بۇگىنگى جاستار عالىم بولۋدى ارماندامايدى. ەڭبەكسىز نان تاباتىن, جانىپ جۇمىس ىستەمەي-اق جۇلدىز بولاتىن وڭاي جولدى, جەڭىل ماماندىقتاردى قالايدى.
دەسەك تە, قۇداي قالاعان ادامىن تۋرا جولعا سالادى دەگەن دە ءسوز بار. اركىم ءوز باسىنداعى تىرشىلىكتى ءوزى تاڭداپ الادى عوي دەيمىسىز؟
تاياۋدا ءبىر اعامىزبەن ءسويلەستىك. گازەتىمىزگە سۇحبات بەرۋىن ءوتىنىپ حابارلاسقان ەدىك. بىراق اعامىز ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى. «مەنىمەن عىلىم جايلى سويلەسۋدىڭ قاجەتى جوق. قازىر بىزدە عىلىم جوق. ءبارى اقشاعا ساتىلىپ جاتىر. عىلىمعا دۇرىس كوزقاراس قالىپتاسپاعان, عىلىمى دامىماي, اقساپ جاتقان ەلدە عالىم نە ايتا الۋى مۇمكىن؟! مەنىڭ وتىرىك ماقتاعىم كەلمەيدى. ال شىندىقتى ايتسام, ءبارىبىر گازەتتەرىڭ باسپايدى. ودان دا قويا قويايىق» دەدى.
وسى سوزدەردىڭ يەسى ءوزىن تانۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىمىزدى ارتتىردى.
قازاقتا «جانى اشىماستىڭ قاسىندا باسىڭ اۋىرماسىن» دەگەن ءسوز بار. ەگەر مەن حابارلاسقان عالىم ءسوزى مەن ىسىنە پارىقسىز كوپتىڭ ءبىرى عانا بولسا, جاڭاعىداي ايتار ما ەدى؟ عىلىمعا ادالدىعىن ساقتاماسا, عىلىمعا جانى اشىماسا, وسىلاي اشىنىپ سويلەر مە ەدى؟..
اڭگىمە باسىندا قازىر جاستاردىڭ عالىم بولۋدى ارماندامايتىنىن تەككە ايتقان جوقپىز.
ءوز ۇستانىمىنا بەرىك عالىمدار ماعان ءوز باسىن كاسىبىنە بايلاپ, جانى قينالسا دا, العان بەتىنەن باس تارتا الماي وتىرعان ارلى ادامدار سەكىلدەنەدى.
ءيا, كاسىبي پرينتسيپتەرى ساقتالعان ناعىز عىلىم – ورمەكشىنىڭ تورى سەكىلدى. يمەنە باسىپ, شەتىنە ەنگەندەردىڭ ءوزى قىزىعى مەن شىجىعىنا شىرمالىپ, تەرەڭىنە بويلاي تۇسەدى.
بۇگىن ءسوز ەتىپ وتىرعان كەيىپكەرىمىز ەدىل ەرعوجين, مەنىڭشە, ءدال سونداي, عىلىم تورىنداعى تۇلعا. ونىڭ جيىرما جاسىنان باستاپ لابوراتوريادان شىقپاي, قايناعان عىلىمنىڭ – زەرتتەۋ مەن ىزدەنۋدىڭ جانە جول تابۋدىڭ بەينەتىندە جۇرگەنى دە سوعان كوز جەتكىزەدى.
ەدىل ەرعوجاۇلى 1941 جىلدىڭ 7 قاراشاسىندا الماتى وبلىسىنىڭ ەكپىندى اۋدانىندا دۇنيەگە كەلىپتى. اكەسى ەرعوجا قاپتاعاەۆ پەن اناسى ءتاتىم جاپارقۇلقىزى قاپتاعاەۆا كەڭشاردا جۇمىس ىستەگەن قاراپايىم ادامدار بولىپتى. الايدا بولاشاق عالىم بەس جاسقا تولعاندا اكەسى دۇنيە سالادى. جەسىر قالعان ءازيز انا بالالارىن ەڭبەككە سۇيەنىپ, ءوسىرىپ باعادى.
ءوز داۋىرىندەگى تالاپ بويىنشا ەدىل ەرعوجاۇلى 1957 جىلى مەكتەپ بىتىرىسىمەن تالدىقورعان اۋدانىنداعى اباي اتىنداعى كەڭشاردا شوپاننىڭ كومەكشىسى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. الايدا «اتا كاسىپتەن اجىراماسىن» دەگەن جەلەۋمەن جاستاردى الدىمەن قارا جۇمىسقا جەگىپ سالاتىن كەڭەستىك ساياسات بولاشاق عالىمنىڭ ءومىر كورۋىنە ۇلكەن ۇلەسىن تيگىزەدى.
ءيا, قارا جۇمىس ىستەسە دە, جىگىت جاسىمادى. مالدى اۋىلدى جاعالاپ ءجۇرىپ وتكىزگەن ەكى جىلدا بۇرىنعى مەكتەپتە العان ءبىلىمىن جوعالتپاستان, قايتا شىڭداۋعا ۇمتىلدى. ءسويتىپ, 1959 جىلى قازاق جەرىندەگى بىردەن-ءبىر بەدەلدى وقۋ ورنى – س.م.كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حيميا فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستى.
ءومىر دەرەكتەرىنە قاراپ وتىرساق, ەدىل ەرعوجين ءوزىنىڭ العاشقى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن وسىدان ەلۋ بەس جىل بۇرىن باستاپتى. بۇل – عالىم ەلۋ بەس جىلدان بەرى عىلىم سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ, بويىنداعى بار قابىلەتى مەن قاسيەتىن, ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگىن سول جولعا ارناپ كەلە جاتىر دەگەن ءسوز. ال عىلىم جولىندا جاساعان العاشقى قادامىنىڭ ءوزى قۇت بولىپ بىتكەنى عالىمدى قۇداي سۇيگەنى ەمەي نەمەنە؟!
كەڭىرەك ايتساق, 1961 جىلى حيميا فاكۋلتەتىنىڭ ءۇشىنشى كۋرسىندا وقىپ جۇرگەن ەدىل ەرعوجينگە فاكۋلتەت دەكانى, پروفەسسور ب.بەرەمجانوۆ جول نۇسقاپ, بولاشاق عالىم حيميا ينستيتۋتىنىڭ لابوراتورياسىندا العاشقى زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋدى باستاپتى. وعان قازكسر عا اكادەميگى س.رافيكوۆ جەتەكشىلىك ەتەدى.
عىلىم رەتىندە حيميانىڭ قابىلەتتى جاستى قۇرساۋعا الا باستاعان تۇسى دا وسى. زەرتتەۋشى ءارتۇرلى قاسيەت تۇنعان سۇيىق زاتتار مەن قاپتاعان لابوراتوريالىق اسپاپتار اراسىندا سانا ءساۋلەسىمەن جول ءىزدەپ, عىلىمعا جاڭا جەتىستىكتەر اكەلۋگە جانىن سالدى. ەڭبەك ناتيجەسىز بولعان جوق. 1963 جىلى ەدىل ەرعوجين فرۋنزە قالاسىندا وتكەن ورتا ازيا جانە قازاقستان جوو ستۋدەنتتەرىنىڭ VI عىلىمي كونفەرەنتسياسىنا قاتىسىپ, سول ەكى جىلداي ءجۇرگىزگەن زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەسى بويىنشا بايانداما جاسادى. بايانداما عىلىمداعى العاشقى ەڭبەك كسرو جوعارى جانە ورتا ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ ءبىرىنشى ساتىلى ديپلومىنا لايىق دەپ تابىلدى.
ەدىل ەرعوجاۇلى 1963 جىلى وقۋ ورنىن ۇزدىك ديپلوممەن اياقتاعان سوڭ اسپيرانتۋراعا ءتۇسىپتى. ودان ءارى ۇزبەي جاسالعان ەڭبەك پەن ىزدەنىمپازدىقتىڭ ارقاسىندا 1966 جىلى كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعادى.
وسىلايشا ەڭبەك جولىن جارتى عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن قازكسر عا حيميا عىلىمدارى ينستيتۋتىنىڭ زەرتحاناشىسى قىزمەتىنەن باستاعان عالىم بۇگىندە ءدال وسى ءا.بەكتۇروۆ اتىنداعى حيميا عىلىمدارى ينستيتۋتىنىڭ پرەزيدەنتى, حيميا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور, قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم قايراتكەرى.
الايدا عىلىمعا ارنالعان سانالى عۇمىرىندا تالاي لاۋازىمدى مىندەتتى ابىرويمەن اتقاردى. جوعارى وقۋ ورىندارىندا باسشىلىق قىزمەتتەردە بولدى. قازاقستان ۇكىمەتىندە ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىن باسقارۋعا ارالاسىپ, ۆيتسە-مينيستر دارەجەسىنە كوتەرىلدى. قازكسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى دا بولدى.
«جازۋشىنىڭ ورنى قالامى كوتەرگەن بيىكتە» دەپ كلاسسيك جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆ ايتقانداي, عالىمنىڭ تۇلعالىق بيىكتىگى دە ونىڭ اتقارعان قىزمەتىمەن ەمەس, عىلىمعا سىڭىرگەن ەڭبەگىمەن ايقىندالاتىنى انىق. دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن «جاڭا يونالماستىرعىشتار مەن توتىعىپ-توتىقسىزداناتىن پوليمەرلەردىڭ سينتەزى مەن ءتۇزىلۋ زاڭدىلىقتارىن زەرتتەۋ» تاقىرىبىمەن قورعاعان, حالىقارالىق دارەجەدە دە ەڭبەگى مويىندالىپ, نيۋ-يورك اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى بولعان, 200-دەن استام اۆتورلىق كۋالىكتەر مەن پوتەنتتەردىڭ, 1300-دەن استام رەسپۋبليكالىق جانە حالىقارالىق باسپالاردان شىققان عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى, قازاقستانداعى يونالماسۋ حيمياسى مەن مەمبرانالىق تەحنولوگيانىڭ نەگىزىن قالاعان عالىم عىلىمعا ادالدىعىمەن دە بيىك.
تۇلعالىق قاسيەتتەرىمەن دە قۇرمەتتى. ەڭ باستىسى, ءوزىنىڭ جولىن جالعايتىن جاستاردى باعالاپ, 13 حيميا عىلىمدارىنىڭ دوكتورىن, 87 عىلىم كانديداتىن دايىنداعان. عالىمنىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى باعالانىپ, ەدىل ەرعوجينگە «پاراسات» وردەنى (2003), اكادەميك س.پ.كورولەۆ اتىنداعى مەدال (2006), عىلىم نوميناتسياسىنداعى تۇڭعىش «پلاتينا تارلان» ەڭ جوعارعى سىيلىعى (2000) بەرىلدى. قازكسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتانىپ, «عىلىم مارشالى» قۇرمەتتى اتاعىن الدى. 1976 جىلى-اق ەسىمى قازكسر «التىن قۇرمەت كىتابىنا» ەنگىزىلدى.
بۇگىندە جارى, ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى, دوتسەنت زەنات مامبەتقىزىمەن بىرگە ءبىر ۇل, ءۇش قىز تاربيەلەپ, ون شاقتى نەمەرە ءسۇيىپ وتىرعان عالىم مەرەيلى 75 جاسقا تولىپ وتىر. سۇيسىنتەتىنى – عىلىمعا, ىزدەنىسكە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى سۋىماعان. عالىمنىڭ قاشان كورسەڭ ءوزى باسقاراتىن حيميا ينستيتۋتىنىڭ قالىڭ اسپاپ, شىنى ىدىستار قاپتاعان لابوراتورياسىنان تابىلاتىنى دا, اڭگىمە عىلىمعا كەلگەندە
نىقتاپ-نىقتاپ پىكىرىن ايتىپ, جانى اۋىرىپ, اشىنىپ ءسويلەيتىنى دە, عىلىمعا بەت بۇرعان جاستاردان ءوز كاسىبىنە ادالدىقتى كۇتەتىنى دە سوندىقتان.
ءنازيرا بايىربەك
يزاتبەكوۆ ەريك ەديل ەرگوجاەۆتين كاسىندا .