XX عاسىردىڭ باسىندا ءاليحان بوكەيحانوۆ: «ءالحامدۋليللاح, 6 ميلليونعا جەتتىك» دەپ سۇيىنشىلەگەن ەدى. شۇكىر, 20 ميلليونعا جەتتىك! قۋانىشتى جاڭالىقتى العاشقى بولىپ پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ءبولىستى. باعالاي بىلسەك, بۇل – ەل رەتىندەگى ەڭ ۇلكەن جەتىستىگىمىزدىڭ ءبىرى.
سەرتيفيكات كىمگە بۇيىردى؟
2017 جىلى 11 مامىردا تالدىقورعان قالاسىندا مۋسليما ساماتقىزى ەسىمدى 18 ميلليونىنشى تۇرعىن تۋعان-دى. 2021 جىلدىڭ 20 ماۋسىمىندا الماتى وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن ءجانيا ازاماتقىزى 19-ميلليونىنشى ازاماتى رەتىندە تىركەلگەن ەدى. ارادا ەكى جىل وتكەندە 1 ميلليون ادامعا كوبەيىپ, 2023 جىلدىڭ 14 قاراشاسىندا ساعات 08.10-دا ۇلىتاۋ, جەتىسۋ, اتىراۋ, اقمولا, تۇركىستان وبلىسىندا 5 ءسابي تۋىپ, 20-ميلليونىنشى ادام بولدى. ياعني سوڭعى 3-4 جىلدا 1 ميلليون ادامعا كوبەيىپ كەلەمىز. بۇل – جاقسى كورسەتكىش.
ەلدىڭ 20 ميلليونىنشى تۇرعىنى اتانعان بەس ءسابيدىڭ ءبىرى – مۇحامماد قوساي. اتىراۋ قالاسىندا ومىرگە كەلگەن ءسابيدى اتا-اناسى ءتورت جىل كۇتىپتى. باقىتتى ءسابيدىڭ ءبىرى – ۇلىتاۋ وبلىسىنىڭ جەزقازعان قالاسىندا دۇنيەگە كەلدى. ونىڭ ەسىم-سويىلى – توميريس اقىلبەك. ءۇيىنىڭ تۇڭعىشى, اتا-اجەسىنىڭ العاشقى نەمەرەسى. تۇركىستان وبلىسىنىڭ جەتىساي اۋدانىنداعى شاكەنوۆتەر وتباسىنداعى ءسابيدىڭ ەسىمى – ءالىمحان اسقار. اقمولا وبلىسىندا – ياسينا, ال جەتىسۋ وبلىسىندا ايسۇلتان ەسىمدى سابيلەر اتا-اناسىن قۋانتتى.
تالدىقورعاندا تۇراتىن مۇحتار ازىمباەۆپەن حابارلاسقانىمىزدا: «ايسۇلتان – ءبىزدىڭ ءتورتىنشى بالامىز. ونىڭ دۇنيەگە كەلۋى جالپىحالىقتىق وقيعاعا اينالدى. ەندى بالامىزدى ءبىلىمدى, بىلىكتى, بەلسەندى ەتىپ تاربيەلەۋ – ءبىزدىڭ نەگىزگى مىندەتىمىز» دەپ جاۋاپ بەردى.
ەلدىڭ «20 ميلليونىنشى تۇرعىنى» دەگەن سەرتيفيكاتتى الىپ, اتا-اناسى مەن اتا-اجەسى قۋانىپ جاتقاندا, ۇكىمەت 2 ميلليون تەڭگەنىڭ سەرتيفيكاتىن تابىستاپ, مەرەيلى وتباسىلاردىڭ قۋانىشىنا قۋانىش قوستى.
ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالىمەتىنشە, 2021 جىلى بالا تۋ دەڭگەيى جوعارى بولىپ, 446 مىڭ بالا دۇنيەگە كەلدى. تابيعي ءوسىمنىڭ ارتۋى, ونىڭ ىشىندە نارەستە ءولىمىنىڭ ازايۋى ناتيجەسىندە قامتاماسىز ەتىلدى. 1991 جىلى 1000 تۇرعىنعا شاققاندا ءولىم-ءجىتىم 8,2 بولسا, 2022 جىلى 6,8 ادامعا تومەندەدى. بارەكەلدى! حالقىمىز ءوسىپ-ءونىپ, كوبەيە بەرسىن! ويتكەنى ساننان ساپا شىعادى. ساپاسىز ۇلت وركەندەۋ جولىن تابۋى قيىن. ويتكەنى دەموگرافيا – دامۋدىڭ دىڭگەگى.
وسى جەردە 25 نەمەسە 30 ميلليونعا قاشان جەتەمىز دەگەن زاڭدى ساۋال تۋادى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ زەرتتەۋىنە سۇيەنىپ, بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋگە بولادى. حالىقارالىق ۇيىم 2050 جىلى قازاقستاندىقتاردىڭ سانى 25 ميلليونعا, 2100 جىلى 30 ميلليونعا جەتەدى دەگەن بولجامى بار.
دەموگرافتار مەن الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ سوزىنشە, قازىرگى تابيعي ءوسىم 1980-1990 جىلى ارالىعىنداعى انالاردىڭ ارقاسىندا قالىپتاستى. ال 1990-2000 جىلدارى تۋعان انالار دەموگرافيالىق احۋالعا دەگەن كوزقاراسى وزگەشە, ولار ءبىر-ەكى بالامەن شەكتەلۋدى دۇرىس سانايدى. ياعني كەلەشەكتە ەل بويىنشا بالۋ تۋ دەڭگەيى تومەندەيدى. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ «ۇلتتىق قور – بالالارعا» باعدارلاماسىن ىسكە قوسۋىنىڭ ءبىر سەبەبى – وسى ۇدەرىستىڭ الدىن الۋ بولسا كەرەك-ءتى.
استانانىڭ دەموگرافيالىق احۋالى
2023 جىلى استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى 1 ميلليون 371 مىڭ ادامعا جەتتى. ەگەر 1998 جىلى 275,3 مىڭ ادام بولعانىن ەسكەرسەك, 25 جىلدا كوشى-قون جانە تابيعي ءوسىم ناتيجەسىندە 1,1 ميلليون ادامعا كوبەيدى. بۇل – ەل تاريحىنداعى رەكوردتىق كورسەتكىش.
ستاتيستيكالىق دەرەكتەردە 2000 جىلى استانا قالاسىندا 381 مىڭ ادام تۇرسا, 2003 جىلى 502 مىڭعا جەتىپ, جارتى ميلليوندىق مەگاپوليس بولدى. ءار بەس جىلدى سارالايتىن بولساق, 2005 جىلى – 529,3, 2010 جىلى – 684, 2015 جىلى 852,9 مىڭ ادامعا جەتتى. 2016 جىلى استانا كۇنى قارساڭىندا ميلليونىنشى سايدا ەسىمدى تۇرعىن دۇنيەگە كەلدى. قالا تۇرعىنى ولجاس پەن ارايلىمنىڭ تۇڭعىشى بۇگىندە 7 جاستا. 2020 جىلى باس قالانىڭ تۇرعىن سانى 1 ملن 136 مىڭعا جەتتى.
الەۋمەتتانۋشى اينۇر اناربەكوۆا 2000 جىلداردىڭ باسىندا ەلوردادا حالىق سانىنىڭ ارتۋىنا كوشى-قون ۇدەرىسى وڭ اسەر ەتسە, سوڭعى جىلدارى بالا تۋ كورسەتكىشى كوبەيىپ كەلە جاتقانىن ايتتى. ماسەلەن, 2003 جىلى 6449 بالا دۇنيەگە كەلسە, تابيعي ءوسىم 3163 ادامدى قۇرادى. 2005 جىلى 9,1 مىڭ ءسابي تۋسا, 3,6 مىڭ ادام ءولدى. ياعني تابيعي ءوسىم 5,5 مىڭ بولدى. ال كوشىپ كەلگەندەر – 26,8 مىڭ, كوشىپ كەتكەندەر 11,1 مىڭ ادامدى قۇرادى. 2010 جىلى تۋعاندار سانى – 17,4 مىڭ, ولگەندەر سانى – 3,1, تابيعي ءوسىم 14,1 مىڭ بولسا, كوشىپ كەلگەندەر – 59,3 مىڭ, كوشىپ كەتكەندەر 25,5 مىڭ بولدى. 2015 جىلى تۋعاندار سانى – 26,1 مىڭ, ولگەندەر سانى – 3,8 مىڭ, تابيعا ءوسىم 22,2 مىڭدى قۇرادى. كوشى-قون ايىرماسى 2,4 مىڭ بولدى. 2020 جىلى تۋعاندار سانى – 28,7 مىڭ, ولگەندەر سانى – 4,3 مىڭ, تابيعي ءوسىم 24,4 مىڭ بولسا, كوشىپ كەلگەندەر – 122,2 مىڭ, كوشىپ كەتكەندەر 97,3 مىڭعا جەتتى. ياعني استانا قالاسىندا كوشى-قون ۇدەرىسىمەن قاتار, بالا تۋ كورسەتكىشى دە ارتىپ كەلەدى.
استانا قالاسىندا ايەلدەرگە جۇكتىلىك, بوسانۋ, بوسانعاننان كەيىنگى كەزەڭدەگى كومەك جانە جاڭا تۋعان نارەستەلەرگە ستاتسيونارلىق مەديتسينالىق جاردەم 550 ورىندى قامتىپ تۇرعان نەگىزگى ءۇش ۇيىم دا ىسكە اسىرىلىپ جاتىر. كەيىنگى 10 جىلدا بالا تۋ 41 پايىزعا ارتتى. 2012 جىلى – 19,5 مىڭ, ال 2022 جىلى 31,7 مىڭ بالا ومىرگە كەلدى.
ەگەر وزگە وڭىرلەردە دە تابيعي ءوسىم استانا قالاسىنداعىداي بولسا, وندا قازاقستان دامۋدىڭ جاڭا دەڭگەيىنە كوتەرىلەر مە ەدى؟! الايدا ءبىزدىڭ ۇكىمەت دەموگرافياعا ماڭىز بەرەتىن بولسا, الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەر تۋىندايتىنىن تۇسىنەدى. دەموگراف, ساياساتتانۋشى ءازىمباي عاليدىڭ سوزىنشە, ەل ەكونوميكاسى حالىقتىڭ ءوسۋىن كوتەرە الماسا, وندا شەكتەۋ شارالارىن قولعا الادى. مىسالى, استانا قالاسىندا حالىقتىڭ كوبەيۋىنە ساي الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمدى جەتىلدىرۋ مۇمكىن بولماي, ءۇشاۋىسىمدى مەكتەپ ماسەلەسى تۋىندادى.
ورتا ازيامەن سالىستىرعاندا
ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ دەموگرافيالىق سيپاتىن سارالايتىن بولساق, 1991 جىلى قىرعىزستاندا حالىق سانى 4 ميلليون 464 مىڭ ادام بولسا, 2022 جىلى 7 ميلليون 38 مىڭ ادامعا جەتىپ, 2,5 ميلليون ادامعا كوبەيدى. دەموگرافيالىق كورسەتكىش تاجىكستاندا ەداۋىر جاقسى. 31 جىلدا 5 ميلليون 338 مىڭ ادامنان 9 ميلليون 886 مىڭعا جەتتى. تاجىكستاننىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دەڭگەيى ءبىزدىڭ ەلمەن سالىستىرعاندا تومەن بولعانىمەن, جىل سايىن بالا تۋ دەڭگەيى جوعارىلاپ كەلەدى. ماسەلەن, تاجىكستاندا 2000 جىلى 167 مىڭ بالا تۋسا, 2005 جىلى – 180 مىڭ, 2010 جىلى 239 مىڭعا, 2020 جىلى 243 مىڭ بالا تۋدى. ال ەۋرازيانىڭ كىندىگىندە قوزعاۋشى كۇشكە اينالۋعا نيەتتى وزبەكستاندا حالىق سانى 17 ميلليون ادامعا ارتتى.
كەزىندە شەكەسىنەن قاراپ, مەنسىنبەي جۇرگەن وزبەكتەردىڭ سانى 90 جىلدارمەن سالىستىرعاندا 2 ەسەگە ارتتى. ولار الەمدە حالىق سانى جونىندە 41-ورىندا تۇر. بۇل ەلدە 1 شارشى شاقىرىم جەردە 75,9 تۇرعىن قونىستانادى.
ەندى قازاقستان مەن وزبەكستاننىڭ دەموگرافيالىق كورسەتكىشتەرىن سالىستىرساق, 1989 جىلعى بۇكىلوداقتىق حالىق ساناعى بويىنشا قازاقستاندا 16 ميلليون 536 مىڭ ادام بولسا, وزبەكستاننىڭ حالىق سانى 19 ميلليون 810 مىڭ ادامدى قۇرادى.
وزبەكستاندا ءار 5 جىل سايىن 2 ميلليون ادامعا كوبەيدى. ماسەلەن, 2000 جىلى – 24 ميلليون 591 مىڭ, 2005 جىلى – 26 ميلليون 254 مىڭ, 2010 جىلى – 28 ميلليون 292 مىڭ, 2015 جىلى – 30 ميلليون 680 مىڭ, 2020 جىلى 33 ميلليون 226 مىڭ ادامعا جەتتى. قازاقستاندا 2000 جىلى – 14 ميلليون 900 مىڭ, 2005 جىلى – 15 ميلليون 75 مىڭ, 2010 جىلى – 16 ميلليون 204 مىڭ, 2015 جىلى – 17 ميلليون 417 مىڭ, 2020 جىلى 18 ميلليون 632 مىڭ ادامعا جەتتى.
ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردەن 30 جىلدا وزبەكستان حالقىنا 14 ميلليون ادام قوسىلسا, قازاقستاندا 2 ميلليون ادامعا عانا كوبەيگەنىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى. نەگە؟ بۇل سۇراققا دەموگراف اياۋلىم ساعىمباەۆا بىلاي جاۋاپ بەردى:
«قازاقستاندا دەموگرافيالىق ساياساتتى جۇزەگە اسىراتىن, باقىلايتىن, ياعني دەموگرافيالىق جاعدايدى كەشەندى تۇردە قاراستىراتىن ۋاكىلەتتى ورگان جوق. ماسەلەن, دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى ادامداردىڭ جاس ۇزاقتىعى مەن ءولىم-جىتىمىنە جاۋاپتى. ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى جاردەماقى مەن كوشى-قون پروتسەسىن رەتتەيدى. ال ىشكى ىستەر مينيسترلىگى كوشى-قون ۇدەرىسىن تىركەيدى. ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسى ستاتيستيكالىق اقپاراتتىڭ ساپاسىن قامتاماسىز ەتەدى. جاستار جانە وتباسى كوميتەتى وتباسىلىق جانە جاستار ساياساتىن جۇرگىزەدى. ال ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى اۋماقتىق دامۋعا جاۋاپ بەرەدى. وڭىرلەردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ دەڭگەيى دەموگرافيالىق كورسەتكىشكە اسەر ەتەتىن: بالا تۋ, تابيعي ءوسىم, كوشى-قون ۇدەرىسىمەن ولشەنبەيدى. ويتكەنى ماكروەكونوميكالىق بولجام حالىق سانىنا ەمەس, نەگىزگى زەرتتەۋلەر دوللاردىڭ, التىننىڭ, گاز بەن مۇنايدىڭ قۇنىنا نەگىزدەلەدى. ءبىزدىڭ ەلدە حالىق سانىنىڭ ءوسۋى تابيعي ءوسىمنىڭ ارقاسىندا عانا بولۋدا».
الەم ەلدەرىنىڭ تالپىنىسى
دەموگراف اياۋلىم ساعىمباەۆا حالىقتى بايلىق رەتىندە باعالايتىنىن ايتتى.
– حالىق – دەموگرافيالىق كورسەتكىش قانا ەمەس, بىرىنشىدەن, بۇل جۇمىس كۇشى, ەكىنشىدەن, بۇل – ۇلكەن نارىق. مىسالى, قىتاي, ءۇندىستان دەموگرافيالىق دامۋدىڭ ارقاسىندا ءوسىپ-وركەندەۋدىڭ جولىن تاپتى, – دەيدى دەموگراف.
راسىندا, قازىر ادام رەسۋرسى ماڭىزدى كورسەتكىشكە يە. ءويتكەنى ەلدىڭ وركەندەۋى ادامي رەسۋرسقا تىكەلەي تاۋەلدى. ياعني ادامداردىڭ داعدىسى, ويلاۋى جانە ءبىلىمى ەلدىڭ كەلەشەگىن ايقىندايدى. وزىق ەلدەر ادام رەسۋرسى شەكسىز مۇمكىندىككە يە, تەك ۇلى جەتىستىككە ەرىك-جىگەردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى كەدەرگى دەگەن قاعيدانى ۇستانىپ, عارىشتى يگەرىپ, روبوتتى جۇمساپ, وركەنيەت ورىسىندە جاڭا دەڭگەيگە جەتتى.
اقش جازۋشىسى ەلبەرت حاببارد «ءبىر ماشينا ەلۋ ادامنىڭ جۇمىسىن ورىنداعانىمەن, ەلۋ ماشينا ءبىر ينتەللەكتۋالدى ادامنىڭ جۇمىسىن اتقارا المايدى» دەپ ادامنىڭ عىلىمي شىعارماشىلىق پوتەنتسيالىنا باعا بەرەدى.
راسىندا, جاپونيا, كورەيا, سينگاپۋر سىندى ەلدەر تابيعي رەسۋرسقا باي بولماسا دا, ادامدارعا جايلى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرعانىن جاقسى بىلەمىز. 2000 جىلداردىڭ باسىنان ءبىزدىڭ ەلدە جالدامالى جۇمىسقا جەگىلىپ, قۇرىلىس پەن شارۋاشىلىق قىزمەتتەردى اتقارعان وزبەكستاندىقتاردى كەمسىتىپ, كەكەتىپ جۇرەتىندەر كوپ ەدى. قازىر وسى مەنسىنبەي جۇرگەن وزبەكستان ءبىزدى شاڭ قاپتىرىپ بارادى. ءبىر عانا دالەل, قىتايدىڭ حانچجوۋىندا وتكەن ازيا جانە پارا ازيا ويىندارىندا وزبەكستان جالپى كوماندالىق ەسەپتە الدىمىزدى وراپ كەتتى. ويتكەنى وڭتۇستىكتەگى كورشىنىڭ سانى باسىم, ال ساننان ساپا شىعاتىنى تاعى انىق.
دۇنيەجۇزىندەگى جالپى حالىقتىڭ 18,3 پايىزى قىتايدا ءومىر سۇرەدى. كەزىندە قىتاي كومپارتياسىنىڭ ليدەرى ماو تسزەدۋن «باستى بايلىق – ادام» دەپ ساناپ, «نەعۇرلىم كوپ جۇمىسشى بولسا, سوعۇرلىم ءوندىرىس تە, قور دا وسەدى» دەگەن پىكىردى ۇستاندى. بۇل قاعيدادان رەسمي پەكين دە باس تارتپاي, 2021 جىلى ءار وتباسىنا ءۇش بالاعا دەيىن رۇقسات بەرەتىن جاڭا دەموگرافيالىق باعدارلامانى جاريالادى. نەگە دەسەڭىز, ەڭبەككە جارامدى ادامدار سانىن ارتتىرۋ ءۇشىن كەرەك. ويتكەنى ەڭبەك قۇنىنىڭ ارزان بولۋى, تاۋاردىڭ وزىندىك قۇنىن ارزانداتىپ, تاۋارعا سۇرانىس ارتادى. بۇل ءوز كەزەگىندە كىرىس كوزىنە اسەر ەتەدى. الەمنىڭ الپاۋىت كومپانيالارى قىتايعا قىزىعۋشىلىعى جوعارى بولۋىنىڭ ءبىر سەبەبى – وسى. ال الەم حالقىنىڭ 17,7 پايىزى ۇندىستانعا تيەسىلى. تۇبەكتە ورنالاسقان مەملەكەت وركەندەۋدىڭ وزىندىك جولىن تاپتى. قازىر قىتايمەن دە, ۇندىستانمەن دە الەم ەلدەرى ساناسادى. اقش, جاپونيا, گەرمانيا, تۇركيا, يندونەزيا, برازيليا, ۆەتنام جانە يران سىندى ەلدەردە 80 ميلليوننان ارتىق ادام قونىستاندى. حالىق سانى كوپ بولسا, اشىق باسەكە بولادى. باسەكە بولعان جەردە ساپا ارتادى.
قازىر ەۋروپا ەلدەرىندە بالا تۋ دەڭگەيى تومەندەپ, «ۇلتتىڭ قارتايۋ» پروبلەماسى تۋىندادى.
راس, ەۋروپا عالىمدارى مەن دەموگرافتارى «مىقتى وتباسى – قاۋىپسىزدىك نەگىزى» دەپ دابىل قاعىپ, دەموگرافيالىق داعدارىستى ەڭسەرۋگە شاقىرۋدا. باتىس ەلدەرى بالا تۋدى ىنتالاندىرۋدا تۇرعىن ءۇي الۋ ءۇشىن جەڭىلدەتىلگەن نەسيە, بالا تۋعا بايلانىستى جاردەماقىنى كوبەيتۋ, بالالى وتباسىلار ءۇشىن سالىقتى ازايتۋ جانە تاعى باسقا جەڭىلدىكتى قاراستىرادى. ماسەلەن, گەرمانيا جاس وتباسىلاردى قولداۋدى باسىمدىق ەتسە, يتاليا كوپبالالى وتباسىلاردى, ال فرانتسيا بالالار جاردەماقىسىن كوتەرۋ ارقىلى ماسەلەنى شەشۋگە ءمان بەرۋدە. ءسابيدىڭ اناسىمەن قاتار اكەسىنە دەكرەتتىك دەمالىس بەرەتىن ساناۋلى ەلدىڭ ءبىرى – شۆەتسيا. بۇل ەلدە دەكرەتتىك دەمالىس 480 كۇنگە سوزىلسا, سونىڭ 90 كۇنى اكەسىنە ارنالادى.
P.S: ءبىزدىڭ سانىمىز از, جەرىمىز كەڭ. بۇل – ءبىر جاعى بايلىعىمىز, ءبىر جاعى سورىمىز بولىپ تۇر. ەگەر دەموگرافيالىق ساياساتتى باسىمدىق ەتىپ, كوبەيۋگە ءمان بەرمەسەك, تۇتاستىق, تۇراقتىلىق, ەلدىك مۇرات دەگەن ۇراندار جاي ءسوز بولىپ قالادى. ويتكەنى دەموگرافيا – دامۋدىڭ دىڭگەگى.
