تاۋەلسىزدىك تۋى جەلبىرەگەن كۇندى جاقىنداتقانداردىڭ قاتارىندا قازاق جاستارىنىڭ ۇلەسى بولدى. قاراعاندىداعى «جاس قازاق», قوستانايدا «جاس تۇلەك», وسكەمەندە «ۇلتتىق ماماندارعا ادىلەتتىك توبى», سەمەيدە «تايشۇبار», گۋرەۆتە «ۇشقىن», پاۆلوداردا «جاس ۇلان», تسەلينوگرادتا «تىڭ تۇلپار», «ويان, قازاق», شىمكەنتتە «ادىر قاسقىرلارى», الماتىدا «سارىارقا» ۇيىمدارىنىڭ بولعانى سونىڭ دالەلى بولسا كەرەك. وسىنداي قوزعالىستارعا دەم بەرگەن ماسكەۋ قالاسىندا 1963 جىلى قۇرىلعان قازاق ستۋدەنت جاستارىنىڭ «جاس تۇلپار» ۇيىمى ەدى. جاستاردىڭ ساناسىن وياتىپ, نامىسىن ۇشتاعان «جاس تۇلپار» ءدۇبىرى جاڭا عاسىردا دا جالعاسىن تاۋىپ, قايتا جاڭعىرىپ, جارتى عاسىردان كەيىن «جاس تۇلپارلىقتار» تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تورىندە باس قوستى.
وسى كۇنى 60-70 جىلدارداعى «جاس تۇلپار» قوزعالىسىنىڭ كوشباسشىلارى مۇرات اۋەزوۆ, مارات سەمبين, قايرات قادىرجانوۆ, عادىلبەك شالاحمەتوۆ, ەرسايىن تاپەنوۆ, تيمۋر سۇلەيمەنوۆتەر «بابالار قورىمىندا» جەرلەنگەن حان كەنە ساربازدارىنىڭ رۋحىنا, الاش قايراتكەرى سماعۇل ءسادۋاقاسۇلىنىڭ ەسكەرتكىشىنە زيارات ەتىپ, ارۋاقتارعا قۇران باعىشتادى. ودان كەيىن ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىك كۇنىنە وراي «جاس تۇلپار» ءداستۇر ساباقتاستىعى» اتتى عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا وتكىزدى. – وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىنان باستالعان «ساياسي جىلىمىق» سانانى تورلاعان توتاليتارلىق قىزىل يمپەريانىڭ تەمىر قۇرساۋىنان بوساتىپ, ءوزگەرىستەر كوشىن قوزعادى. سول ۋاقىتتا «جاس تۇلپارلار» ۇلتتىق سانانى وياتۋداعى ەرەكشە قۇبىلىس بولدى. ولار «قازاق ەتنوسىنىڭ تاريحي نەگىزى جوق» دەگەن يدەياعا قارسى تۇرا الدى. ۇلتتىق زەيىندى كۇشەيتىپ, رۋحتى كوتەردى. ورتالىقتا ءبىلىم الىپ جاتقان جىگەرلى ازاماتتار ءىس-ارەكەتتەرىندە اشىق ايتپاعانمەن, الاش يدەيالارىن نەگىز ەتتى, – دەدى كونفەرەنتسيا جۇمىسىن اشقان ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى ەرلان سىدىقوۆ. ودان كەيىن ءسوز كەزەگىن مۇرات اۋەزوۆ الىپ, «جاس تۇلپاردىڭ» تاريحىنا توقتالدى.
– 1963 جىلى جيىرما جاستامىن. قۋعىندالىپ كەتكەن الاش ارداقتىلارىنىڭ ۇلدارى مەرەكە مايلين, ولجاس سۇلەيمەنوۆ, بولات عابيتوۆ-جانسۇگىروۆ سىندى ازاماتتاردىڭ ىزىنە ەرگەن ءىنىسىمىن. ولاردىڭ كوكىرەك كوزى اشىق, ءوز زامانىنىڭ شىندىعىنان بولەك تاريح بارىن بىلەتىن. قازاق ۇلتىنا جاساعان ادىلەتسىزدىكتى كوردىك. قازاق مەكتەپتەرى جاپپاي جابىلىپ جاتتى. «ەكىنشى تىڭ كوتەرۋ» دەگەن جەلەۋمەن مەكتەپ تۇلەكتەرىن قويدىڭ سوڭىنا سالىپ, تولقۇجاتىن بەرمەي, ءبىلىم الۋلارىنا كەدەرگى جاساپ باقتى. پوليگونداعى سىناقتاردىڭ سالدارىن سەزدىك. ال, اشارشىلىق تۋرالى ەستىگەنىمىز بار, بىراق دەرەكتەر جوق ەدى. اقيقاتتىڭ اشىلماي جاتقانىن ىشىمىزدەن ءبىلىپ جۇردىك. وسىنىڭ ءبارى جاس جىگىتتەردى ويعا قالدىرىپ, نامىسىن قامشىلادى. مەنى «جاس تۇلپار» ۇيىمداستىرۋشىسى دەپ جاتادى. شىن مانىندە, تاريحتىڭ جومارتتىعىنان بولار, بولاتحان تايجانوۆ, التاي قادىرجانوۆ, ءانۋار سارتباەۆ تورتەۋمىز ماسكەۋدە وقيتىن قازاق جاستارىنىڭ باسىن قوستىق. باس-اياعى ءبىر جارىم ايدىڭ ىشىندە 46 جاتاقحانانى ارالاپ, ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزدىك. جاستار بىزگە سەنىپ قانا قويعان جوق, سوڭىمىزدان ەردى.
ول كەزدە كەڭەستىك كەڭىستىكتە «ەل» دەگەن ۇعىم بولمايتىن. تۋعان جەر, اتامەكەن ۇعىمى كەڭ ماعىناسىندا ايتىلماي, تەك تۋعان جەرى, قالاسى, نە اۋىلىمەن شەكتەلەتىن. انا تىلىنەن اجىراعان جاستار قازاق مادەنيەتىنەن قول ءۇزىپ بارا جاتتى. ال, قازاقتىڭ بويىنداعى ۇلتتىق رۋحتى ءسوندىرۋ مۇمكىن بە؟! وسىنى ەسكەرە وتىرىپ, جاستۇلپارلىقتار دا ءوز جۇمىسىن ءۇش باعىتتا ۇيىمداستىردى. ونىڭ باستىسى قازاقستاننان تىس جەرلەردە وقيتىن ستۋدەنت جاستارعا قامقورلىق كورسەتۋ بولسا, قىسقى-جازعى دەمالىس كەزدەرىندە قازاق اۋىلدارىن ارالاپ حالىقپەن بايلانىس ورناتۋ دا ماڭىزدى بولدى, – دەيدى مۇرات مۇحتارۇلى.
تارتىستى كۇندەردىڭ دەرەگىن ەسكە الىپ وتىرىپ, مۇرات اعا زامانداستارىنىڭ جاستىق جالىنى مەن ەرىك-جىگەرىن كوز الدىمىزعا الىپ كەلگەندەي بولدى. 1966 جىلى «جاس تۇلپار» قوزعالىسىنىڭ ەكى كۇندىك جينالىسىن جازۋشىلار وداعى اياسىندا وتكىزەدى. ءبىرىنشى كۇن مۇرات اۋەزوۆ پەن بولاتحان تايجانوۆتىڭ وتە مازمۇندى ۇلت تاعدىرى باعىتىنداعى باياندامالارىمەن باستالدى. قاتارىنان ارتىپ تۋعان ازاماتتار قازاق قوعامىنداعى كەلەلى ماسەلەردى قوزعايدى, ويلارىن اشىق ايتىپ, جينالعان قاۋىمدى ءبىر سىلكىندىرەدى. جيىننىڭ سوڭىنا جەتپەي, ءتيىستى ورىندارعا حابار جەتكىزىپ, جاستاردىڭ جولىن كەسكەندەر قاراپ جاتپادى. سونىڭ كەسىرىنەن كەلەسى كۇنگە بەلگىلەنگەن جينالىستى جازۋشىلار وداعىندا وتكىزۋگە تىيىم سالىنادى. سوندا «جاس تۇلپار» قوزعالىسىنىڭ قازاقستانداعى بەلسەندى مۇشەسى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ اعامىزدىڭ ارالاسۋىمەن جيىن كازگۋ-ءدىڭ 500 ادام سياتىن ۇلكەن ءماجىلىس زالىندا جالعاسىن تاۋىپتى. زۇلماتتى كۇندەردىڭ بەت-پەردەءسىن جىرتقان جاستار كوپكە دەيىن تارقاماي, ءتۇن جارىمى اۋعانعا دەيىن قازاق اندەرىن ايتىپ قيماي تارقاسىپتى…
دۇبىرىمەن ءدۇر سىلكىندىرىپ, سانانى وياتقان ۇيىمنىڭ بۇگىنگى كۇندەگى ءداستۇر ساباقتاستىعىن ءسوز ەتكەن س.نەگيموۆ, ب.اياعان, س.ءجۇسىپ, گ.بەيبىتوۆالار جاستار قوزعالىسىن ۇلت تاۋەلسىزدىگىمەن ۇشتاستىردى. ەلوردانىڭ باستى ءبىلىم ورداسىندا ايتىلعان ويلار جينالعانداردىڭ كوكىرەگىندەگى ۇشقىندى لاۋلاتتى. جارتى عاسىر ءوتكەندە قوزعالىستىڭ يدەياسى قايتا جاڭعىرىپ جاتتى. سەبەبى, بۇل ويلار ەلىنە, جەرىنە دەگەن ۇلكەن سەزىمدەرىنەن تۋىنداعان ەدى. ال, جاستار جۇرەگىنەن شىققان وت ەشقاشان وشپەسە كەرەك.
وسى شارا اياسىندا حح عاسىردىڭ 60-ىنشى, 70-ءىنشى جىلدارىنداعى ستۋدەنت جاستاردىڭ قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىن زەرتتەۋشى جازۋشى, تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى ءامىرجان الپەيىسوۆتىڭ «جاس تۇلپار ءدۇبىرى» اتتى كىتابىنىڭ تۇساۋى كەسىلىپ, قالىڭ وقىرمانعا جول تارتتى.
