلەلەرگە ءمان بەرگەن. بۇل قالاشىقتىڭ ورنالاسقان جەرى – سارىارقانىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسى. ەسىل مەن نۇرا وزەندەرىنىڭ تۇيىسكەن جەرى دە – وسى. ياعني, ەكى وزەننىڭ اراسى 40 شاقىرىم عانا بولسا, قالاشىق سول كەڭىستىكتىڭ قاق ورتاسىندا تۇر. ستراتەگيالىق جاعىنان وتە دۇرىس تاڭدالعان دەيتىنى, بۇل قالاشىققا كەزىندە جاۋ كەلە الماعان ەكەن. ويتكەنى اينالاسى جايىلعان سۋ. قالاشىققا تەك قانا وڭتۇستىك جولمەن كەلۋگە بولادى. ال باسقا جاعىنان كىرۋ مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى, اتپەن, اربامەن دە ءوتۋ قيىن. ويتكەنى بارلىق جەردى سۋ باسىپ جاتىر. ال ءبىز وتكەن قامىستى جەردە كەزىندە كوپىر بولعان. بىراق, ول دا قولدان جاسالعان وزەننىڭ كوپىرى. «ءبىز اەروفوتوتۇسىرۋ كەزىندە كوپىر سالىنعان سۋ قاراوتكەل سۋى مەن بوزوقتى وزەنىنىڭ سۋىن قوسىپ, قولدان جاسالعانىن انىقتادىق» دەيدى سەرعازى قايىربەكۇلى.
بوزوق بيىكتىگى – 4 مەتر, قالىڭدىعى 8 مەترلىك قورعان ىشىندە بولعان. الايدا جاۋ تيگەندە قورعاندى الا الماعاندىقتان, قالىڭ اسكەرمەن قورعاندى قورشاۋعا الۋشى ەدى. سودان سوڭ الدىمەن قالاعا كىرىپ تۇرعان سۋدى كەسەتىن بولعان. اۋىزسۋسىز قالىپ, تيتىققان سوڭ اقىرى قالا تۇرعىندارى وزدىگىنەن جاۋعا بەرىلۋشى ەدى… «بىراق بوزوقتىڭ ەرەكشەلىگى, ولاردىڭ اۋىزسۋى دا قالاشىقتىڭ ىشىندە بولعان. قورعان ىشىنەن ور قازىپ, ونى سۋعا تولتىرىپ, سول سۋدىڭ ىشىنەن قۇدىقتار قازىپ قويعان. راسىندا, بۇل قالا ستراتەگيالىق, ارحيتەكتۋرالىق جاعىنان وتە ماڭىزدى ويلاستىرىلعان» دەيدى عالىم.
عالىمنىڭ ايتۋىنشا, اەروفوتوتۇسىرىلىمنەن قاراپ بايقاعانداي, بوزوق قالاشىعى جانىنداعى بوزوقتى وزەنىنىڭ شىعىس جاعالاۋى دوپ-دومالاق شەڭبەر سىزىعىنا كەلەدى. ول قولدان جاسالعان. وزەن سۋى ءبىر قالىپتى تۇرادى, بىراق بۇلاق سەكىلدى استىنان سۋ شىعىپ جاتادى. سودان ارتىعى اعىپ, نۇرا وزەنىنە كەتەدى…
اينالا سۋ باسپاعاندا, بوزوق الدەقاشان تاپتالىپ كەتەر ەدى…
استانا قالاسىنىڭ ارحيتەكتۋرالىق جوسپارى بويىنشا وسى ماڭداعى اۋماعى 30 گەكتار بولاتىن جەر ساتىلىمعا تۇسپەيتىن, قۇرىلىس سالۋعا رۇقسات ەتىلمەيتىن بوزوق قالاشىعىنىڭ جەرى ەكەن. ياعني, 30 گەكتار جەر تاريحي قالاشىقتىڭ ورنىن ساقتاپ قالۋعا ارنالىپ وتىر.
قاز-قاتار جاتقان توبەشىكتەردى كورگەندە ءبىزدىڭ ويىمىزعا كادىمگى مولالار ورالا كەتكەنىن نەسىنە جاسىرايىق. بىراق ول قازبا جۇمىستارىن جاساپ, قالاشىقتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن زەرتتەگەندە ارشىلعان توپىراقتار عانا ەكەن. ال تىكبۇرىشتى قازىلعان شۇڭقىرلار – كەزىندە قورعالجىن تراسساسىنىڭ جولىن سالعاندا بىلمەستىكپەن قۇمى الىنعان جەرلەر. كەيىن عالىمدار ول شۇڭقىرلاردى قالپىنا كەلتىرىپ, قايتا تولتىرىپ شىعىپتى. ادام ۇستاز الدىندا قاشان دا شاكىرت بالاعا اينالىپ كەتەدى ەمەس پە؟
– قالاشىقتىڭ وسى 30 گەكتار جەرىن قازسا, ءالى دە تاريحي بۇيىمدار, مىسالى التىن تابىلۋى مۇمكىن بە؟ – دەپ سۇرادىق ءبىز ءازىل-شىنى ارالاس. عالىم:
– مۇمكىن, – دەپ جاۋاپ بەردى. – بىراق قازىر عىلىمدا جەردى قازباي-اق, سكانەر جاساۋ ارقىلى, ونىڭ استىندا نە بارىن, قانداي ەكەنىن انىقتاۋعا بولادى. بۇل قالاشىقتى جاعالاي مولالار بار. ونىڭ بارىندە مايىتپەن بىرگە كومىلگەن زاتتارى جاتقانى ءسوزسىز. مۇندا 23 رەت ءارتۇرلى قازبا جۇمىستارىن جاساعان ءبىز ولاردى جاقسى بىلەمىز. مازارلاردىڭ قايدا ەكەنىن دە تاپتىق. بىراق ونى قازبايمىز. كەرەك ەمەس. ءبىز ەندى بۇل قالانىڭ ورنىن قازىپ, توپىراعىن اۋدارا بەرمەي, تابيعي كۇيىندە ساقتاپ قالۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك. ءتىپتى, ەرتەڭگى كۇنى وسىندا مۋزەي سالعاندا دا عيمارات قابىرعاسىن وسى قالاشىقتىڭ سىرتىنان سالىپ, ول قالاشىقتى قورعاپ, ساقتاپ تۇراتىن نىسانعا اينالدىرۋىمىز قاجەت. ال مۋزەي كىسى قىزىعاتىنداي بولۋى ءۇشىن تاريحىمىزدى تانىتاتىن نىسانداردى سول سىرتقى عيماراتقا ەنگىزۋ كەرەك.
ءبىز, ارينە, بۇدان سوڭ بوزوقتى ءالى كۇنگە ەل بىلمەيتىنىن, تاريحي قالاشىق كارتادا دا كورسەتىلمەگەنىن, جول دا سالىنباعانىن ايتىپ, «ابىزسىندىق».
بىراق عالىم بۇل سوزىمىزگە دە ورنىقتى جاۋاپ بەردى:
– ارحەولوگتاردىڭ ءبىرىنشى مىندەتى – تاريحي ەسكەرتكىشتەردى تابيعي كۇيىندە ساقتاپ قالۋ. مەنىڭشە, مۋزەي سالىنىپ, تاريحي قالاشىقتىڭ وسى كۇيى ساقتالىپ قالاتىنىنا ابدەن العىشارت جاسامايىنشا, قالاشىقتى كارتاعا ەنگىزۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇل جەر قۇپيا بولا تۇرعانى ابزال. ايتپەسە, قازىر بوزوق قاراۋسىز جاتىر. كورىنگەن ادام كەلىپ, ءوز بەتىنشە قازبا جۇمىسىن جۇرگىزىپ, تاپتاپ كەتۋى مۇمكىن, – دەدى ول.
بۇدان سوڭ سەرعازى قايىربەكۇلى بوزوقتىڭ ورنى تابىلعالى جيىرما جىلداي ۋاقىت وتسە دە, قالا ءالى دە سول باياعىداي, تابيعي كۇيىندە ساقتالىپ كەلە جاتقانىن قۋانىشپەن باياندادى.
– استانا ماڭىن سۋ باسقانى بىزگە جاقسى بولدى. ەگەر سول سۋ بولماسا, مىنا قالاشىقتىڭ ورنىندا كامازدار ارى-بەرى ءجۇرىپ, الدەقاشان تاپتاپ كەتكەن بولار ەدى. مىنا جەردىڭ قۇمى, توپىراعى دا جاقسى. ەگەر بوزوقتى اينالا سۋ بولماسا, وسى قۇمدى الىپ, قالا ورنىن جايپاپ تاستار ەدى. وسىلاي قورعالىپ تۇرعانى دا قالاشىقتىڭ ءبىر قاسيەتىنەن شىعار, – دەدى ول.
جاڭا عانا سۋدى كەشىپ كەلە جاتىپ «نەگە جولى جوق؟» دەپ كەيىپ العان ءبىز ارنارسەدە قايىر بار دەگەن وسى ەكەن عوي» دەپ ويلانىپ قالدىق.
ءسوز سوڭى
قايتار جولدا باستاپقى باعىتىمىزدان ءسال اينىپ, ءسال باسقاشا جولمەن جۇردىك. «بوزوق قىستاۋى» دەگەن تاقتايشانى كوردىك. بىراق وعان قۇستار ساڭعىرىپ تاستاپتى. ول 400 مەتردەي بەرىرەكتە تۇر.
قايتار جول بىزگە تۇك قيىنعا سوققان جوق. كەشكەن كولىمىز دە, قامىستى وزەنىمىز دە كۇندە كورىپ, بوي ۇيرەتىپ العان جەرىمىز سياقتاندى. جول دا جاپ-جاقىن سەكىلدەندى. ءحىى عاسىرعا ءتان مايىتتەرى تابىلىپ, توسىنە جازىلعان تاريحى تىم ارىدەن باستالاتىنى دالەلدەنگەن قالاشىقتىڭ وزگەشە اۋراسىن سەزىنىپ, ورتاعاسىرلىق وركەنيەتتىڭ ءبىر بەلگىلەرىن كورىپ, كوكجيەگىمىز كەڭەيىپ, وي-ءورىسىمىز بيىكتەپ قايتقانىمىزدان شىعار, بالكىم, ول.
