ديپلومسىز جەتىستىككە جەتۋ مۇمكىن ەمەس دەپ ويلايمىز. الايدا ولاي ەمەس ەكەن. بيلل گەيتس, مارك تسۋكەربەرگ, ستيۆ دجوبس, گەنري فورد, كوكو شانەل, دجيم كەرري, ۋولت ديسنەي سىندى الەم مويىنداعان تۇلعالاردىڭ كوبىندە ديپلوم جوق. ال ءبىلىمنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ, قوس-قوستان ماماندىق يەلەنگەندەردىڭ ءبىرازى باسقا سالادا ءجۇر. نەمەسە ءالى دە جەتىستىك شىڭىن باعىندىرا الماعان. جالپى بۇگىنگىدەي نارىق زامانىندا ديپلوم قانشالىقتى قاجەت؟
«اتامەكەن» ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسى مەن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى بىرلەسىپ جۇرگىزگەن زەرتتەۋ سوڭعى 3 جىلدا تۇلەكتەردىڭ 74 پايىزى عانا جۇمىسقا ورنالاساتىنىن انىقتاپتى. مىسالى, بىلتىرعى وقۋ جىلىندا ديپلوم العانداردىڭ 71 پايىزى عانا جۇمىس تاپقان. جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن تۇلەكتەردىڭ 20 مىڭى ءالى كۇنگە دەيىن جۇمىسقا ورنالاسقان جوق. بۇعان پاندەميا دا كەرى اسەرىن تيگىزدى. ويتكەنى شاعىن كاسىپكەرلىكتىڭ تابىسى ازايىپ, قىزمەتكەرلەر سانى 11 پايىزعا كەمىدى. كاسىپكەرلەر پالاتاسىنىڭ زەرتتەۋىنە قاراعاندا, قازىر ەلدە جۇرگىزۋشى, ەسەپشى, قۇرىلىسشى سىندى ماماندارعا سۇرانىس جوعارى. سوندىقتان دا شىعار بۇگىندە جاستار مەكتەپ بىتىرە سالىپ ۋنيۆەرسيتەتكە ءتۇسىپ, ديپلوم الۋعا اسىقپايدى. كەرىسىنشە, ءوز يكەمدەرىنە قاراي كۇنكورىس كوزىنە اينالعان ءبىر سالانى مەڭگەرىپ, قوعام ومىرىنە ەتەنە ارالاسقىسى كەلەدى. ەۋروپا ەلدەرىندە بۇرىننان بار وسى ءۇردىس ءبىزدىڭ ەلدىڭ جاڭا تولقىنىنا دا اسەر ەتىپ جاتقانداي.
تاۋداي تالاپ بولسا…
قوعامدىق تاماقتانۋ نارىعىندا 25 جىل جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان «قاعانات» اسحانالار جەلىسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى شىنار بوگەمباەۆا دا وسى جولدى تاڭداپ, بيزنەسكە 20 جاسىندا قادام باسقان. اكەسىنىڭ نۇسقاۋىمەن تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەن ول 3-كۋرستا وقۋدى تاستاپ, كافەگە جۇمىسقا تۇرادى. وندا ءبىر جىل جۇمىس ىستەپ, ءوزى دە اسحانا اشا الاتىنىن تۇسىنگەن. «تەز, ءدامدى ءارى ارزان, تازا اسحانا اشۋ يدەياسى ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەندە كەلدى. العاشقى كىشىگىرىم اسحانامدا ءوزىم اسپاز, ءوزىم ساتۋشى, ءوزىم ەدەن جۋشى بولىپ باستادىم. قازىرگى تاڭدا بىرنەشە قالادا اشىلعان اسحانا جەلىلەرىنەن بولەك بىرنەشە بيزنەسىم بار. اكەم ۇستاز بولىپ قىزمەت ەتتى. ول بالا كەزىمدە «جۇمىسى بار ادام – ەڭ باقىتتى ادام» دەيتىن. سەبەبى كەيبىر جاندار جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن باسقا قالاعا كوشۋگە ءماجبۇر بولىپ جاتادى. ەڭ ءبىرىنشى اكەمنەن العان تاربيەم ومىردە ماعان ۇلكەن كومەگىن تيگىزدى. بىردە ول «كاسسا ءبىر جابىلعاننان كەيىن اشىلماۋى كەرەك» دەگەن ەدى. «قاعاناتتى» اشپاي تۇرىپ وسى ۇستانىممەن ءجۇردىم. بيزنەسىم تابىستى بولمايىنشا, اقشانى ءوزىم قالاعان زاتتارعا, تويعا نەمەسە باسقا دا قاجەتتىلىكتەرگە جۇمساعان ەمەسپىن. ءبىر بەلدەمشە, ءبىر جەيدەمەن جۇرگەن كەزدەرىم دە بولدى. بۇعان ەشقاشان قىنجىلعان جوقپىن. سەبەبى ماقساتىم ايقىن, سونى ورىنداۋعا بار كۇشىمدى سالدىم. اقشانى جۇمساعىم كەلمەگەنى سونشالىق, وزىمە ءۇي ساتىپ الۋعا 10 جىل ۋاقىت كەتتى» دەيدى شىنار بوگەمباەۆا.
قادىرى كەتكەن قىزىل ديپلوم
ومىردە كەيبىر جانداردىڭ قالاعان وقۋ ورنى مەن ماماندىعىنا تۇسسە دە كەيىن وقۋعا قۇلقى بولماي, ورتا جولدا تاڭداۋىنان باس تارتقاندارىن كورىپ ءجۇرمىز. ءتىپتى ۋنيۆەرسيتەتتى تەزىرەك بىتىرۋگە اسىعاتىندار مەن «4 جىل ۋاقىتىمدى بوسقا وتكىزىپپىن» دەيتىندەر دە كوپ. «جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرسەم, قولىما ديپلوم السام, مەن ءبىلىمدى اداممىن» دەپ ەسەپتەۋگە, كوڭىلىڭىزدى توق ەتۋگە اسىقپاڭىز. ويتكەنى ۋنيۆەرسيتەت تەك تەوريالىق ءبىلىم بەرەدى. ال ومىرگە ەڭ قاجەتتى پراكتيكانى جۇمىسقا تۇرعان كەزدە بارىپ ۇيرەنەسىز. جوعارىدا اتالعان ءوز ءىسىنىڭ مايتالماندارى دا تازا تاجىريبەمەن بيىككە جەتكەن. «جۇمىسىڭىزدان ءلاززات الماساڭىز, ءوزىڭىزدى قيناۋدىڭ قاجەتى جوق, وزىڭىزگە ۇنايتىن سالانى تاڭداۋعا تاۋەكەل ەتىڭىز! مەن دە ءدال سولاي ىستەدىم. ءتورت جىل ەلىمىزدىڭ ەڭ تاڭداۋلى جوعارى وقۋ ورنىنان بيوتەحنولوگيا سالاسى بويىنشا ءبىلىم الىپ, قىزىل ديپلوممەن ءبىتىردىم. ماماندىعىم بويىنشا جۇمىسقا شاقىرعاندار دا بولدى. تاڭنان كەشكە دەيىن وتىرىپ, 100 مىڭ تەڭگەگە جەتپەيتىن ايلىق العىم كەلمەدى. ونىڭ ۇستىنە قازىر «ديپلومىڭ قىزىل ما, كوك پە؟» دەپ ەشكىم قارامايدى دا. وسىلايشا العان ديپلومىمدى ساندىققا سالىپ قويىپ, قولىمنان كەلەتىن كاسىپپەن اينالىسامىن دەپ شەشتىم. قازىر قۇرىلىستا دانەكەرلەۋشى بولىپ جۇمىس ىستەپ ءجۇرمىن. ايىنا 300-400 مىڭ تەڭگە تابىس تابامىن. ءبىراز قارجى جيناپ, بولاشاقتا جەكە بيزنەسىمدى اشپاقشىمىن» دەدى جاس مامان ارىستان توقانوۆ. ءيا, قازىر ديپلومنىڭ تۇسىنە ەشكىم قارامايدى. بۇرىن ءبىر توپتان تەك 2-3 ستۋدەنت ۇزدىك ديپلوم السا, قازىر توپتاعى 20 ستۋدەنتتىڭ بارلىعى قىزىل ديپلوم الاتىن بولعان. دەكانعا جاقساڭ باعالارىڭ «3» بولىپ تۇرسا دا, قولىڭا ۇزدىك ديپلوم ۇستاتىپ جىبەرە بەرەدى. بۇل باسسىزدىقتىڭ تەز ارادا الدىن الماساق, كۇرەكتەي ديپلوم قۇر قاعازعا اينالىپ قالايىن دەپ تۇر. بيىلدان باستاپ ۋكراينادا قىزىل ديپلوم بەرىلمەيتىن بولىپتى. ۇزدىك وقىساڭىز, ديپلومداعى «قوسىمشا اقپارات» بولىمىنە جازىپ قويادى. بىزگە دە وسىنداي وزگەرىس ەنگىزۋ كەرەك سياقتى.
ديپلومدى جۇمىسسىزدار كوپ
ەلىمىزدە جوعارى وقۋ ورنىن تامامداعانداردىڭ جارتىسىنان كوبى ءوز ماماندىعى بويىنشا قىزمەت ەتپەيدى ەكەن. ناتيجەسىندە قوعامدا ديپلومدى جۇمىسسىزداردىڭ سانى كۇرت وسكەن. ولار ديپلومى بولا تۇرا نەگە جۇمىسسىز؟ جاسىراتىنى جوق, قازىر جاستاردىڭ كوبى ءبىلىم ءۇشىن ەمەس, ديپلوم ءۇشىن وقيدى. اتا-انالار «جوعارى ءبىلىم – جارقىن بولاشاق كەپىلى» دەگەن كەڭەستىك كەزدەگى ستەرەوتيپتەردەن شىعا الماي, بالاسىنىڭ وقۋعا ىنتاسى بولماسا دا, اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ ديپلوم الىپ بەرەدى. مەكتەپتەگى مۇعالىمدەر دە «وقىماساڭ – ەشكىم ەمەسسىڭ» دەپ بالانىڭ قۇلاق ەتىن جەيدى. سونىڭ سالدارىنان جاستاردىڭ باسىم بولىگى اقىسى ارزان, اتى بەيمالىم وقۋ ورىندارىنان ءوزى قىزىقپايتىن ماماندىقتى مەڭگەرىپ شىعادى. كوڭىلى قالاماي تۇسكەن سوڭ وقۋعا دەگەن نيەتى دە بولماي, ءار سەسسيانى قوسىمشا جۇمىس ىستەپ تاپقان اقشاسىمەن جابادى. سوڭىندا ديپلومدىق جۇمىسىن وزگەگە جازدىراتىنى ايتپاسا دا بەلگىلى. وسىلايشا ديپلومى بار, ماماندىعىنىڭ اتىن عانا بىلەتىن تاعى ءبىر مامان جۇمىسسىزداردىڭ قاتارىن تولىقتىرادى. سوندىقتان بالانىڭ ماماندىق تاڭداۋ ەركىن وزىنە قالدىرعان دۇرىس. وزىنە قۋانىش سىيلايتىن ىسپەن اينالىسقان مامان عانا قوعامعا پايداسىن تيگىزەدى.
تاجىريبە دە, بىلىكتىلىك تە جوق
تالاي جىل تەرلەپ ءجۇرىپ قولعا ديپلومىن العاننان كەيىن جاس مامانعا جۇمىس تابۋ – تاعى ءبىر ماشاقات. ويتكەنى جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ كوبى جاستارعا ءبارىن باسىنان باستاپ ۇيرەتىپ ۋاقىت كەتىرگەنشە, دايىن ماماندى العاندى ءجون سانايدى. الدىنا كەلگەن تۇلەكتەن جۇمىس تاجىريبەسىن تالاپ ەتەدى. 4 جىل ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىنان شىقپاعان جاستا تاجىريبە قايدان بولسىن؟! ال تەوريا مەن پراكتيكانى ۇشتاستىرىپ, ساپالى مامان دايارلايتىن جوعارى وقۋ ورىندارى ساۋساقپەن سانارلىق. ەڭبەك نارىعىندا باسەكەگە قابىلەتتى ءبىلىم بەرمەيتىن, ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاعان وقۋ ورىندارىنىڭ كوپشىلىگى ديپلوم تاراتقاننان ءارى اسا المايدى. ماتەريالدىق بازاسى جۇتاڭ, وقىتۋشىلار قۇرامى ءالسىز. پايدا اكەلىپ وتىرعان بىردەن-ءبىر تابىس كوزى ستۋدەنت بولعاندىقتان, ناشار وقىعانداردى دا وقۋدان شىعارمايدى. ءبىر جىلدارى شاعىن قالالاردىڭ وزىندە ۋنيۆەرسيتەت, ينستيتۋت اتتارىن يەمدەنگەن وقۋ وردالارى كوبەيىپ كەتتى. سونىڭ سالدارىنان قازاقستان جوو-نىڭ جانە سوندا وقيتىن ستۋدەنتتەردىڭ سانى جونىنەن الەمدە كوشباسشى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلدى. قازاقستاندا 1 ملن تۇرعىنعا 10 جوعارى وقۋ ورنىنان كەلەدى ەكەن. ال حالىقارالىق تاجىريبەدە ميلليون تۇرعىنعا 1-3 وقۋ ورنىنان اينالادى. سول سەبەپتى دە ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ جوعارى جانە ارناۋلى ورتا وقۋ وردالارىنىڭ سانىن قىسقارتۋعا كۇش سالۋى ابدەن قۇپتارلىق. ءبىلىم دەڭگەيىن كوتەرۋ ءۇشىن بيىلدان باستاپ ەلىمىز جالپى ستاندارتتاعى ديپلومنان باس تارتىپ, ءار وقۋ ورنى وزىندىك ۇلگىدە ديپلوم بەرە باستادى. ەندى ەڭبەك نارىعىندا قاي وقۋ ورنىنىڭ تۇلەكتەرىنە سۇرانىستىڭ جوعارى ەكەندىگى ايقىن انىقتالاتىن بولادى. كوشكە ىلەسە الماعاندار وزدىگىنەن قىزمەتىن توقتاتادى.
ءبىلىم گرانتتارى ءوزىن اقتاماي جاتىر
كاسىپكەر ەرلان تولەنديەۆ تۇلەكتەردىڭ جۇمىسسىز ساندالۋىنا العان. بىلىمدەرىنىڭ تايازدىعى باستى سەبەپكەر ەكەنىن ايتادى. ياعني ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا بەرىلگەن ءبىلىم مەن ناقتى وندىرىسكە قاجەت ءبىلىمنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي دەڭگەيگە جەتكەن. «ءبىز جۇمىس سۇراپ كەلگەن تۇلەكتىڭ ديپلومىندا قانداي باعا بار ەكەنىنە قاراماۋعا ۇيرەندىك. ويتكەنى ديپلومداعى باعا مەن ونىڭ بىلىكتىلىك كورسەتكىشتەرى كوپ جاعدايدا سايكەسپەيدى. جاس ماماننان وندىرىستىك پروبلەمانى شەشۋ جولىن سۇراساڭ, وتكەن عاسىرداعى ءتاسىلدى ۇسىنىپ تۇرادى. بۇل – ناقتى فاكت. مىسالى, بىلتىر جۇمىسقا قابىلدانعان تۇلەكتەر 6-7 اي بويى ۇيرەنىپ, جاي مەنەدجەر قاتارىنا سودان كەيىن عانا قوسىلدى» دەيدى كاسىپكەر.
اتى بار, زاتى جوق ماماندىقتار
جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ كوبەيۋى قاجەتسىز ماماندىقتاردىڭ وقىتىلۋىنا, ديپلومدى جۇمىسسىزداردىڭ ارتۋىنا اكەلدى. قازىر ەكىنىڭ ءبىرى زاڭگەر مەن ەكونوميست. بىراق ەڭبەك نارىعى قاپتاعان زاڭگەرلەردى جۇمىسپەن قامتۋعا قاۋقارسىز. عالىم كامال بۇرحانوۆ دەپۋتات بولىپ تۇرعان كەزدە قازاقستاندا جىلىنا 5 مىڭ جاس ديپلوماتيالىق ماماندىق بويىنشا جوعارى وقۋ ورنىن ءتامامدايتىنىن, ولاردىڭ ءارى كەتسە 10-ى عانا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە جۇمىسقا تۇراتىنىن ايتىپ, الاڭداۋشىلىعىن بىلدىرگەن ەدى. شىنىمەن دە, اتىن ەستىگەندە ەلەڭ ەتەتىن «حالىقارالىق قاتىناستار» سىندى ماماندىقتاردى بىتىرگەن تۇلەكتەردىڭ 80 پايىزى ماماندىق بويىنشا جۇمىس ىستەمەيدى. كەرىسىنشە, تەحنيكالىق ماماندىقتارعا دەگەن سۇرانىس جوعارى بولسا دا, جاستار بۇل سالادان جاسقانادى. ومىردە ەڭ ءبىرىنشى ماماندىق تاڭداۋدان قاتەلەسپەۋ كەرەك دەپ جاتامىز. بىراق قوعامدا ماماندىق تاڭداۋعا قاتىستى ناقتى اقپاراتتىڭ جوعىنان ءبىر قاتەلىكتى قايتالاپ جاساپ ءجۇرمىز. نەگىزى, ءتيىستى ورگاندار جىل سايىن قاي سالاعا مامان تاپشى, قاي سالادا شامادان تىس ماماننىڭ ارتىق ەكەنىن ارنايى انىقتاپ, جوعارى سىنىپ وقۋشىلارىنا باعىت بەرۋى كەرەك. جەتىستىكتىڭ كىلتى – جوعارى وقۋ ورنىن قىزىل ديپلومعا بىتىرۋدە ەمەس, شىنايى بىلىمدە. ءيا, ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تابىلادى. بىراق ءبىلىم مەن قابىلەت قايراڭدا قالماۋى كەرەك…
كوكتەم قارقىن
