اقىن ولەڭگە اينالسا, وندا ولەڭ ماڭگىلىكتىڭ سوزىنە اينالادى. ماڭگىلىك ءسوزدىڭ «جەڭىلدىگى – كوبىكتەي, اۋىرلىعى – تابىتتاي». ماڭگىلىكتىڭ ءسوزى – تۇسىنبەگەنگە – جۇمباق, تۇسىنگەنگە – اسىل. ءباز بىرەۋلەردىڭ جۇمەكەندى جۇمباقتاي بەرەتىنى سودان بولسا كەرەك… جۇمەكەندى «جۇمباق» دەپ ءوزىمىزدى اقتاعان ءتۇرىمىز. ايتپەسە…
«كەيدە شىڭنىڭ اسقاقتىعىن جاسىردىق…»
جازۋشى عابباس قابىشۇلى «ارامىزدان اسىعىس اتتانعاندار» اتتى ەسسەسىندە اقىندى بىلاي سۋرەتتەيدى: «…جۇمەكەن ولەڭىن الدىڭا تاستاپ قويىپ, ءپاپيرۋسىن دەمبىل-دەمبىل تەرەڭ سورىپ, قويۋ كوك ءتۇتىننىڭ اراسىنان كوزىن سىعىرايتا, ءجۇزىندە بولماشى كۇلكىنىڭ, الدە مىسقىلدىڭ ۇشقىنى سەزىلىپ, ءۇنسىز, ۇزاق قارايتىن ەدى. اقىن باقيعا اتتانعالى ارامىزدا ورناعان سول تۇمان ءالى سەيىلمەگەن ءتارىزدى بولادى دا تۇرادى». راسىمەن, بۇل – كوكەيدەگى ساۋال. جۇمەكەندى «قازاق پوەزياسىنا تەرەڭدىك اكەلدى» دەپ, قانشا ءدارىپتەسەك تە, اقىندىق ءھام ادامي بولمىسىن بۋالدىر ويلاردان ارشىپ اپ, تەرەڭ تۇسىنە الدىق پا؟.. اۋىر بولسا دا, جوق. تۇسىنە الماۋدامىز. دەڭگەي تومەندەۋ. وقىرمان ساناسىنىڭ كەڭدىگى كەرەك. ول ءازىر ۋاقىتقا تاۋەلدى…
فرانتسۋز جازۋشىسى رومەن روللاننىڭ «ونەردىڭ ءبىرىنشى زاڭى: ەگەر ايتاتىنىڭ بولماسا, اۋزىڭدى اشپا. ەگەر ايتاتىنىڭ بولسا, ادالىن ايت, الداما» دەگەنى بار. ناجىمەدەنوۆ – جيىرماسىنشى عاسىرداعى ماعجان مەن سۇلتانماحمۇتتان كەيىنگى ينتەللەكتۋالدى اقىن. «ءار ءسوزدىڭ تاساسىندا اسىلىم بار» دەپ جىرلادى دا, اقيقاتىن اقتاردى, ءادىلىن ايشىقتادى.
ويتپەسە,
توبەلەردىڭ كوڭىلى ءۇشىن,
عاسىرلىق,
كەيدە شىڭنىڭ
اسقاقتىعىن جاسىردىق.
جاپالاقتىڭ شىققانى ءۇشىن
تاسقا ىرعىپ,
تاققا سۇيەپ وتىرعىزدىق
«تاقسىر» عىپ.
ال, كەي كۇنى قىران قۇستىڭ قاناتىن
قيىپ الىپ ءبىر بايعىزعا جاپسىردىق, –
دەيدى مە, جارىقتىق؟!
توپىراققا بىتكەن تاعدىر
«جۇمەكەن – تەرەڭدىكتەن ءنار العان, بيىكتىكتەن نۇر ەمگەن اقىن» دەگەن ءابىش كەكىلباەۆ اقىن جايىندا كوپ جازدى, كوپ تولعاندى. سولاردىڭ بىرىندە «ناجىمەدەنوۆ – جيىرماسىنشى عاسىردىڭ سوڭعى قىرىق جىلىنداعى ءوز موينىنا العان سۋرەتكەرلىك مىندەتتەمەسىن تولىق ورىنداپ, قازاق ادەبي كەڭىستىگىندەگى پوەزيا سىندى قوزى جامىراتقان اۋىلداي مازاسىز القاپتى اياق-قولى تۇگەل, باسى-كوزى ءبۇتىن, قاپىسىز سومدالىپ, مۇقيات مۇسىندەلگەن كەسەك ەڭبەك تاستاپ كەتكەن ادام» دەپ اقتارىلادى.
«…جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ دەگەن ەسىم – وزەن, كول, تاۋلاردىڭ گەوگرافيالىق, تاريحي اتاۋلارى سەكىلدى رۋحاني اتاۋعا اينالىپ كەتكەن ەسىم» (تەمىرحان مەدەتبەك). ادامزاتتىڭ كىندىگى الميساقتان توپىراققا بايلانعان. جاراتقان ادام اتانى سومداردا پەرىشتەلەرىنە جەر بەتىنەن ءبىر تامشى سۋ مەن ءبىر ۋىس توپىراق الدىرىپتى-مىس. بۇل – قۇراني ءاپسانا. ال, ومىرگە اللانىڭ وسيەتىن ارقالاپ پايعامبارلاردان سوڭ, اقىندار كەلگەنىن ەسكەرسەك, جۇمەكەن قىسقا عۇمىرىندا ءوزىن تانىپ ۇلگەردى, ءوز جاراتىلىسىن ۇعىندى. تىرشىلىك فيلوسوفياسىن قارا ولەڭگە سىيدىرىپ, تابيعات بويىنا سىڭىرگەن تۇنىقتىق پەن مولدىرلىكتى عاجايىپ جىرلارىمەن ءوردى, ورنەكتەدى.
ساعان دا كەرەك توپىراق,
ماعان دا كەرەك توپىراق,
توپىراق كەرەك باسقاعا,
تىكەن بوپ كوكتەۋ ءۇشىن دە
توپىراق كەرەك, ماسقارا!..
جىر جولدارىنىڭ جالعاسىندا مىنا تارماقتار ءوربيدى:
…بۇتاقتارىم – بيىكتە,
تامىرلارىم – تەرەڭدە,
بۇل – اقىننىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋى. ءوزىن-ءوزى تانۋ – جالعاندىق پەن ماڭگىلىكتى تانۋ. جۇمىرباستىنىڭ فانيدەگى ميسسياسى دا سول. اقىننىڭ ميسسياسى دا. «بۇيىرمىس» پەن «جازمىش» ءار كاللادا بار تۇسىنىك. سورىمىزدى دا, باعىمىزدى دا سونداعى جازۋلاردان كورەمىز. ايتىلعاننىڭ ءوڭىن اينالدىرۋ اقىندا جوق عادەت. ايتپەسە, جۇمەكەن «توپىراققا بىتكەن تاعدىردىڭ مىقتىراق» بولاتىنىن قالاي ايتپاق؟..
قادىر مىرزا ءالى زامانداسى جايىندا: «ءوزىن ءومىر باقي مويىنداپ ءوتتىم. قازىر دە مەن ءۇشىن ەڭ مىقتى اقىنداردىڭ ءبىرى – جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ.ءتىپتى, ليريكالىق ولەڭ جازا باستاعان جاستاۋ شاعىمدا «بۇعان جۇمەكەن قالاي قارايدى ەكەن» دەپ ويلايتىنمىن» دەپ سىر ءبولىپتى. قادىر قالت ايتپايدى.
تەرىسكەيگە «تۇيە ءجۇن شاپان كيگىزگەن»
جۇمەكەن قارا دومبىرانىڭ شاناعىنان دا وي ساۋدى, جىر تۇلەتتى, كۇي قالىقتاتتى. قۇرمانعازى مەن دينانىڭ رۋحى اقىنعا بالا شاعىندا-اق قونعان. الايدا, بۇلا تالانت, تۇما دارىنى بەرەرىن قالامىنا قۇيىپتى عوي… كوڭىل تۇكپىرىندە سايراپ تۇرعان ءبىر دۇنيە, اقىن الەم جاۋھارلارىنا قازاقتىڭ «تۇيە ءجۇن شاپانىن كيگىزدى». كۇنگەي مەن تەرىسكەيدى انا تىلىندە سويلەتتى. ساعدي, فايىز, احماد, نەزۆال, شەۆچەنكو, ايبەك, باباجان, حيكمەتتەردى وقىتتى بىزگە. تۇرىكتىڭ ون ءتورت اقىنىنان ءبىر جيناق بەردى. ورىس اقىندارىنان (يۋ.كۋزنەتسوۆ, ۆ.سايانوۆ, م.تسۆەتاەۆا, ي.ەرەنبۋرگ) جاساعان اۋدارمالارىن 1980 جىلعى «ورىس سوۆەت پوەزياسىنىڭ انتولوگياسىنان» تابۋعا بولادى.
«زاۋال» – ا.بلوكتىڭ بەلگىلى «ۆوزمەزديە» پوەماسىنىڭ ءتارجىماسى. وسى شىعارمانى اۋدارۋ بارىسىنداعى ءوزىنىڭ پسيحولوگيالىق احۋالىن اقىن بىلاي سيپاتتاعان: «مەن وسى كۇنى بلوكتىڭ ىشىنە تەرەڭدەپ ەنىپ كەتكەنىم سونداي, ەندى قايتادان ءوزىمنىڭ جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ قالپىما كەلە الماي قينالىپ جۇرگەن جايىم بار»… بلوكقا ەكىنىڭ ءبىرى ءتىسى باتا بەرمەيتىنىن ەسكەرىڭىز.
اقىن جارىنىڭ قۇپياسى نەمەسە جاريالانباعان ءبىر كىتاپ
توماعا تۇيىق, موماقان, ويلى كۇيدە ومىردەن وزعان اقىننىڭ كەشەگە دەيىن ءۇش تومدىق مۇراسىمەن عانا تانىس ەدىك. اسقاق بەينە ءۇش تومدىقتان ءبارىبىر بۇلىڭعىرلانىپ تۇرعانداي ەدى… اعىمداعى اپتا ىشىندە استانا وقىرماندارى جۇمەكەننىڭ جەتى (!) تومدىعىمەن قاۋىشتى. «قازىعۇرت» باسپاسىنان جارىق كورگەن جيناقتىڭ شىعۋىنا باسپا ديرەكتورى تەمىرعالي كوپباەۆ, سەنات دەپۋتاتتارى سارسەنباي ەڭسەگەنوۆ, عاريفوللا ەسىم سىندى ازاماتتار جاناشىرلىق تانىتقانىن اۋىز تولتىرا ايتقان ءجون.
جۇمەكەننىڭ تولىق شىعارمالارىنىڭ تانىستىرىلىمى جەمىستى ويلارعا سەبەپكەر بولدى. «اباي», «جامبىل», «مۇقاعالي» جۋرنالدارى ادەبيەتسۇيەر جۇرتتىڭ كوز الدىندا. «قاسىم» جۋرنالى دا داۋىلپاز اقىننىڭ مۇراسىن تەرەڭنەن تارتۋدا. جۇمەكەن شە؟ «جۇمەكەن» جۋرنالى نەگە جوق؟ اقىن تۋعان ولكەدەن اققان مۇناي كۇللى قازاقتىڭ جىرتىعىن جاماپ وتىر. سونىڭ ءبىر-ەكى تامشىسى قازاق رۋحانياتىن ءبىر قارىق قىلۋعا ارتىلماي قالىپ پا؟.. نەمەسە, جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ جۇگىن كوتەرە المايدى ما؟
جەتى تومدىقتى قارسىلاعان زيالى قاۋىم, اقىننىڭ زامانداستارى كوڭىلدەگى ساليقالى سوزدەرى مەن ەستەلىكتەرىن ايامادى. جازۋشى-جۋرناليست قۋانىش سۇلتانوۆ سول جۇمەكەننىڭ جيىرما ءبىر جاسىندا جازعان, كەيىن ءانۇرانىمىزعا اينالعان «مەنىڭ قازاقستانىمنىڭ» تاريحىن اڭگىمەلەدى. بۇرىنىراقتا, «جۇمەكەن – ەشقانداي سىيلىققا سىيمايتىن اقىن» دەپ, اقيقاتىنا جۇگىنگەن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ پرەزيدەنتى ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ بۇل جولى دا كوڭىلىندەگى كوركەم ويلارىن اعىتتى: «مۇقاعاليعا ەلىكتەپ شىققان اقىن بار, جۇماتايعا, تولەگەنگە ەلىكتەپ, توپ جارعان اقىن بار. بىراق, جۇمەكەنگە ەلىكتەپ شىققان اقىن ءازىر جوق. ويتكەنى, ونىڭ جاراتىلىسى باسقا, سترۋكتۋراسى, جازۋى, ءبىتىمى بولەك.
«…ويىم ءۇشىن سوت بار ما, جازا بار ما؟
جازا بولسا, تاپ مەنى جازالاڭدار!» دەيدى. ونىڭ نە ويلاپ وتىرعانىن كىم ءبىلىپتى؟.. بۇل – دانىشپاندىق!
جۇمەكەننىڭ «كۇي كىتابىن» ەكىنشى كۋرسىمدا وقىدىم. «كۇي كىتابىن» الەمدەگى سيرەك كىتاپتاردىڭ قاتارىنا جاتقىزۋعا ابدەن بولادى…» دەدى.
جۇمەكەنمەن دوس بولعان جازۋشىلار اكىم تارازي مەن دۇكەنباي دوسجان بىرگە جۇرگەن كەزدەرىنەن سىر تارتتى. ءومىرىنىڭ ءار تۇسىنان اڭگىمەلەر شەرتتى. ولاردىڭ ءسوزى «اقىننىڭ عۇمىرى ەندى باستالدىعا» سايادى. اقىننىڭ وشاعىنىڭ وتىن سوندىرمەي, ءتۇتىنىن تۇتەتىپ وتىرعان جارى ءناسىپ مۇستاققىزى سويلەدى. كىتاپتى شىعارۋداعى قيىندىقتاردى ءسوز ەتتى. قولعابىس ەتكەن ازاماتتارعا العىسىن جاۋدىردى. «بۇل جەتى توممەن جۇمەكەننىڭ مۇراسى تۇگەسىلگەن جوق. ەكى-ءۇش جىلدان كەيىن سەكسەن جىلدىعى جۇمەكەننىڭ. مەرەيتويعا قۇرقول بارمايىن دەپ, ءالى ەش جەرگە شىقپاعان, باسىلماعان, ءبىر كىتاپقا سياتىن ءبىرشاما ولەڭى مەن كۇندەلىك بەتتەرىن ساقتاپ قالدىم» دەپ, اقىننىڭ جارى ءبىر قۇپياسىن اشتى.
اسحات رايقۇل
