كەڭەس قايتسە ءوز مىندەتىن ورىندايدى؟
– ەرلان بياحمەتۇلى, قازىر ۇلتتىق ءباسپاسوز بەن الەۋمەتتىك جەلىلەردە: «بۇل كەڭەس قاي كەڭەس؟ «توقاەۆتىڭ كەڭەسى» حالىقتىڭ ءۇمىتىن اقتاي ما؟» دەگەن ساۋالدار قىزۋ تالقىلانۋدا. ءبىر تاراپ بۇل كەڭەستى «قوعامدا قوردالانعان ماسەلەلەردى شەشۋگە ىقپال ەتەتىن تەتىك» دەپ باعالاسا, ەكىنشى «ءبىر تاراپ بۇل بيلىكتىڭ ايتقانىنان شىقپايتىن ازاماتتاردى توپتاستىرعان جاي جيىن» دەگەن پىكىر ايتۋدا. ءسىز بۇل تاراپتاردىڭ قايسىسىنىڭ ۇستانىمىن قولدايسىز؟
– بۇگىنگى تاڭدا ءبىزدىڭ قوعامعا ەڭ قاجەت نارسەنىڭ ءبىرى – پليۋراليزم. وسىنداي جاڭادان قۇرىلىپ جاتقان قۇرىلىمدارعا ادامداردىڭ كۇدىكپەن قاراۋى – ول زاڭدى. بىردەن باس شۇلعىپ: «ويباي, مىناۋ ايدى اسپانعا شىعارادى» دەگەن ۇستانىمنان ساق بولۋ كەرەك. بۇل كەڭەستىڭ قۇرىلۋى – ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ بيلىك پەن بۇقارانىڭ اراسىنداعى ءبىر بايلانىستىڭ قاجەت ەكەندىگىن ءتۇسىنۋىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى قادامى. ويتكەنى تاۋەلسىزدىكتىڭ 29 جىلىندا «ەلىمىزدە تۇراقتىلىق بولۋى كەرەك», «ءبىرىنشى – ەكونوميكا, سودان كەيىن ساياسات دامۋى كەرەك» دەگەن ۇستانىممەن ءومىر سۇردىك. سايىپ كەلگەندە, الەۋمەت تە, ەكونوميكا دا ويلاعانىمىزداي بولمادى. وسى جىلداردا ەلىمىزگە اكەلىنگەن ينۆەستيتسيالاردىڭ قايدا جۇمسالعانى دا بەلگىسىز. 29 جىلداعى وكىنىشتەردىڭ بارلىعى قوعام, الەۋمەت دامۋى ءۇشىن ەڭ الدىمەن بيلىك پەن بۇقارانىڭ اراسىندا اشىق ديالوگتىڭ بولۋى قاجەتتىگىن كورسەتتى. سوندىقتان بۇل كەڭەس قاجەت.
ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى وتە كۇردەلى ساياسي-ەكونوميكالىق جاعدايدا جۇمىسىن باستايىن دەپ وتىر. كەڭەس قايتسە ءوزىنىڭ مىندەتىن ورىندايدى؟ بۇل قۇرىلىمعا قاراپايىم ازاماتتاردىڭ سەنىمى قالاي ۇيالايدى؟ ارينە, كەڭەس ناقتى ءبىر ماسەلەلەردى شەشەتىن بولسا. مىسالى, ەلىمىزدەگى ءتورت زاڭعا: «سايلاۋ تۋرالى», «ساياسي پارتيالار تۋرالى», «بەيبىت جيىنداردى, شەرۋلەردى, دەمونستراتسيالار ۇيىمداستىرۋ جانە وتكىزۋ تۋرالى», «باق تۋرالى» زاڭدارعا وزگەرىس ەنگىزۋىمىز كەرەك. نەلىكتەن؟ سەبەبى سوڭعى 10 جىلدا وسى زاڭدارعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ اتا زاڭىمىزعا قايشى كەلەدى. حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس ەمەس. حالىققا ءوزىنىڭ اشىق وي-پىكىرىن بيلىككە جەتكىزۋگە پارمەن بەرمەيدى. ياعني حالىق قازىر ءبىر كونسەرۆى بانكىنىڭ ىشىندە جاتقان سياقتى كۇي كەشۋدە. قوعامعا وسىنداي اۋا جىبەرۋىمىز كەرەك. مەنىڭ ويىمشا, كەڭەستىڭ ەڭ ءبىرىنشى قارايتىن ماسەلەسى وسى بولۋى ءتيىس. ەگەر وسى ماسەلە شەشىلەتىن بولسا, وندا كەڭەستىڭ ميسسياسى ورىندالدى دەۋگە بولادى. ونداي جاعدايدا بۇل ينستيتۋت باسقا ءبىر ينستيتۋتقا ترانسفورماتسيالانادى.
– سوندا كەڭەس ەڭ الدىمەن قانداي ماسەلەلەرمەن اينالىسادى؟
– ەلىمىزدە بۇگىنگە دەيىن قوردالانىپ قالعان كوپتەگەن الەۋمەتتىك ماسەلەلەر بار. مىسالى, قازاقستان سۋيتسيد بويىنشا ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ ىشىندە 1-ورىندا تۇر. جىلىنا 600 ادام وزىنە-ءوزى قول جۇمساۋدان كوز جۇمادى. دەنى – بالالار. قازاقستانداعى ەڭبەك-الەۋمەتتىك قاتىناستارىندا وتە ۇلكەن دەفورماتسيا بار. ءوندىرىستەگى اپاتتارعا قاتىستى مىناداي ستاتيستيكانى كەلتىرەيىن. ەلىمىزدە جىل سايىن 1,5 مىڭ ادام وندىرىستە مۇگەدەك بولىپ قالادى. ونىڭ 200-ءى
ومىرمەن قوش ايتىسادى. بۇل ءبىر مايداننان كەلىپ جاتقان ستاتيستيكا سياقتى. كەيبىر شەتەلدەردە بەلگىلى ءبىر جانجالداردىڭ اينالاسىندا جىلىنا وسىنشاما ادام قايتىس بولمايدى. ياعني مۇنداي جاعداي ەلىمىزدەگى وندىرىستىك قاتىناستاردىڭ جەتىلمەگەنىن كورسەتىپ, وعان باسقاشا كوزقاراسپەن قاراۋدى تالاپ ەتەدى. تاعى ءبىر ماسەلە – الەۋمەتتىك اۋرۋلارمەن اۋىراتىندار سانى كوبەيدى. وعان قۇرت اۋرۋى, جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارى جانە ت.ب. جاتادى. مۇنىڭ ءبارى ادامداردىڭ كۇنكورىسىنىڭ تومەندىگىنەن پايدا بولادى. قازاقستاندا 2 ملن ادام جۇرەك اۋرۋىمەن اۋىرادى, بۇل – حالىقتىڭ 10 پايىزعا جۋىعى. جانە بۇل دەرت جاسارىپ كەلەدى. مىنە, كەڭەستە وسىنداي الەۋمەتتىك ماڭىزى زور ماسەلەلەردى قاراۋىمىز كەرەك.
بۇل كەڭەس – ساياسي ترانسفورماتسيانىڭ قۇرامداس بولىگى
– ەرەكە, بۇعان دەيىن دە بىزدە بىرنەشە كەڭەستەر بولعان. ەكى مەملەكەتتىك كوميسسيا, جەر شەرۋلەرى جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا دەگەن بولدى. بىراق سولار كەزىندە قۇرىلىپ, ارتىنان تاراتىلدى. نەگە ولار ءسىز ايتقان الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشپەدى؟ بۇل كەڭەس تە سولاردىڭ كەبىن كيىپ جۇرمەي مە؟
– جەر كوميسسياسى ناقتى ءبىر ماسەلەنى شەشتى. جەردى ساتۋعا ماراتوري قويدى. ول ءالى جالعاسىپ كەلەدى. ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەر جونىندەگى ەكى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلىپ, جۇمىس ىستەدى. بىراق ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ ول كوميسسيالاردان ءبىر ايىرماشىلىعى بار. قازىر
حالىقتىڭ ساياسي بەلسەندىلىگى كۇشەيىپ, ەلىمىزدەگى ساياسي جۇيەنى ليبەرالداندىرۋعا دەگەن سۇرانىسى ارتتى. مۇنى الەۋمەتتىك جەلىلەردەن كورۋگە بولادى. ءبىز بۇگىن بيلىك ءترانزيتىن باستان كەشىرىپ جاتىرمىز. بۇل كەڭەستى بيلىك ءترانزيتىنىڭ ءبىر قۇرامداس بولىگى دەپ قاراستىرعان ابزال.
– بيلىك ءترانزيتى دەگەن سوزگە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ءوزى قارسىلىق ءبىلدىردى ەمەس پە؟
– وندا ترانسفورماتسيا, نە رەفورما دەيىك. قاراپايىم تىلمەن بيلىكتىڭ وزگەرۋى, اۋىسۋى دەۋگە بولادى. ول ءارى قاراي جالعاسادى. قازىرگى كەزدە ءبىزدىڭ پارلامەنت, ۇكىمەت ءتارىزدى بيلىكتىڭ ينستيتۋتتارى تولىق جۇمىس ىستەمەي تۇرعان شاقتا جاڭادان پايدا بولعان وسىنداي قۇرىلىم ەلدەگى ساياسي رەفورمانى ءارى قاراي ىسكە اسىرۋدىڭ ءبىر تەتىگى بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى كەڭەسكە مۇشە بولعان ءار ازامات – ءوزىنىڭ اشىق, جەكە پىكىرىن, ۇستانىمىن حالىققا ايتىپ جۇرگەندەر. سول سەبەپتەن العاشقى جيىندا-اق ەلىمىزدەگى الەۋمەتتىك, ەكونوميكالىق, گۋمانيتارلىق ماسەلەلەردىڭ ءبارى كوتەرىلۋى مۇمكىن. سوعان سەنەمىن.
قازاقستانداعى 12 ملن ادام – كەڭەستىڭ مۇشەسى
– كەڭەستىڭ قۇرامىنا قاتىستى قوعامدا ءالى دە كۇدىك-كۇمان كوپ. نەگە بۇلاي؟ نەلىكتەن وسى كەڭەسكە كەشە شەرۋگە شىققان جۇرتتىڭ, كوپبالالى انالاردىڭ وكىلدەرى, اۋىلداعى قاراپايىم جۇمىسشىلار, عالىمدار, الەۋمەتتىك احۋالى تومەن مۇعالىمدەر مەن دارىگەرلەر كىرمەگەن؟
– مەن تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمىمىن. كەزىندە وسى ماماندىق بويىنشا جۇمىس ىستەدىم. ال قازىر قازاقستان كاسىپوداقتار قاۋىمداستىعى توراعاسىنىڭ ورىنباسارىمىن. ءبىز بۇل جەردە بارلىق مۇعالىمدەردىڭ, دارىگەرلەردىڭ, قاراپايىم جۇمىسشىلاردىڭ مۇددەسىن قورعايمىز. ەكىنشىدەن, مۇشەلىك دەگەن دوگما ەمەس. وزگەرىپ وتىراتىن نارسە. كەڭەستىڭ حاتشىسى ەرلان قاريننىڭ ءوزى كەڭەس قۇرامىنىڭ الداعى ۋاقىتتا وزگەرۋى ىقتيمال ەكەنىن ايتتى. سوندىقتان مۇشەلىككە قوعامداعى تاعى ءبىر ازاماتتاردى ۇسىنسا, ونى قابىلداۋدا ەشقانداي پروبلەما بولمايدى. ۇشىنشىدەن, ءار ازامات كەڭەسكە مۇشەلىككە كىرۋى ءۇشىن اۋەلى ونىڭ جۇمىسى دۇرىس بولۋى شارت. كەڭەس ناقتى جۇمىستاردى اتقارىپ, حالىقتىڭ سەنىمىنە كىرگەن كەزدە كەيبىر ازاماتتار: «بۇل كەڭەسكە ءبىز دە مۇشە بولايىق. بۇل جەردە ناقتى ماسەلەلەر شەشىلەدى ەكەن» دەپ شەشىم قابىلداۋى مۇمكىن. كەڭەس جۇمىسىن باستاعان كەزدە ءبارى بەلگىلى بولادى. ءتىپتى كەيبىر ازاماتتار: «مەن بۇل جەرگە وسىنداي ماسەلەمەن كەلىپ ەدىم. ول تولىق شەشىلدى. ەندى مۇشەلىكتەن شىعامىن» دەۋى مۇمكىن. قازىر سىرتتان تون پىشپەي-اق قويايىق. بىراق كەڭەستىڭ قۇرامى كەڭەيۋى مۇمكىن. ايتايىن دەگەنىم, ءبىز قازىر الەۋمەتتىك جەلىلەر, تسيفرلىق تەحنولوگيالار زامانىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. سوندىقتان جاريا ەتىلگەن 42 ادام عانا وسى كەڭەستىڭ مۇشەسى دەگەن تۇرپايى ويدان اۋلاق بولعان ءجون. قازاقستاندا 12 ملن ەرەسەك ازاماتتار بار, سولاردىڭ ءبارى كەڭەستىڭ مۇشەسى بولىپ تابىلادى. ويتكەنى ولار عالامتور, الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى جاڭا قۇرىلىمنىڭ جۇمىسىن باقىلاپ وتىرادى. ءوزىنىڭ وي-پىكىرىن جەتكىزەدى. جۋىردا عانا ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا پرەزيدەنت ق.توقاەۆ: «ءبىز حالىقتىڭ پىكىرىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت بولامىز» دەپ مالىمدەدى. شىمكەنتتىڭ بۇرىنعى اكىمىن قىزمەتىنەن الىپ تاستاعاندا وسى ءسوزدىڭ شىندىققا اينالعانىنا كۋا بولدىق. بۇل – حالىقتىڭ ويىن تىڭداۋ, پىكىرىمەن ساناسۋ دەگەن ءسوز. مەنىڭشە, ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى ءار ادامعا اشىق بولىپ, حالىقتىڭ مۇددەسىن ىسكە اسىراتىن تەتىك بولادى. ەشقانداي پەسسيميزمگە بەرىلۋدىڭ كەرەگى جوق. ەڭ باستىسى, كەڭەس جۇمىسى باستالعاندا بەت-الپەتى كورىنەدى. ەڭ ماڭىزدىسى, ول جەردە ەلىمىزدە بۇگىنگە دەيىن شەشىلمەي كەلگەن ەڭ تۇيتكىلدى ساياسي, الەۋمەتتىك ماسەلەلەر اشىق تالقىلانىپ, شەشىمىن تابادى.
كەڭەستىڭ نەگىزگى ميسسياسىنىڭ ءبىرى – ۇلتتىق ديالوگقا نەگىز قالاۋ
– ەرەكە, سوندا بيلىك پەن بۇقارانىڭ ديالوگى نە تۋرالى بولماق؟ ديالوگ نەدەن باستالىپ, نەمەن اياقتالۋى كەرەك؟
– ناقتى ديالوگقا كەلەتىن بولساق, بىزگە ساياسي رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋ كەرەك. ساياسي رەفورما دەگەنىمىز – مەن جوعارىدا ايتقان ءتورت زاڭدى وزگەرتۋ, ەلدەگى ساياساتتىڭ ءوزىن ارتاراپتاندىرۋعا ۇمتىلاتىن كەز كەلدى. بىزدە ساياسات ەلوردا مەن الماتىدا عانا جۇرەدى. ايماقتارداعى ساياسي ۇدەرىستى دامىتۋ كەرەك. ماسەلەن, وبلىستىق ءماسليحاتتاردىڭ قۇقىقتارىن كەڭەيتىپ, جەرگىلىكتى جەردەگى دەپۋتاتتاردىڭ كاسىبي تۇرعىدا جۇمىس ىستەۋىنە جول اشاتىن ۋاقىت جەتتى. اۋداندىق ءماسليحاتتاردىڭ دا قۇزىرەتىن كەڭەيتەيىك. قازاقستاندا سوڭعى 19 جىلدا ءوزىن-ءوزى باسقارۋ مەحانيزمى ءالى ەنگىزىلگەن جوق. ءالى كۇنگە دەيىن تەك ەكسپەريمەنتتەر جاساۋمەن ءجۇرمىز. ەگەر ءوزىن-ءوزى باسقارۋ تەتىكتەرىن ەنگىزەتىن بولساق, كوپتەگەن ساياسي ماسەلەلەر جەرگىلىكتى جەردە شەشىلەدى. بۇل ساياسي ۇدەرىستى ءارتاراپتاندىرۋدىڭ جاڭا ءبىر باعىتى بولۋى ىقتيمال. مىنە, وسىنداي ماسەلەلەر شەشىلسە, حالىق بيلىكتىڭ ءبىراز تەتىگىن ءوز قولىنا الادى. قوعامنىڭ ءرولى ارتادى. ەلدەگى ساياسي جۇيەدە بەلگىلى ءبىر تەپە-تەڭدىك پايدا بولادى.
– ءسىز قازاق قوعامىنا ۇلتتىق ديالوگ كەرەك دەگەندى ءجيى-ءجيى ايتىپ ءجۇرسىز. ۇلتتىق ديالوگ مادەنيەتى قالاي قالىپتاسادى؟ ول ءۇشىن قانداي دا ءبىر العىشارتتار بار ما؟
– الەۋمەتتىك جەلىلەرگە نازار اۋدارىپ وتىرساق, ءبىر-ءبىرىنىڭ وي-پىكىرىمەن كەلىسپەيتىن ەكى ادام جاۋ بولىپ كەتەدى. ول دۇرىس ەمەس. ءبىز قوعامدا ءپليۋراليزمنىڭ, پىكىرلەر قايشىلىعىنىڭ مادەنيەتىن جاساۋىمىز كەرەك. ياعني ەكى ادام ءبىر-بىرىمىزبەن كەلىسپەسەك تە, پىكىرىمىزدى سىيلايمىز. ءبىر ەستە ۇستايتىن نارسە, ساياسي, الەۋمەتتىك, تاپتىق كوزقاراستان جوعارى تۇراتىن ۇلتتىق قۇندىلىقتار, ۇلتتىق مۇددە دەگەن ۇعىم بار. مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە كەلگەندە ءبارىمىز بىرىگۋىمىز كەرەك. ۇلتتىق ديالوگ دەگەنىمىز – وسى. مىسالى, بيلىك پەن وپپوزيتسيا ۇلتتىق مۇددەگە كەلگەندە ىمىراشىل, مامىلەشىل بولعانى ابزال. بىزگە وسىنداي دەڭگەيگە جەتۋ كەرەك. مەنىڭشە, ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ نەگىزگى ءبىر ميسسياسى – ۇلتتىق ديالوگتىڭ نەگىزىن قالاۋ.
– ساليقالى سۇحباتىڭىزعا كوپ راقمەت!
