ەلوردا تورىندە عۇمار قاراشتىڭ ەسىمىنە كوشە بەرىلگەن. بۇرىنعى اكمولينسكايا كوشەسى 2007 جىلدان بەرى ايتۋلى تۇلعانىڭ اتىمەن اتالادى. استانانىڭ تاريحي اۋدانىندا ورنالاسقان كوشەنىڭ ۇزىندىعى – 1155,1 م. ول ءازىربايجان مامبەتوۆ كوشەسىنەن باستالىپ, اسانقايعى كوشەسىندە اياقتالادى. قازىرگى ۋاقىتتا عۇمار قاراش كوشەسىندە قالانىڭ ەسكى جانە جاڭا كەلبەتىن قاتار كورۋگە بولادى. كىشىگىرىم ەسكى ۇيلەردەن باستالعان كوشە ءزاۋلىم ۇيلەرمەن جالعاسىپ, جاياۋ جۇرگىنشىلەردى ەسىل جاعالاۋىنا جەتەلەيدى.
حح عاسىر باسىنداعى قازاق تاۋەلسىزدىگى, الاش بوستاندىعى ءۇشىن تەر توككەن تۇلعا – عۇمار قاراش. «قازاقستان» گازەتىنە جاريالانعان ولەڭدەرى مەن ماقالالارىندا ادامداردىڭ بىلىمسىزدىگىن, جالقاۋلىعىن, سالعىرتتىعىن سىنادى. حالقىن ونەر مەن عىلىم ۇيرەنۋگە ۇندەدى. بىراق كورنەكتى ءدىندار اقىن, ويشىل-فيلوسوف, اراب, پارسى, تۇرىك, تاتار, باشقۇرت تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرگەن عۇلاما-احۋننىڭ ەسىمى كەيىنگى ۇرپاققا جەتە تانىس ەمەس.
دۇمشەلەر سەكىلدى دىنمەن شەكتەلمەدى
عۇمار قاراش جايلى كوز كورگەن زامانداستارى ساكەن سەيفۋللين دە, ءسابيت مۇقانوۆ تا ءوز ەڭبەكتەرىندە جان-جاقتى جازدى. ساكەن «تار جول, تايعاق كەشۋ» اتتى تاريحي رومانىندا عۇمار قاراشتىڭ الاشوردا ىسىنە بار ىقىلاسىمەن اتسالىسقانىن, ءاليحان بوكەيحان ەكەۋىنىڭ پىكىرلەس, ۇندەس, ۇزەڭگىلەس دوس بولعانىن كەلتىرەدى. ال ءسابيت عۇماردىڭ «ورنەك» دەگەن كىتابىنا توقتالىپ, سول كەزدەگى ادەبي ۇدەرىستە بۇل جازبانىڭ ءدىني تۇرعىدا بيىكتەن كورىنگەنىن تىلگە تيەك ەتەدى. كلاسسيك جازۋشىنىڭ: «الاشوردا پارتياسىنىڭ مولداسى» دەپ بەرىپ كەتكەن باعاسى دا بۇگىندە قۇندىلىعىن جويعان جوق.
عۇمار قاراشتىڭ قىسقا دا نۇسقا اتى-ءجونىن بىلگەنمەن, الاشوردا ۇكىمەتىندەگى ساياسي قىزمەتىنەن, جۋرناليستىك شەبەرلىگىنەن, يسلام ءدىنىنىڭ دۇرىس ناسيحاتتالۋىنا اتسالىسقان ەرەن ەڭبەگىن كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى. زەرتتەۋشى ەسماعامبەت ىسمايىلوۆ عۇمارعا ابايدان كەيىنگى ءداۋىردىڭ ءىرى اقىنى رەتىندە جوعارى باعا بەرەدى. «حح عاسىردىڭ قازاق ادەبيەتىندە ىرگەلى ورىن الاتىن, كلاسسيك اقىن, جازبا, كوركەم ادەبيەتىن دامىتۋدا, ادەبيەت ءتىلىن قالىپتاستىرۋدا عۇماردىڭ ەڭبەگى ەرەكشە. عۇمار – ۇلكەن سۋرەتشى, شەبەر, كوركەم ءسوزدىڭ ۇستاسى» دەيدى ول.
ءدىن نەگىزى – سەنىم. ونىڭ ىشىندە, بەس ۋاقىت نامازدى وتەپ, بوس ءجۇرۋ ەمەس, يسلامنىڭ بيىك شىڭىنا ۇمتىلۋ دەگەن عۇمار قاراش ۇلت ىسىمەن شۇعىلدانۋمەن بىرگە ءدىني ءبىلىمىن تولىقتىرۋىن دا توقتاتقان جوق. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن اللاعا دەگەن سەنىمدى ناسيحاتتادى. ءدىن مەن عىلىمنىڭ ءبىر-بىرىنە ەش كەدەرگى كەلتىرمەيتىنىن دالەلدەپ جازعان, زەرتتەگەن, سونىمەن بىرگە, ءوز امالىمەن ۇلگى كورسەتكەن ساناۋلى تۇلعانىڭ ءبىرى – وسى عۇمار قاراش.
عۇمار قاراش 1875 جىلى باتىس قازاقستان وبلىسى, جانىبەك اۋدانى, قۇرقۇدىق مەكەنىندە دۇنيەگە كەلگەن. عۇمار بەس اعايىندى ەكەن. اكەسى قاراش ءۇش بالاسىنا دا اتاقتى ساحابالاردىڭ ەسىمىن بەرىپ, ۇلدارىن وسپان (وسمان يبن اففان), سىدىق ء(ابۋ باكىر سىددىق), عۇمار (ومار يبن حاتتاب) اتاپتى. ودان وزگە ارىستانبەك اتتى اعاسى, راقيلا ەسىمدى اپكەسى بولعان. اكەدەن جەتى جاسىندا جەتىم قالعان عۇماردى اۋقاتتى اعايىندارى جانشا اتتى مولدادان قارا تانۋعا بەرەدى. ودان كەيىن مەشىتكە يمامدىق ەتكەن سول كەزدەگى ۋكازنوي مولدا, ءوزىنىڭ اتتاسى عۇمار جازىقۇلىنىڭ شاكىرتى بولادى. جاستايىنان زەرەك, بىلىمگە قۇمار جاس – ارى قاراي وقۋىن قاشعاري مولدانىڭ مەكتەبىندە جالعاستىرادى. عۇمار قاراش ءومىرىن زەرتتەۋشى مۇستافا ىسماعۇلوۆ: «ەكى مولدادان العان بىلىمىنە قاناعات قىلماعان زەرەك عۇمار, ودان ءارى ىسماعۇل قاشعاري مولدانىڭ مەكتەبىندە ءبىلىم تولىقتىرادى. اقىرى بورسىعا تاياۋ جالپاقتال قىستاعىندا «مەشىت اشىپ, مولدا بولادى» دەگەن كۋالىك الادى دا, ءوز اۋىلى قاراقۇدىققا مولدا بولىپ كەلەدى. 1900 جىلدارى قازىرگى قازتالوۆ اۋدانىنا قاراستى قاراوبا جەرىندەگى تىلەنشىساي مەكەنىندە قوستاڭبالى نوعايقازاقتار اراسىنداعى جانىندا مەدرەسەسى بار مەشىتكە اۋىسىپ, بالا وقىتۋدى» دەپ جازادى.
كەيىن ۇلكەن عالىمعا اينالعان عۇمار قاراشتىڭ ءىلىم ىزدەۋى وسى مەدرەسەلەرمەن دە توقتاپ قالعان جوق. ونىڭ ارى قاراي دا ءبىلىمىن جالعاستىرعانى جونىندە تالاستى پىكىر كوپ. بىرەۋلەر ۋفاداعى مەدرەسەنى بىتىرگەن دەسە, ەندى بىرەۋلەر ىستامبۇلدان وقىپ كەلگەنىن ايتادى. ۋفادا وقىعانى جونىندە ناقتى دەرەك باشقۇرت اقىنى شاەحزادا ءبابيچتىڭ تاڭدامالى ولەڭدەر جيناعىندا «گومار قاراش ۋفاداعى «گاليا» مادراساسەن تاماملاگان» دەپ جازىلعان. اقىن شىعارماشىلىعىنا ۇڭىلسەك, ءوزىنىڭ ولەڭ-تولعاۋلارىندا, كوسەم سوزدەرى مەن ماقالالارىندا تەك زاماننىڭ عانا ەمەس, ءومىر, ءدىن-شاريعات, تابيعات, ماحاببات, تاعى باسقا ماسەلەلەر تۋرالى تولعانادى. پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارلاۋشىلىق ساياساتىن سىناپ, جەرگىلىكتى اكىمدەردىڭ ەكىجۇزدىلىگىن مىنەپ, ولاردى حالىققا ادال قىزمەت ەتۋگە ۇندەيدى.
ازاتتىق جولىنداعى ارمانى ورىندالدى ما؟
عۇمار قاراش 1911-1913 جىلدارى «قازاقستان» گازەتىندە جۇمىس ىستەيدى. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك, سول جىلدارى ورىنبور قالاسىندا شاڭگەرەي بوكەەۆتىڭ قامقورلىعىمەن, ەل اۋزىنان جيناعان ادەبي مۇرالاردى قۇراستىرىپ, «شايىر», «كوكسىلدەر» اتتى ەكى جيناق جاريالاعان. ونىڭ «بالا تۇلپار», «قارلىعاش», «تۋمىش», «اعاتۇلپار», «تۇرىمتاي» دەپ اتالاتىن بەس پوەزيالىق, «ويعا كەلگەن پىكىرلەرىم», «ءورنەك», «بادەل قاجى» دەيتىن ءۇش زەرتتەۋ كىتابى جارىق كورگەن.
قايراتكەر 1916 جىلى بوكەيلىكتەر اتىنان پەتەربورعا بارىپ «استراحان قازاعى باسىپ العان جەردى جانە تيەسىلى جەردى قازاققا ورنىمەن ءبولىپ بەر» دەگەن ءوتىنىش حاتتى باس مينيسترگە تاپسىرادى. 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن ۇيىمداسقان «الاش» پارتياسىنا, الاشوردا ۇكىمەتىنە ۇلكەن ۇمىتپەن قاراپ, «الاشتىڭ ازاماتتارىنا», «نەدەن قورقام؟», «كۇن تۋدى» اتتى ارمان مەن ۇمىتكە تولى ولەڭدەرىن جاريالايدى. وسى جىلى وردادا وتكەن بوكەي قازاقتارىنىڭ سەزىنە قاتىسادى. الاش پارتياسى قۇرىلاتىن ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزىنىڭ دە, الاش اۆتونومياسى جاريالاناتىن ەكىنشى جالپىقازاق سەزىنىڭ دە ۇيىمداستىرۋ جانە وتكىزۋ جۇمىسىنا بەلسەنە قاتىسادى. ومىرلىك ماسەلەلەر مەن ءدىني احۋالدى كۇن تارتىبىنە قويعان الاشوردا ۇكىمەتى – ۇلت كەڭەسى انىقتالاتىن ەكىنشى سەزدە قازي بولىپ سايلاندى. 1918 جىلى ورداداعى پەداگوگيكا تەحنيكۋمىندا ساباق بەرەدى. سول جىلى قىركۇيەكتە بوكەي گۋبەرنياسىنىڭ مۇعالىمدەر سەزىنە قاتىسادى. 1918-1920 جىلدارى گۋبەرنيالىق كەڭەستەردىڭ ءتورت سەزىنە دەلەگات بولادى. مۇندا ماعىنالى ءسوز ايتادى. 1919 جىلى بوكەي گۋباتكومىندا ىستەيدى. ءوزىنىڭ كىندىك قانى تامعان ولكەسىندە, بوكەي ورداسىندا جاستارعا, ۇلكەندەرگە ساباق بەرىپ, ءدىن مەن عىلىمنىڭ بايلانىسىن پاش ەتتى. اقىننىڭ مۇنداي ءبىلىم مەن عىلىمداعى ەركىندىگى, كوكجيەگىنىڭ كەڭدىگى كەيبىر دۇمشە مولدالارعا ۇناعان جوق. ءدال وسى جىلدارى قازي ورال وڭىرىندە «دۇرىستىق جولى» اتتى گازەت شىعارىپ, سوندا جۋرناليستىك قىزمەت اتقارعانىن كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى. اتى ايتىپ تۇرعانداي, اقىن وسى گازەتتە «الاش» پارتياسىنىڭ جۇمىستارىن كورسەتىپ, ازاتتىققا اپاراتىن ەڭ دۇرىس جولدى يماني بىلىممەن دالەلدەدى. سونىمەن بىرگە, 1919 جىلى «مۇعالىم» دەپ اتالاتىن قازاقتىڭ تۇڭعىش پەداگوگيكالىق جۋرنالىنا باس رەداكتور بولدى. ول وسى جۋرنالدا «پەداگوگيكا» اتتى ەڭبەگىن جاريالايدى. سونىمەن قاتار «دۇرىستىق جولى» گازەتىنىڭ القا مۇشەسى ءارى ءتىلشىسى بولادى.
1920 جىلى ماۋسىمدا بوكەيدىڭ II گۋبەرنيالىق پارتكونفەرەنتسياسىندا گۋبكومنىڭ پلەنۋم مۇشەسى, ال سول جولى I پلەنۋمدا گۋبكومنىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ سايلاندى. قايراتكەر جاڭا قوعام جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاسىپ, حالىق قامقورشىسى رەتىندە تانىلدى. ول كوممۋنيستىك يدەولوگيا كۇشەيىپ, مىڭعىرعان مال ۇستاعان داۋلەتتىلەر جاپپاي قۋدالاۋعا تۇسەتىنىن ءبىلدى. ال مۇنداي قىرعىن جۇزەگە اسسا, قازاق ۇلتىنىڭ دا باسىنا اۋىر كۇن تۋادى. بىراق الاشوردالىقتاردىڭ بوستاندىققا ۇمتىلىسى مۇقالمايتىن ەرىك-جىگەردى, ءورشىل رۋحتى تالاپ ەتتى. عۇمار اقىندا بۇل قاسيەت بولدى. ول ءوز ولەڭىندە ايتقانىنداي «ءاربىر ىستە قازاقتىڭ ءيىسىن» سەزىنگىسى كەلدى. ارينە, قىزىل جەندەتتەر قازاق يىسىنە جول بەرگەن جوق.
اقىن الاشوردانىڭ ەڭ ءبىلىمدى مولداسى بولسا دا, دىنمەن شەكتەلمەدى. «الاش» پارتياسىنىڭ العا باسۋىنا اتسالىستى. قايراتكەر قازاقتىڭ ازاتتىعىن, تاۋەلسىزدىگىن كورگىسى كەلدى. «ءىس قىلساڭ قىلاتىن, ەل بولساڭ بولاتىن» الاش كۇنى تۋار ءساتتى كۇتتى. وكىنىشكە قاراي, الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قازيى كوكەيدەگى ەڭ اسىل ارمانىن جۇزەگە اسىرا الماي كەتتى.
كوزىن جويعان كەڭەس وكىمەتى مە؟
عۇمار قاراش ەلۋگە تاياعان جاسىندا 1921 جىلى 12 ساۋىردە جاندالعىشتىڭ قولىنان كوز جۇمدى. ال ەندى ءبىر پىكىرلەر كەڭەس وكىمەتىنە تەرىس پيعىلى ءۇشىن قىزىلداردىڭ ارنايى جاندايشاپتارى ولتىرگەن بولۋى مۇمكىن دەيدى. ال اقىننىڭ نەمەرەسى نادەجدا قاراشەۆا: «عۇمار اتامىزدىڭ قالاي ولگەنىن, قاي جەردە كىم ولتىرگەنىن مەن انىق بىلمەيمىن. اتامنىڭ ۇلكەن بالاسى, باسىر اعامنان سۇراعانىمدا بىلاي دەپ جاۋاپ بەرگەنى ەسىمدە: «اتاڭدى باندىلار دالادا كەلە جاتقانىندا شاپقىلاپ, قىلىشپەن كەسكىلەپ ءولتىرىپتى. اتى اۋىلعا بوس قايتقان سوڭ, اۋىلداستارى اقىننىڭ ءبىر پالەگە ۇشىراعانىن ءتۇسىنىپ, اۋىل بولىپ ىزدەپ شىققان. ءسويتىپ كوپ كەشىكپەي «قۇنانشاپقان» دەگەن جەردەن دەنە قالدىقتارىن تاپقان» دەگەن ەكەن. باسىر اعامنىڭ وسى سوزىنە سەنەمىن». زەرتتەۋشىلەردىڭ ءارتۇرلى پىكىرىن وقىدىم, مەنىڭشە, دۇرىستىققا جاقىنى – اعامنىڭ ايتۋى دەپ جاۋاپ بەرىپتى سۇراعاندارعا.
عالىمنىڭ بالاسىنان قالعان تاعى ءبىر دەرەك – ونىڭ قىزىلدار قولىنان قايتىس بولعانىن قۋاتتايدى. كەڭەس ۇكىمەتىنەن قورىققان جۇرت كىنانى اقتارعا اۋدارا سالعان دەسەدى. عۇمار قاراش وزگە الاش زيالىلارى سەكىلدى جاپپاي رەپرەسسيالاۋ كەزەڭىنە دەيىن ءومىر سۇرمەدى, قاپيادا جاۋ قولىنان مەرت بولدى. كوزى ءتىرى تۇرسا, ونىڭ دا «حالىق جاۋى» بولىپ, اتىلىپ كەتەتىنى ءسوزسىز ەدى. ويتكەنى, ونىڭ ءوزىن قارالاماسا دا, كەڭەس وكىمەتى ارتىندا قالعان ءسوزىن, ولەڭدەرىن, كىتاپتارىن رەپرەسسيالادى.
نايما نۇرالىقىزى
