(سوڭى. باسى №111 سانىندا)
بۇل وقيعا كەزىندە تەك قازاقستاندى عانا ەمەس, بۇكىل وداقتى دا ءدۇر سىلكىندىردى. تسەلينوگراد اۋداندىق ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ 10 قىزمەتكەرى ادام ولتىرگەندەرى, ازاپتاعاندارى جانە جەمقورلىقتارى ءۇشىن ءارتۇرلى جازالارعا كەسىلدى. سودان بەرى تۋرا 35 جىل ءوتىپتى. قالانىڭ بايىرعى تۇرعىندارى بۇل دۇرلىگىستى ءىستى ءالى ۇمىتا قويعان جوق.
– سەندەر, شاماسى, مەنى ەشتەڭە بىلمەيدى دەپ جۇرسىڭدەر-اۋ, – دەيدى ول قاتتى اشۋعا بەرىلىپ. – بارىڭدە دە اشىلماي كەلە جاتقان «ىلگەكتى» ىستەر تولىپ جاتىر.
شىنىندا لۋكيانوۆقا ءبولىمدى جەمقورلىقتىڭ جايلاپ العانى, قىزمەتكەرلەردىڭ كۇدىكتىلەرگە قىلمىستى مويىنداتۋ ءۇشىن ولاردى اياۋسىز ازاپتايتىنى جايلى دەرەكتەر بۇل كەزدە جەتىپ قويعان ەدى. ماسەلەن, جەدەل ۋاكىلدەر الدەكىمدى ۇرلىق جاسادى دەگەن كۇدىكپەن ۇستايدى دا, سول جونىندە ايعاق الۋ ماقساتىندا وعان پروتيۆوگاز كيگىزىپ قويادى. ەگەر كوپكە دەيىن كونبەسە, پروتيۆوگازدىڭ شۇمەگىن جاۋىپ تاستايدى, ال بۇلاردىڭ ايتقاندارىنا كەلىسە باستاسا, قايتادان وتتەگى جىبەرەدى. ءبولىم باستىعىنىڭ ورىنباسارى بۇل جايىندا جاقىندا ەستىگەن بولىپ شىقتى.
– بۇلاي جۇمىس ىستەگەندى توقتاتىڭدار! – دەپ ايقايلادى ول. – قويماساڭدار, مەن سەندەرگە كورسەتەمىن!
جەدەل كەڭەستى وسىلاي قاھارلى داۋىسپەن اياقتاعان لۋكيانوۆ قاراۋىنداعىلاردىڭ ءبارىن سوزبەن سويىپ سالادى. مۇندا, اسىرەسە, قۋانىش سابيتوۆكە كوبىرەك شۇيلىكتى.باسشىسى ونىڭ جۇمىستى شابان اتقاراتىنىن جانە ادال ىستەمەيتىنىن سىنعا الادى. البەتتە, بۇل سىندار تەرگەۋشىگە ونشالىقتى ۇناي قويعان جوق. بالكي, يۆان پەتروۆيچكە ءتىسىن قايراپ, كەگىن قايتارىپ جۇرگەن سول شىعار؟ بۇلاي بولۋى ابدەن مۇمكىن عوي. بىراق 5 قازاننىڭ كەشىندە قۋانىش قىلمىستى ىزدەستىرۋ ءبولىمىنىڭ كۇنىن اتاپ وتكەن ارىپتەستەرى اراسىندا بولعان جوق-تىن. ال ونىڭ ايەلى وزدەرىنىڭ بۇل كۇنى تۇندە كۇيەۋىنىڭ چەرنيگوۆكا اۋىلىندا تۇراتىن اتا-اناسى ۇيىندە بولعانىن ايتىپ, بۇل ىستەن تىسقارى ەكەنىن ءبىلدىردى.
تەكسەرىس تسەلينوگراد اۋداندىق ىشكى ىستەر بولىمىندە شىنىندا جەمقورلىقتىڭ قاتتى قانات جايىپ كەتكەنىن كورسەتتى. ونداعى باس پاراقور سوتسياليستىك مەنشىكتى تالان-تاراجعا سالۋمەن كۇرەس ءبولىمىنىڭ باستىعى جانبولات نۇربەكوۆ بولىپ شىقتى. قاماۋعا الىنعان ول ءبىرىنشى بولىپ ۇنسىزدىكتى بۇزدى. لۋكيانوۆتىڭ جوعالىپ كەتكەنىنە ەكى اي بولعاننان كەيىن, 5 جەلتوقساندا نۇربەكوۆ جاسالعان قىلمىسقا قاتىستى ءبىرىنشى مويىنداۋ كورسەتىمىن بەرە باستادى.
وسىعان وراي يۆان لۋكيانوۆ جوعالىپ كەتەردەن ەكى اپتا ۋاقىت بۇرىن, قىركۇيەك ايىنىڭ ىشىندە تسەلينوگراد اۋداندىق ءىىب-ءنىڭ ماقسات قاليەۆ, جانبولات نۇربەكوۆ, ۆالەري تاراسوۆ, عابيت جانداربەكوۆ جانە قۋانىش ءسابيتوۆ ەسىمدى بەس قىزمەتكەرى ءوزارا كەلىسىمگە كەلىپ, ودان كەك قايتارۋدىڭ جوسپارىن قۇرادى. بۇل ءۇشىن ولار يۆاندى اراق ءىشىپ الاتىن كەزدەرىندە ءدوپ باسىپ, مەديتسينالىق ايىقتىرۋ مەكەمەسىنە تاپسىرىپ جىبەرۋ ءۇشىن ونى اڭدۋعا كىرىسەدى. وپەراتسيانى شەگىنە جەتكىزۋ اعاتايى ايىقتىرعىشتا جۇمىس ىستەيتىن جانداربەكوۆكە جۇكتەلەدى.
ينسپەكتورلاردىڭ العاشقى ەكى وپەراتسياسى ءساتسىز اياقتالادى. ولار لۋكيانوۆتىڭ ءبىر دوسىنىڭ ۇيىندە اراق ءىشىپ وتىرعانىن ءبىلىپ, سول عيماراتتىڭ جانىنا كەلىپ, ونىڭ سىرتقا شىعاتىن كەزىن كۇتىپ تۇرادى. ال يۆان قونىپ قالادى. ەكىنشى كەزەك قىلمىستى ىزدەستىرۋ قىزمەتكەرلەرى كۇنى اتالىپ وتكەن 5 قازانعا تۋرا كەلەدى. بۇل كۇنى ونى وتىرىستان كەيىن قاليەۆ پەن تاراسوۆ ۇيىنە شىعارىپ سالادى. ءۇيدىڭ الدىندا ءۇش جىگىت لۋكيانوۆتىڭ جولىن توسادى. بىراق ولار كەلگەن كەزدە بۇل جەردە جالعىز جانداربەكوۆ قانا تۇرادى. ال ءسابيتوۆ پەن نۇربەكوۆ باستىقتارىنىڭ قاشان كەلەتىنىن بىلمەك بولىپ تەلەفون سوعۋ ءۇشىن كەتىپ قالعان ەكەن.
وسى ساتسىزدىكتەن كەيىن بۇلار – قاليەۆ, تاراسوۆ, ءسابيتوۆ, نۇربەكوۆ, جانداربەكوۆ ەكى ماشينا بولىپ سوڭعىسىنىڭ ۇيىنە بارادى. ءبارى ەكى بوتەلكە كونياك ىشەدى. سوسىن ءۇشىنشىسىن اشادى. سونى ءىشىپ وتىرىپ, تاعى دا جوسپار تۇزۋگە كىرىسەدى.
– لۋكيانوۆتى ۇيىنەن الداپ الىپ شىعىپ, مەديتسينالىق ايىقتىرعىشقا اپارىپ تاپسىرۋ كەرەك, – دەيدى تاراسوۆ.
ەندىگى سىزىلعان جاڭا جوسپار بويىنشا, قاليەۆ «ماي ينسپەكتورلارى حاسانوۆتىڭ ۇيىنەن ماس بولىپ شىققان باسقا قىزمەتكەرلەردى ۇستاپ الىپ, جىبەرمەي جاتىر» دەپ الداۋ جولىمەن ءبولىم باستىعىنىڭ ورىنباسارىن ۇيىنەن الىپ شىعۋعا ءتيىس بولادى. بۇدان كەيىن سيليكات زاۋىتى اۋدانى جاققا بارعاندا قالعاندارى لۋكيانوۆتى ۇستاپ, ايىقتىرعىشقا الىپ كەتۋلەرى كەرەك. ارىپتەستەرى كونياك ءىشىپ, شۋىلداسىپ وتىرعاندا, تاراسوۆ بايقاتپاي, اس ۇيگە ءوتىپ, قالتاسىنا پىشاق سالىپ الادى.
بۇدان كەيىن ماقسات قاليەۆ, جوعارىدا ايتىلعانداي, يۆان لۋكيانوۆتى ۇيىندە قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتقان جەرىنەن وياتىپ, الىپ شىعادى. سوسىن بۇلار سيليكات زاۋىتى جاققا بارادى. شىن مانىندە ءاىىب باستىعى ورىنباسارىنىڭ ەشقانداي دا كوڭىلدەسى جوق ەدى. ونى قاليەۆ قاپەلىمدە ويدان شىعارىپ العان-دى. ماقسات زاۋىتقا جەتە بەرگەندە, ءاۆتوموبيلىن ءوشىرىپ, ءوزى جەرگە تۇسەدى. موتور دۇرىس جۇمىس ىستەمەي تۇرعانىن ايتقان ول كاپوتىن اشىپ, دۆيگاتەلدى قاراعان بولادى. سول كەزدە ەكىنشى ماشينامەن قالعاندارى جەتەدى. ولار ەشتەڭەدەن كۇدىك الا قويماعان باستىقتارىنان ءوز كولىكتەرىنە اۋىسىپ ءمىنۋدى سۇرايدى. ءسويتىپ لۋكيانوۆ, نۇربەكوۆ, تاراسوۆ جانە جانداربەكوۆ ءسابيتوۆتىڭ كولىگىنە وتىرىپ, 40-شى ستانسا اۋدانىنا قاراي بەتتەيدى. قاليەۆ سول كەزدە تسەلينوگرادقا قاراي زاۋلاپ بارا جاتادى.
ال بەس قىزمەتكەر جايعاسقان ماشينانىڭ ىشىندەگى لۋكيانوۆ پەن تاراسوۆ جولاي ءبىر-بىرىنە كىنا تاعىسىپ, جانجالداسىپ قالادى.
– مەن سەن جايىندا ءبارىن دە بىلەمىن, – دەيدى يۆان. – سەنىڭ نە ىستەگەنىڭدى دە بىلەمىن…
ءبىر كەزدە ءسابيتوۆ حەرسونوۆكا اۋىلىنا جاقىنداپ قالعانىندا ورمانىنىڭ اراسىنا توقتايدى. ءبارى سول جەردە ماشينادان تۇسەدى. لۋكيانوۆ پەن تاراسوۆ بىلاي شىعىپ, ايقايلاسا جونەلەدى. بىراق بۇلاردىڭ تاجىكەلەسۋى تىم ۇزاققا بارمايدى, قونىشىنان باعاناعى جانداربەكوۆتىڭ اس ۇيىنەن ۇرلاعان پىشاعىن سۋىرىپ العان ۆالەري يۆاننىڭ مويىن تۇسىن كوزدەپ ۇرىپ قالادى. سول-اق ەكەن, لۋكيانوۆ تىزەرلەپ وتىرا كەتەدى. ال قىزىپ العان تاراسوۆ پىشاقتى تاعى بىرنەشە رەت بويلاتا سۇعادى.
سول ۋاقىتتا بۇلاردىڭ جانىنا جانداربەكوۆ كەلەدى.
– نە ىستەپ جاتسىز؟
– كوزىن وسىلاي جويماساق, بۇل ءبارىمىزدى تۇرمەگە وتىرعىزادى. ءما, پىشاقتى الىپ, باسىن كەسىپ ال, – دەپ بۇيىرادى تاراسوۆ وعان.
عابيت باستىعىنىڭ بۇيرىعىن ورىنداماقشى بولعانىمەن, اياق-قولدارى دىرىلدەپ قويا بەردى. سول شاقتا ۆالەري ماشينانىڭ جۇكسالعىشىنان كۇرەك اكەلىپ, مارقۇمنىڭ باسىن سونىمەن ءبولىپ الۋعا كىرىسەدى. ول بىرنەشە رەت قاداپ ۇرعاننان كەيىن باس دەنەدەن ءبولىنىپ قالادى.
– نەگە تۇرىپ قالدىڭدار؟ ەندى ءبىزدىڭ ءبارىمىز ءبىر جىپكە بايلاندىق. ودان دا تەزدەتىپ جەر قازىڭدار, – دەپ بۇيىرادى ول باسقالارعا.
مىنا سۇمدىق كورىنىستى كورىپ تۇرعان ءسابيتوۆ, نۇربەكوۆ, جانداربەكوۆ قورىققاننان قالتىراپ كەتسە دە, كەزەكتەسىپ ءۇن-ءتۇنسىز شۇڭقىر قازا باستايدى.
بۇلار لۋكيانوۆتىڭ باسىن قازىلعان شۇڭقىرعا كومەدى دە, دەنەنى ماشيناعا سالىپ الىپ, قالاعا تارتادى. ولار جولاي جانداربەكوۆتىڭ ۇيىنە قايتا سوعىپ, برەزەنت, ءجىپ, ون كيلولىق پليتا سالىپ الادى. سوسىن قاراعاندى تراسساسىنا ءتۇسىپ, جولداعى كولدىڭ ماڭىنا بارىپ توقتايدى. سول جەردە ءمايىتتى برەزەنتكە وراپ, سىرتىنان جىپپەن شاندىپ, ءبارىنىڭ ۇستىنە پليتانى بايلاپ, سۋ ايدىنىنا تاستايدى.
ءتۇن قاتىپ, تۇستەرى قاشقان قاراقشىلار توبى تاڭ ساز بەرە تسەلينوگرادقا ورالادى. قالاعا كەلگەسىن قۋانىشتىڭ كولىگىن جاقسىلاپ جۋادى. سوسىن باسقا كولىككە اۋىسىپ ءمىنىپ, ەت كومبيناتى جاقتا لۋكيانوۆتىڭ كيىمدەرىنە وت قويادى.
ج. نۇربەكوۆتىڭ كورسەتىمىنەن:
«1986 جىلعى 5 قازاندا جالعان جولداستىق سەزىممەن ءسابيتوۆ پەن تاراسوۆقا ەرىپ قالدىم. قىلمىس جاسالعان جەردەگى تاراسوۆتىڭ لۋكيانوۆقا قاتىستى ارەكەتىنىڭ كۇتپەگەن جەردەن بۇرق ەتۋى, ونىڭ تۇتانىپ تۇرعانى, وكتەمدىگى, قاھارعا ءمىنىپ الۋى جانە قولىندا پىشاقتىڭ بولۋى مەنىڭ وقيعاعا تەز باعا بەرىپ, باعدار الىپ, قارسى تىرلىك جاساۋىما مۇمكىندىك بەرمەدى».
باسقالار دا شامامەن وسى مازمۇنداس تۇسىنىكتەمەلەر جازادى.
– بۇدان كەيىن تاراسوۆ بىردەن تۇتقىنعا الىندى. ول ەشتەڭەدەن باس تارتا الماي قالدى, – دەدى قازاق كسر ىشكى ىستەر مينيسترلىگى قىلمىستى ىزدەستىرۋ باسقارماسىنىڭ جەدەل ۋاكىلى دميتري چۋماك كەيىن ارادا كوپتەگەن جىلدار وتكەسىن.
وسىدان كەيىن بۇدان ەكى جارىم جىل بۇرىن قىرشىنىنان قيىلعان سەرگەي پوليانيچكونى كىمدەردىڭ ولتىرگەنىن تابۋ قيىنعا سوققان جوق. مۇنى ماقسات قاليەۆ پەن ۆالەري تاراسوۆ بىردەن مويىندادى. ولار 1984 جىلدىڭ 8 مامىرى كۇنى قۇرىلىسشى جىگىت اۋىلىندا ۇرلىق جاساعانى جونىندەگى كوپە-كورنەۋ بوپسانى راستاماعاننان كەيىن ونى كەشكى ساعات 10-دا كەزەكشىنىڭ كوزىنشە قۇلىپ استىنان بوساتۋ سپەكتاكلىن وينايدى. ال پوليانيچكو ايالداماعا جەتە بەرگەندە, ونىڭ جانىنا «گاز-69» كولىگى توقتاي قالادى. ودان تۇسكەن چاپەك پەن تاراسوۆ اڭ-تاڭ بولىپ تۇرعان جىگىتتى كۇشتەپ ماشيناعا مىنگىزىپ اكەتەدى.
بۇلار قالادان شىعىپ, ەلسىز قۇلا دۇزگە بەت الادى. جولاي بۇلارعا قاليەۆ قوسىلادى. كابينانىڭ ارتقى جاعىنا جايعاسقان ول تاراسوۆ ەكەۋى پوليانيچكونى ورتاعا الىپ, ەكى جاقتان سوققىلاي باستايدى. ۇرعان سايىن ودان ۇرلىقتى موينىنا الۋدى تالاپ ەتەدى. كولىك ماي قۇيۋ بەكەتىنە كەلگەن كەزدە, سەرگەي الدىڭعى ەكى ورىندىقتىڭ ورتاسىندا جاتقان پىشاقتى الىپ, سونى جاسقاۋمەن سىرتقا شىعىپ كەتپەكشى بولادى. بىراق اناۋ ەكەۋى جابىلىپ ءجۇرىپ, سۋىق قارۋدى قولىنان تارتىپ الادى. سول كەزدە جىگىتتىڭ ايقايلاي باستاۋىنان قورىققان ولار ماي قۇيىپ الۋعا ۇلگەرمەي, تەز ءجۇرىپ كەتىپ, استراحان تاس جولىنا تۇسەدى.
بۇلار سوسىن ايدالاعا كەلىپ ايالدايدى. سول جەردە ۇشەۋى پوليانيچكوعا پروتيۆوگاز كيگىزىپ, تەرگەي باستايدى. ول «ءيا» دەگەن كەزدە وتتەگى جىبەرىپ, «جوق» دەگەنىندە ونى قايتا جاۋىپ تۇرادى. سوڭىنان جىگىتتى جەرگە جاتقىزىپ قويىپ, ۇشەۋى ءۇش جاقتان تەپكىنىڭ استىنا الادى. سونىڭ سالدارىنان سەرگەي ءجانتاسىلىم ەتەدى. سودان سوڭ قانىشەرلەر ءمايىتتى كولىككە سالىپ الىپ, چەركاسسكوە اۋىلىنىڭ تۇسىنا بارىپ توقتايدى. ولىكتى كەيىن ەشكىم تانىماۋى ءۇشىن تاراسوۆ پەن قاليەۆ ودان باسىن ايىرىپ الىپ, سول ماڭعا كومىپ كەتەدى. ال دەنەنى ەسىل وزەنى ۇستىندەگى كوپىردەن ارناعا لاقتىرا سالادى.
قانىپەزەر قىلمىسكەرلەر تسەلينوگرادقا قايتىپ كەلە جاتقان جولدا لۋگوۆوە اۋىلى ماڭىندا پوليانيچكونىڭ كيىمدەرىن ورتەپ جىبەرەدى. تەك ۇستىندە مايكەسىن عانا قالدىرادى. كەيىن كريميناليستەردىڭ وسى ىشكيىم ارقىلى ءمايىتتىڭ كىمدىكى ەكەنىن انىقتاي العانىن ءبىز جوعارىدا ايتىپ وتتىك.
بارلىق ايعاق كەلتىرىلىپ تۇرعاننان كەيىن كۇدىكتىلەردىڭ ءوز قىلمىستارىن تۇگەل مويىنداماسقا امالدارى قالمادى. بۇلاردىڭ اراسىنداعى ەڭ قاتىگەزى تاراسوۆ بولىپ شىقتى. قىلمىستىق توپتىڭ باسشىسى دا سول ەكەن. ول ءوزىنىڭ ءىس بويىنشا كورسەتىمى كەزىندە قاشىپ كەتۋگە دە ارەكەت ەتىپ كورەدى. بىراق وعان جول بەرىلمەيدى.
1987 جىلدىڭ جازىندا اتالعان ءىس بويىنشا سوت بولىپ ءوتتى. تسەلينوگراد اۋداندىق ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ 10 قىزمەتكەرى ايىپتىلار ورىندىعىندا وتىردى. ولارعا كۇدىكتىلەردى ازاپتادى, ادام ءولتىردى جانە جەمقورلىققا سالىندى دەگەن ايىپ تاعىلدى. سوت شەشىمىمەن ماقسات قاليەۆ, جانبولات نۇربەكوۆ جانە يگور چاپەك مۇلىكتەرى تاركىلەندىرىلىپ, 11 جىلدان 13 جىلعا دەيىن باس بوستاندىقتارىنان ايىرىلدى. سول سياقتى عابيت جانداربەكوۆ پەن قۋانىش ءسابيتوۆ سوتسياليستىك مەنشىكتى تالان-تاراجعا سالعاندارى ءۇشىن 5 جىلعا قاپاسقا قامالدى. قالعاندارى ءارتۇرلى شارتتى جازالار الدى.
ال «دالا جەندەتى» اتانعان ۆالەري تاراسوۆ قاراقشىلار توبىنىڭ باسشىسى رەتىندە ەڭ جوعارى جازا – اتۋعا كەسىلدى. ونىڭ ايۋاندىق ارەكەتتەرى تۋرالى جۇرت كوپكە دەيىن ۇرەيلەنە ءسوز ەتىپ ءجۇردى.
P.S. ماقالادا قىلمىستىق ءىس فيگۋرانتتارىنىڭ اتى-جوندەرى وزگەرتىلىپ الىندى.
راسۋل ايتقوجا
