ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ استانا ءسامميتى تاريحي وقيعا, تەبىرەنىستى مەزەت بولدى. ەلباسى ول قۇرىلتايدى «ەۋرازيانىڭ جۇرەگىندە, بايىرعى قازاق جەرىندە مىڭجىلدىقتار بويى ادامزات تاريحىن جاساعان ۇلى حالىقتاردىڭ ۇنقاتىسۋى» دەپ اتادى. سامميت قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق دامۋ تاريحىنداعى عانا ەمەس, ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ جىلناماسىنداعى اسا ماڭىزدى باسقوسۋلاردىڭ ءبىرى بولدى. 2010 جىلى دۇنيە ەسىگىن اشقان 70 ۇل بالا مەن 17 ارۋ سامميت, سامميتا, ساميت, ساميتا ەسىمدەرىن يەلەنىپتى.
ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىز – ەقىۇ-عا 1992 جىلدان تۇراقتى مۇشە. ەقىۇ – ەۋرواتلانتيكالىق جانە ەۋرازيالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە ىقپال ەتە الاتىن ماڭىزدى ۇيىم. ەلىمىزدىڭ بۇل ۇيىممەن قارىم-قاتىناسىن بىرنەشە كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرا الامىز. العاشقى كەزەڭ 1994-1997 جىلدارمەن تۇسپا-تۇس كەلىپ, ىقپالداسۋ ىرگەتاسىن قالاپ بەردى. مۇنداعى ەڭ ەلەۋلى وقيعا 1995 جىلى ۆەنادا قازاقستاننىڭ تۇراقتى وكىلدىگىنىڭ اشىلۋى بولدى. 1998 جىلعى 2-3 جەلتوقسان كۇندەرى ەقىۇ مەن قازاقستان ۇكىمەتى اراسىندا ءوزارا تۇسىنىستىك تۋرالى, قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى مەن ەقىۇ/بديپچ اراسىندا ءوزارا تۇسىنىستىك تۋرالى مەموراندۋمدارعا قول قويىلدى. 1999 جىلعى قاڭتاردا الماتىدا ەقىۇ ورتالىعى اشىلدى.
توراعالىقتىڭ ەڭ ءتۇيىندى تۇسى ۇيىمنىڭ ونجىلدىق ءۇزىلىستەن كەيىن استانادا سامميت وتكىزۋى بولدى. ول 2010 جىلعى 1-2 جەلتوقسان كۇندەرى كەرۋەن كەردى. بۇعان دەيىن مۇنداي جوعارى دەڭگەيدەگى باسقوسۋ 1999 جىلى ىستانبۇلدا وتكەن بولاتىن. سامميتكە ەقىۇ-عا مۇشە 38 مەملەكەت جانە ۇكىمەت باسشىسى, جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەر, سونىمەن قاتار باسقا دا حالىقارالىق جانە وڭىرلىك ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى كەلدى. ولاردىڭ قاتارىندا ەقىۇ باس حاتشىسى مارك پەررەن دە بريشامبو, بۇۇ باس حاتشىسى پان گي مۋن, رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى دميتري مەدۆەدەۆ, اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى حيللاري كلينتون, گەرمانيا فەدەرالدىق كانتسلەرى انگەلا مەركەل, يتاليا پرەمەر-ءمينيسترى Cيلۆيو بەرلۋسكوني بولدى.
وسى سامميتتە ەقىۇ-نىڭ ءبىرىنشى ولشەمى اياسىندا الەم قاۋىپسىزدىگىنە باسا نازار اۋدارىلدى. سەنىم مەن قاۋىپسىزدىك شارالارىن نىعايتۋ, جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋ-جاراقتار تاراتۋدى اۋىزدىقتاۋ, تەرروريزمگە, ۇيىمداسقان قىلمىسقا, ادام ساۋداسى مەن ەسىرتكىنىڭ زاڭسىز اينالىمىنا قارسى بىرلەسە كۇرەسۋ ماسەلەلەرى كەڭىنەن تالقىلاندى. سونىمەن قاتار ەقىۇ-نىڭ ەكونوميكالىق-ەكولوگيالىق سەبەتىنىڭ باسىمدىقتارى قارالدى. ارال پروبلەماسى دا قوزعالدى. كوپتەگەن ەلدىڭ باسشىلارى ەقىۇ-نىڭ ءۇشىنشى ولشەمى نەگىزىندە ادام قۇقىقتارى مەن نەگىزگى بوستاندىقتارىن قورعاۋ, گۋمانيتارلىق قولداۋ ماسەلەلەرىن ءسوز ەتتى.
فورۋمعا قاتىسۋشىلار الدىندا سويلەگەن نۇرسۇلتان نازارباەۆ قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ جاڭا پاراديگماسىنا كوشۋ, ياعني ىنتىماقتاستىقتىڭ ءتورت مۇحيت شەكاراسىنداعى – اتلانت مۇحيتىنان تىنىق مۇحيتقا جانە سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتىنان ءۇندى مۇحيتىنا دەيىنگى ءبىرتۇتاس كەڭىستىگىن قالىپتاستىرۋ قاجەتتىگى جونىندە وي تارقاتتى.
كەزدەسۋ سوڭىندا اسا جوعارى دەڭگەيدە استانا دەكلاراتسياسى قابىلداندى. وندا سامميتكە قاتىسۋشىلار ەقىۇ-نىڭ حەلسينكي اكتىسىندە, جاڭا ەۋروپاعا ارنالعان پاريج حارتياسىندا, ۇيىمنىڭ وزگە دە قۇجاتتارىندا بەكىتىلگەن مىندەتتەمەلەردى, قاعيداتتارى مەن قۇندىلىقتاردى قۋاتتادى. بۇعان قوسا, سامميتكە قاتىسۋشى ەلدەر وكىلدەرى ەقىۇ-نىڭ بارلىق ءۇش ولشەمى بويىنشا جۇمىستى جالعاستىرۋعا, ۇيىمنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ايماعىندا ورىن الىپ وتىرعان قاقتىعىستاردى رەتتەۋدە كۇش-جىگەردى ارتتىرۋعا, ادام قۇقىقتارىن قورعاۋعا, زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە, جاڭا قاۋىپ-قاتەرلەرگە لايىقتى قارسى تۇرا ءبىلۋ جولىندا ۇيىم جۇمىسىن جاڭاشا جولعا قويۋدى ءوز مىندەتتەرىنە الدى.
VII سامميتكە شامامەن 5 مىڭ قوناق قاتىسقان. بۇل پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى جانە ورتالىق ازياداعى وسىنداي تۇڭعىش سامميت بولاتىن. سامميت قارساڭىندا استانا ناعىز الىنباس قامالعا, بەرىسپەس بەكىنىسكە اينالدى: بيىك مارتەبەلى مەيماندار تۇسەتىن قوناقۇيلەر ورنالاسقان قالانىڭ سول جاعالاۋداعى بولىگى ۇلى قۇرىلتاي وتەتىن تاۋەلسىزدىك سارايىنا دەيىن تولىعىمەن قورشالىپ, بلوك-بەكەتتەر قويىلدى. ءتىپتى استانالىقتارعا سول كۇنى تەرەزەدەن قاراۋعا تىيىم سالعانى ەسىمىزدە. ول اۋماقتا تۇراتىن تۇرعىندار ءوز ۇيلەرىنە تەك الدىن الا تىركەپ, تاراتىلعان رۇقسات قاعاز ارقىلى عانا ءوتتى. ءجۇرىس-تۇرىس شەكتەلدى.
استانادا ەقىۇ ءسامميتى كەزىندە قۇقىقتىق ءتارتىپتى 4 مىڭ پوليتسەي قامتاماسىز ەتتى. تەرراكتىلەردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن قاتاڭ كۇزەت رەجيمى ەنگىزىلدى, قالانىڭ وسى بولىگىنە قاھارلى اسكەري تەحنيكا كىرگىزىلدى, كوشەلەر جارىلعىش زاتتاردى تابۋعا ۇيرەتىلگەن يتتەردى جەتەكتەگەن اسكەري ماماندارعا تولدى. استانانىڭ حالىقارالىق اۋەجايى سامميتكە قاتىسۋشىلاردىڭ ۇشاعىنان باسقا اۋە كولىكتەرى ءۇشىن جابىلدى. بۇل شارالار ءوزىن-ءوزى اقتادى: لاڭكەستىك شابۋىل تۇگىلى, ءسامميتتىڭ اتىنا كىر كەلتىرەتىن بىردە-ءبىر قىلمىس نە تەرىس قىلىق تىركەلمەگەن.
قازاقستاننىڭ ەۋروپالىق بەدەلدى ۇيىمنىڭ ءسامميتىن بيىك دەڭگەيدە ءارى قاۋىپسىز وتكىزە العانىن كەيىن بارلىق دەلەگاتسيا جوعارى باعالاپ, العىس ءبىلدىرىپ جاتتى. مەملەكەتىمىز وسى ارقىلى جاھاندىق وردالى جيىنداردى لايىقتى ۇيىمداستىرا الاتىنىن تورتكۇل دۇنيەگە پاش ەتتى.
سەنىمگە قالاي يە بولدىق؟
ەلباسى ن.نازارباەۆ قازاقستان ەقىۇ-عا مۇشەلىككە وتكەن سوڭ ءتورت جىلدان كەيىن-اق وسى ۇيىمعا توراعا بولۋدى العا ماقسات ەتىپ قويدى. بىراق قازاقستاننىڭ باسشىسىنا بۇل يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋ وڭايعا تۇسپەدى. كوپ قارسىلىقتارعا ۇشىرادى. تاۋەلسىزدىككە ەندى قولى جەتكەن ەلدىڭ ەقىۇ-عا توراعالىققا ۇمتىلىسىن قايسىبىر ەلدەر قازاقستان بەينەبىر بۇكىل الەمگە ۇستەمدىك ەتكىسى, جەر شارىنىڭ جارتىسىن بيلەگىسى كەلەتىندەي كوردى. بۇل قاتە پىكىر ەدى. قازاقستاننىڭ ماقساتى ءوزىن الەمگە تانىتۋ, ءوزىنىڭ كىم ەكەندىگىن, قانداي ىشكى رەزەرۆتەرى بار ەكەنىن سەزدىرۋ عانا ەدى. ن.نازارباەۆ ءوزىنىڭ ءورشىل مىنەزىنەن ءبىر تانبادى, تاباندىلىق تانىتتى.
2006 جىلى قىركۇيەكتە اقش-قا ساپارى بارىسىندا كىشى دج.بۋشپەن العاش كەزدەسۋىندە-اق ەقىۇ-عا توراعالىققا ءۇمىتتى ەل ەكەنىن ايتىپ سالدى. اقش باسشىسى ن.نازارباەۆتان مۇنى كۇتكەن جوق ەدى. ويىن-شىنىن ارالاستىرىپ, ءبىزدىڭ ەلباسىنىڭ نازارىن باسقا جاققا اۋدارعىسى كەلدى. مۇنىڭ سىزدەرگە نە قاجەتى بار, ەقىۇ – داۋ-دامايى كوپ ۇيىم, توراعاعا تالاپ كۇشەيەدى, اناۋىڭ جوق, مىناۋىڭ جوق دەپ سىننىڭ استىنا الادى. ساۋ باستارىڭىزعا ساقينا تىلەپ قايتەسىزدەر دەگەندەي يشارات ءبىلدىردى. سوندا ءبىزدىڭ ەلباسى:
– ءبىز سىننان قورىقپايمىز. ءبىز – تالاي سىننان وتكەنبىز, مىڭ ءولىپ, مىڭ تىرىلگەن حالىقپىز. توراعالىق ەتىپ, ءوز قابىلەتىمىزدى سىناپ كورگىمىز كەلەدى, ءوز ىسىمىزبەن ءوزىمىزدى تانىتقىمىز كەلەدى. جاس ەلىمىز يدەياعا باي, بىزدە بەيبىتشىلىك پەن مامىلەگەرلىكتىڭ كيەسى بار, حالقىمىز ەجەلدەن دوستىققا, تاتۋلىققا, توزىمدىلىككە, باۋىرمالدىققا بەيىم, سونى ءىس جۇزىندە كورسەتكىمىز كەلەدى, – دەدى.
دج.بۋش بولسا سوزدەن توسىلىپ, سول مەزەتتە مەملەكەتتىك حاتشى كوندوليزا رايسقا بۇرىلىپ: «بۇل ەلدىڭ ۇسىنىسىن قولداعانىمىز ءجون بولار» دەپ تاپسىرما بەرسە كەرەك. ءسويتىپ, الىپ ەلدىڭ ىرزالىعىن العان قازاقستان توراعالىققا ءوتۋ تالابىن ىلگەرى باستىرا بەردى. تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى اتىنان جالعىز قازاقستان ۇجىمدىق كانديدات بولىپ تانىلدى. ەلباسىنىڭ تاباندى, ماقساتتى, جۇيەلى جۇرگىزگەن كەمەل ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە 2007 جىلدىڭ قاراشاسىندا يسپانيانىڭ استاناسى مادريدتە وتكەن ەقىۇ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ كەڭەسىندە قازاقستان 2010 جىلعى توراعالىققا لايىق دەپ شەشىلدى. توراعالىققا قازاقستان بيلىكقۇمارلىقتان, باسقالارعا ۇستەمدىك جۇرگىزۋ نيەتىنەن ۇمتىلعان جوق. وسى سوڭعى ۋاقىتتا بەدەلى بوجىراي باستاعان حالىقارالىق ۇيىمعا جاڭا تىنىس بەرۋ ءۇشىن, بۇل ۇيىمدى شىن مانىندەگى قاۋىپسىزدىك پەن ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋدىڭ پارمەندى قۇرالىنا اينالدىرۋ ءۇشىن ۇمتىلدى.
سامميت وتكەن سوڭ ەلىمىزدەگى سالا باسشىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكىزگەن قورىتىندى كەڭەستە مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ بارشا قازاقستاندىقتارعا ءوز قۇتتىقتاۋىن جولدادى. ەلباسى بۇل مىڭجىلدىقتىڭ العاشقى ءسامميتى عانا ەمەس, مىڭ جىلدا ءبىر رەت بولاتىن وقيعا ەكەنىن باسا ايتتى.
«مەن بەدەلدى ۇيىم استانا ءسامميتىنىڭ جەمىستى وتۋىمەن بارشاڭىزدى قۇتتىقتايمىن! ءبىز ءبىرىن-ءبىرى جىلدار بويى كورمەي كەلگەن ەل باسشىلارىنىڭ باسىن قوسىپ, مامىلەگە كەلتىردىك. ەۋروپا مەن ازيا ۇعىمىن بىرىكتىرىپ, قاۋىپسىزدىكتىڭ كەڭىستىگىن كەڭەيتتىك. ۇزاققا سوزىلعان ورتاق كەلىسىمنەن كەيىن تاريحي استانا دەكلاراتسياسىن قابىلداپ, ۇيىمدى جاڭا بەلەسكە كوتەردىك!» دەدى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى.
