بيىلعى تامىز ايىندا قازاقتىڭ داڭقتى پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى, ايگىلى گەولوگ-اكادەميك شاھماردان ەسەنوۆتىڭ تۋعانىنا 90 جىل تولدى. ول بۇدان تۋرا 23 جىل بۇرىن دۇنيەدەن وتكەن ەدى.
قازىرگى كۇندەرى ەلىنىڭ بايلىعىن ەسەلەپ ارتتىرىپ كەتكەن عالىمنىڭ اتىن ۇلىقتاعان شارالار جەر-جەردە ءوتىپ جاتىر. جاقىندا سونىڭ ءبىرى الماتىدا اكادەميك كەزىندە ءوزى باسقارعان عىلىم اكادەمياسىندا كەرۋەن كەردى. وندا شاھماردان ەسەنوۆتىڭ حالقىنا دۇنيەدەگى ەكىنشى كەمەڭگەر سانالعان ءابۋ-ناسىر ءال-ءفارابيدى قاۋىشتىرعانى, ەلىمىزدەگى كوپتەگەن كەن ورىندارىنىڭ نەگىزىن قالاپ كەتكەنى, مۇنايلى ماڭعىستاۋ تۇبەگىن رەسپۋبليكا قۇرامىندا ساقتاپ قالعانى جان-جاقتى ايتىلدى. شىنىندا دا اتاقتى قانىش ساتباەۆتىڭ سۇيىكتى شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن تولىمدى تۇلعا زامانىندا تاۋ-تاس تاراپتارىن ارمانسىز كەزىپ, قانشاما قازىنانىڭ كوزىن اشتى, كوپتەگەن تالىپتەر تاربيەلەپ, ۇلاعاتتى ۇستاز اتاندى, رەسپۋبليكانىڭ عىلىمي ورتالىعىن باسقارىپ, مينيسترلىك تىزگىنىن ۇستادى, دەپۋتات بولىپ, بيىك مىنبەرلەردەن ەل مەن جەردىڭ تاعدىرىن شەشۋگە بەلسەنە اتسالىستى. ول عىلىمي ورتادا, سونىمەن قاتار, «قازاق سەيسمولوگياسىنىڭ اتاسى» رەتىندە دە ەستە قالدى.
قازاق حالقى ونىڭ, اسىرەسە, ماڭعىستاۋدى قالاي امان ساقتاپ قالعانىن ۇمىتپايدى. 1962 جىلى ماسكەۋدە ماڭعىشلاقتى تۇرىكمەنستانعا بەرۋ جونىندە ماسەلە قاراعان كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ پرەزيديۋمى مەن مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ بىرىككەن وتىرىسى ءوتىپ جاتادى. سول جىلدارى قازاقستاندى باسقارىپ وتىرعان دىنمۇحاممەد قوناەۆ ماسەلەنى وڭدى شەشۋ ءۇشىن بۇل جيىنعا وسى ۋاقىتتا تەك رەسپۋبليكا عانا ەمەس, سونىمەن قاتار وداق كولەمىندە زور بەدەلگە يە بولىپ جۇرگەن ءوزىنىڭ گەولوگيا سالاسىن باسقاراتىن جاس ءمينيسترى شاھماردان ەسەنوۆتى جىبەرەدى. ماڭعىشلاق قازىناسىن اشقان گەولوگتاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن 37 جاستاعى شاحاڭ سوندا القالى توپ الدىندا تۇبەكتى امان ساقتاپ قالۋعا كەرەكتى ۋاجدەردى كەلتىرە بىلەدى. ول ءبۇگىنگى تاڭدا رەسپۋبليكادا مۇناي مەن گاز ونەركاسىبىن يگەرۋگە قابىلەتتى عىلىمي جانە وندىرىستىك الەۋەتتىڭ تولىق قالىپتاسىپ ۇلگەرگەنىن دالەلدى تۇردە جەتكىزىپ, بۇل كەن ورىندارىنداعى مۇناي قورىنىڭ ازەربايجانداعى اۋقىمدى بىرنەشە ەسە وراپ الاتىنىن ايتادى. وسىنداي باتىل ويلارى مەن ءتۇيىندى تۇجىرىمدارى ارقاسىندا مينيسترگە ماڭعىشلاق وبلىسىن قازاقستان قۇرامىندا قالدىرۋ جونىندە شەشىم شىعارتۋعا قول جەتكىزۋدىڭ ورايى كەلەدى. كورگەندەردىڭ ايتۋلارىنشا, وتىرىستىڭ بۇل ۇيعارىمىنا نيكيتا حرۋششەۆ بارىنشا قاتتى نارازىلىق بىلدىرگەن, بىراق كوپتىڭ كەسىمىنە قارسى ەشتەڭە ىستەي الماي تۇرىپ قالعان. وسىدان كەيىن رەسپۋبليكانىڭ باس گەولوگى قازىرگى اتىراۋ جانە باتىس قازاقستان وبلىستارىنىڭ تەرريتوريالارىنان دا جاڭا مۇناي كەنىشتەرىن تابادى. ال 1966 جىلى ول ماڭعىستاۋ وبلىسى اۋماعىنان مۇناي كەن ورىندارىن اشقانى ءۇشىن لەنيندىك سىيلىققا يە بولادى.
بولاشاق داڭقتى عالىم-گەولوگ شاھماردان ەسەنوۆتىڭ سالاداعى ەرەكشە ەڭبەك جولى 1949 جىلى 22 جاسىندا الماتىدا قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىن بىتىرگەننەن كەيىن باستالدى. وقۋ بىتىرگەن بويدا جازقازعان گەولوگيا-بارلاۋ ەكسپەديتسياسىنىڭ قۇرامىنان تابىلدى. ءبىلىمدى دە زەرەك جاس مامان مۇندا بىردەن اكادەميك قانىش ساتباەۆتىڭ قىراعى نازارىنا ىلىكتى. ۇلى ۇستازدىڭ جەتەكشىلىگىمەن ىسكە گەولوگ بولىپ كىرىسكەن ول كوپ ۇزاماي اعا گەولوگ, باس گەولوگ دەگەن ساتىلاردان ءوتىپ, 1956 جىلى باس ينجەنەر دارەجەسىنە دەيىن جەتەدى. جاس مامان 1960 جىلى رەسپۋبليكا گەولوگيا ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى, 1961-1965 جىلدارى گەولوگيا ءمينيسترى بولدى. بۇدان كەيىن 1965-1967 جىلدارى قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقارىپ, 1967-1974 جىلدارى قازاقستان عىلىم اكادەمياسى مەن ونىڭ ق.ي.ساتباەۆ اتىنداعى گەولوگيا ينستيتۋتىن باسقاردى.
شاھماردان ەسەنوۆ جەزقازعاندا قىزمەتتە جۇرگەن جىلدارىندا وسى اۋدان گەولوگياسىنىڭ نەعۇرلىم كۇردەلى تەوريالىق جانە پراكتيكالىك ماسەلەلەرىن شەشۋگە تىكەلەي قاتىستى بوكسيت-اسبەست سياقتى ماڭىزدى پايدالى قازىنالاردى ىزدەۋ مەن بارلاۋ ءادىس-تاسىلدەرىن انىقتاۋ جونىندەگى جاندى جۇمىستارعا جەتەكشىلىك ەتتى. وسى ىزدەنىستەردىڭ ناتيجەسىندە جەزقازعاندا شيكىزات كەنىنىڭ بۇرىن بارلانعان قورى كەيىن بىرنەشە ەسەلەپ ارتتى. سولاردىڭ قاتارىندا حيميا جانە قورعانىس ونەركاسىبىنە وتە كەرەكتى شيكىزاتتىڭ ءىرى كەن كوزى اشىلدى. وتە قىسقا مەرزىمدە بارلانعان ونىڭ ونەركاسىپتىك جاعىنان يگەرىلۋى دە تەز جۇزەگە استى. وسى اۋداننىڭ مارگانەتس, مىس, مەتالل, نيكەل, كوبالت, تەمىر, مىس كەندەرى مەن قۇرىلىس ماتەريالدارى زەرتتەلىپ, ەسەپكە الىندى. ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان تولىمدى تۇلعا 1965 جىلى رەسپۋبليكادا جۇرگىزىلگەن بارلىق گەولوگيالىق ىزدەۋ جانە بارلاۋ جۇمىستارىنا جالپى باسشىلىق ەتتى. تاپ وسى تۇستا قازاقستاندا پايدالى قازبالاردىڭ بىرقاتار ءىرى كەن ورىندارى اشىلىپ, يگەرىلە باستادى. سونىڭ ىشىندە ماڭعىستاۋدىڭ وڭتۇستىگىندە اسا ءىرى مۇنايلى-گازدى اۋماقتىڭ, جەتىباي مەن وزەن مۇناي ورىندارىنىڭ تابىلىپ, قىسقا مەرزىمدە ىسكە قوسىلۋى ۇلكەن جەتىستىككە سانالدى.
ش.ەسەنوۆتىڭ عىلىم اكادەمياسىن باسقارعان كەزىندە, 1970 جىلى اريستوتەلدەن كەيىنگى «ەكىنشى ۇستاز» اتانعان ۇلى بابامىز ءال-ءفارابيدىڭ تۋعانىنا 1100 جىل تولۋىنا بايلانىستى الماتىدا حالىقارالىق سيمپوزيۋم وتكىزۋدەن بولەك, وتىرار قالاسىنىڭ ورنىن قازۋ ماقساتتى مەجەگە اينالىپ, «التىن ادامنىڭ» سۇلباسى تابىلدى. ول عىلىم سالاسىن باسقارعان جىلدارى ۇلتتىق كادرلار شوعىرىن قالىپتاستىرۋدا وراسان زور جۇمىستار اتقارىلدى. ونىڭ پرەزيدەنتتىك جىلدارىندا ۇلت كادرلارى اراسىنان اكادەميك اتاعىن الىپ, كوررەسپوندەنت-مۇشە قاتارىنا وتكەندەر سانى اناعۇرلىم وسە ءتۇستى.
وكىنىشكە قاراي, ەلى مەن حالقىنىڭ يگىلىگى مەن كەلەشەگى جولىندا ۇشان-تەڭىز جۇمىستار اتقارعان دارا تۇلعانىڭ 70-ءشى جىلداردىڭ ورتاسىنان كەيىنگى بار ءومىرى ءوزىن كورەالماۋشىلىق پەن ءارتۇرلى باقاي ەسەپتىڭ سالدارىنان قۋعىن مەن قىسىمعا تولىپ ءوتتى. وتە شىنشىل دا ءادىل بولعان قارىمدى قايراتكەردىڭ ويىنداعىسىن بۇكپەسىز ايتاتىن قايسار مىنەزى مەن تۋراشىلدىعى دا كوپ جاعدايدا وزىنە زيان بولىپ تيگەن سياقتى. مۇنىڭ ءبىراز جاي-جاپسارى بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتىڭ «دارا تۇلعا» دەگەن ماقالاسىندا تاراتىلىپ ايتىلادى. اكادەميك ش.ەسەنوۆتىڭ باسىنا زاۋال ءتۇسىپ, زوبالاڭعا ۇشىراۋ 1974 جىلدىڭ 15 ءساۋىرى كۇنى باستالادى. سول كۇنى اياق استىنان عىلىم اكادەمياسىنىڭ سەسسياسى شاقىرىلىپ, شاحاڭ ءوز ەركىمەن ورنىن بوساتادى. بۇل جەردەن گەولوگيا ءمينيسترى بولىپ كەتكەن قايراتكەردىڭ, بىراق, سودان ارعى تاعدىرى ناعىز دوپشا قاقپاقىلدانعان ويىنشىققا اينالادى. سول جولدا مينيستر بولىپ قايتا ورالعان ونىڭ ءتىپتى ورتالىق قازاقستانداعى اقتوعاي-ايدارلى مىس كەندەرى مەن جايرەم پوليمەتالل كەنىشتەرىن زەرتتەپ, قورلارىن انىقتاپ شىققانى دا ءوزىن-ءوزى قورعاي الۋىنا سەپ بولمادى. قازىر قۇمكول كەن ورنى اتالىپ جۇرگەن وڭتۇستىك تورعاي يىنىنەن مۇنايدىڭ كوپ مولشەرىن تابۋى دا, باتىس قازاقستانداعى اسا باي مۇناي مەن گاز قورلارىنا جول اشقانى دا قۋدالاۋعا توقتام جاساي العان جوق. كەرىسىنشە, وداق باسشىلارىنىڭ ءتىلىن تاپقان ەسەنوۆ ءوز ەلىندە ناعىز تەپكى كورۋدىڭ دۇربەلەڭىنە ءتۇسىپ كەتتى. اقىرى ونىڭ جۇمىسىنان تيتتەي دە كىنارات تابا الماعان رەسپۋبليكا باسشىلىعى 1978 جىلدىڭ باسىندا مينيسترلىك قىزمەتىن دە ءوز ەركىمەن تاستاپ شىعۋعا ءماجبۇر ەتتى. ءسويتىپ, الەم تانىعان اكادەميك, گەولوگيا-مينەرالوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور, لەنيندىك جانە مەملەكەتتىك سىيلىقتاردىڭ لاۋرەاتى شاھماردان ەسەنوۆ كەڭەستىك بيلىكتىڭ جۇگەنسىز ارەكەتى سالدارىنان ءبىر كۇندە بار لاۋازىمىنان ايرىلىپ, باياعى وقۋدى جاڭا بىتىرگەن كەزىندەگىدەي بالقاشتان 150 شاقىرىم قاشىقتا جاتقان شاعىن گەولوگيالىق ەكسپەديتسيانىڭ قاراۋىنا جىبەرىلەدى.
اتاقتى گەولوگ 1979 جىلى قازاق پوليتەحنيكا ينستيتۋتى جاريالاعان كونكۋرس بويىنشا پايدالى قازبالاردى ىزدەۋ مەن بارلاۋدىڭ مەتوديكاسى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىلىگىنە كەلگەندە دە سول توسقاۋىل تاعى الدىنان شىعادى. ونىڭ مۇندا كەلىپ جاتقانىن ءبىلىپ قويعان باسشىلار ەرتەسىنە سول ورىنعا بەكىتتىرمەي تاستايدى. ول ارادا ءبىر جىل وتكەننەن كەيىن عانا اتالمىش قىزمەتكە قول جەتكىزەدى.
ش.ەسەنوۆتىڭ عىلىم اكادەمياسىن باسقارعان كەزىندە, 1970 جىلى اريستوتەلدەن كەيىنگى «ەكىنشى ۇستاز» اتانعان ۇلى بابامىز ءال-ءفارابيدىڭ تۋعانىنا 1100 جىل تولۋىنا بايلانىستى الماتىدا حالىقارالىق سيمپوزيۋم وتكىزۋدەن بولەك, وتىرار قالاسىنىڭ ورنىن قازۋ ماقساتتى مەجەگە اينالىپ, «التىن ادامنىڭ» سۇلباسى تابىلدى. ول عىلىم سالاسىن باسقارعان جىلدارى ۇلتتىق كادرلار شوعىرىن قالىپتاستىرۋدا وراسان زور جۇمىستار اتقارىلدى
ونەگەلى ءومىرىنىڭ سوڭى وسىنداي قىم-قيعاش قۋدالاۋلارمەن وتكەن شاھماردان ەسەنوۆ ءۇشىن ءبىرشاما شۋاقتى كۇندەر بيلىك باسىنا نۇرسۇلتان نازارباەۆ كەلگەننەن كەيىن عانا ورنادى. ول وسى ۋاقىتتا قايتادان قوعامدىق-ساياسي ومىرگە ارالاسىپ, 1990 جىلى 12-سايلانعان قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنە دەپۋتات بولىپ سايلاندى. بىراق كوپ جىلدار بويى كورگەن قورلىعى مەن زورلىعى بوسقا كەتپەپتى, جاسى جەتپىسكە قاراي جاقىنداعان شامادا جۇرەگى سىر بەرە باستادى. قايسار رۋحتى قايراتكەر تۇلعا, عۇلاما عالىم شاھماردان ەسەنوۆ سونىڭ سالدارىنان 1994 جىلدىڭ 23 تامىزىندا 67 جاسىندا باقيلىققا اتتانىپ كەتتى.
دەگەنمەن, حالقى باردا ونىڭ اتى ەشقاشان ۇمىتىلمايتىنىن, ونىڭ جاساعان جارقىن ىستەرى ءاردايىم جاقسى راۋىشتە ايتىلىپ تۇراتىنىن سودان بەرگى ءومىر ۇدايى كورسەتىپ كەلەدى. اكادەميك قايتىس بولعاننان كەيىن ءبىر جىلدان سوڭ اقتاۋداعى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتقا شاھماردان ەسەنوۆتىڭ ەسىمى بەرىلدى.
سەرىك ءپىرنازار
