ءار حالىقتىڭ ۇلتتىق ەتنيكالىق, شارۋاشىلىق ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى قالىپتاسقان ادەبيەتى بار. قازاق حالقى دا دۇنيەجۇزىلىك وركەنيەتتىڭ دامۋ بارىسىندا الەم تاريحىنىڭ تورىنەن ورىن الاتىن سان قىرلى, تەرەڭ فيلوسوفيالى باي ادەبي مۇرا جاساپ, ءوزىنىڭ ەرەكشە تانىمىمەن, دارا سيپاتتارىمەن پروگرەستىك ماڭىزى بار ءداستۇر قالىپتاستىردى.
سونىڭ ىشىندە كوپ عاسىرلىق تاريحىمىزبەن بىرگە جاساتىپ, ۇلتتىق سانا, نانىم-سەنىم, سالت-ءداستۇر, تۇرمىس-تىرشىلىگىمىزدى تانىتاتىن رۋحاني قازىنامىز – باي اۋىز ادەبيەتىنىڭ, فولكلوردىڭ ورنى ەرەكشە. ىقىلىم زاماننان بەرى سان ۇرپاقتىڭ تارازى-تالعامىنان ءوتىپ, وي-ساناسىن جالعاستىرعان, بىردەن-بىرگە, اۋىزدان-اۋىزعا اۋىسىپ وتىرىپ ءبىزدىڭ داۋىرگە جەتكەن رۋحاني مۇرانىڭ تانىم قۋاتىن, تاعىلىمدىق سيپاتىن اشا ءتۇسۋ دەگەنىمىز – ۇلتتىق جاڭعىرۋ ءۇشىن, وتكەنىن ءبىلىپ ومىرگە ءسىڭىرۋ ارقىلى وركەنيەتكە جەتۋدىڭ تارام تاراۋلارىنىڭ ءبىرى.
الايدا وسى باي مۇرا – فولكلورىمىز ءبىرشاما زەرتتەلدى دەسەك تە وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى-جەتپىسىنشى جىلدارىنا دەيىن ءوز دارەجەسىندە جان-جاقتى عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىپ كەتە العان جوق ەدى. قازاق فولكلورتانۋىندا كوپ رەتتە زەرتتەۋ سيپاتىنىڭ, عىلىمي تالداۋدىڭ بەلگىلى ءبىر ۇلگىسى عانا قايتالاي دامىپ, زەرتتەۋشىلىك جۇيەنىڭ العاشقى ساتىلارىنان اسا الماي كەلگەنى اقيقات. وعان باستى سەبەپ – از ۇلتتاردىڭ وتكەن تاريحىن, جاساعان مادەنيەتىن, رۋحاني بايلىعىن جوققا شىعارۋعا تىرىسىپ باققان كوممۋنيستىك توتاليتارلىق جۇيەنىڭ ناسيحات ماشيناسى تاپتىق كاتەگورياسىن جالپى ادامزات مۇددەسىنەن جوعارى قويىپ, ادەبيەتتى تەك سول ۇعىممەن عانا تانۋدى قاعيداعا اينالدىرۋى. سونىڭ ناتيجەسىندە تامىرىن تەرەڭنەن تارتقان مىڭداعان جىلدىق تاريحى بار حالىقتىڭ قوعامدىق ساياسي وي-پىكىرى, ادەبيەتى ادىلەتتى باعالانباي, سانالى تۇردە كەرىتارتپا, رەاكتسيالىق تۇرعىدا سيپاتتالدى. جاس ۇرپاقتىڭ ۇلتتىق ساناسىن تەك تاپتىق سانامەن ۋلاندىرىپ, اۋىز ادەبيەتى, فولكلورلىق تۋىندىلاردىڭ كوبى قاجەتسىز سانالىپ قالعان ساتتەرى ادەبيەت تاريحىنان بەلگىلى. ۇلتتىق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنا, ونىڭ ىشىندە فولكلورتانۋعا كوزقاراستىڭ تومەنگى دارەجەدە بولعاندىعىنان بۇل سالاداعى ماماندار دا جەتكىلىكسىز بولىپ كەلگەنى شىندىق. وسى ءبىر ولقىلىقتى تولتىرۋعا, قيىن ءتۇيىننىڭ كۇرمەۋىن شەشۋگە جوعارىدا ايتقان وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىنان كەيىن عانا مۇمكىندىك تۋا باستادى. جاڭا كوزقاراستاعى, ازات سانالى, تەرەڭ ءبىلىمدى, جىگەرلى جاستار عىلىمعا تارتىلدى. سول دارىندى جاستىڭ ءبىرى دە, بىرەگەيى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ, ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى, ماحامبەت اتىنداعى, جامبىل اتىنداعى سىيلىقتاردىڭ لاۋرەاتى, حالىقارالىق فولكلورتانۋشىلار قاۋىمداستىعىنىڭ مۇشەسى (فينليانديا), قر ۇعا اكادەميگى, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور سەيىت قاسقاباسوۆ ەدى.
ول قازاق فولكلورتانۋىنا زەرتتەۋدىڭ تىڭ ءۇردىس-ۇلگىسىن, جاڭا باعىتىن اكەلدى. قازاق فولكلورتانۋىنداعى قالىپتاسقان زەرتتەۋ داعدىلارىنا قوسا الەمدىك عىلىم قاعيدالارىن تەرەڭ مەڭگەرگەن عالىم ۇلتتىق فولكلورتانۋ سالاسىن دامىتۋعا ايرىقشا ۇلەس قوستى. عىلىمعا بەيىمدىگىن ستۋدەنت كەزىندە-اق تانىتىپ, بار عۇمىرىن ىرگەلى عىلىمعا ارناپ كەلە جاتقان ول العاش رەت حالىق پروزاسىنىڭ, سونداي-اق قازاق ميفولوگياسىنىڭ تيپولوگياسى بويىنشا جۇيەلى زەرتتەۋلەر ءجۇرگىزىپ, حالىق پروزاسىنىڭ ارحايكالىق تۇرىنەن كوركەم شىعارماعا دەيىنگى تاريحي دامۋ زاڭدىلىقتارىن انىقتاپ بەردى. ونىڭ دۇنيەگە كەلتىرگەن فولكلورتانۋ ەڭبەكتەرى جوعارى ساپالىق بەلگىلەرمەن ايقىندالادى. وسىنىڭ ناقتى ايعاعى رەتىندە س.قاسقاباسوۆتىڭ 1990 جىلى «عىلىم» باسپاسىنان جارىق كورگەن «كازاحسكايا نەسكازوچنايا پروزا» (قازاقتىڭ ەرتەگىدەن تىس پروزاسى), 2002 جىلى «اۋدارما» باسپاسىنان شىققان «جانازىق», 2010 جىلى «جىبەك جولى» باسپاسىنان جارىق كورگەن «التىن جىلعا» دەپ اتالاتىن مونوگرافيالىق زەرتتەۋلەرىن ايتۋعا بولادى. جالپى س.قاسقاباسوۆتىڭ عالىمدىق جولىنا كوز سالساق, ءبىر عانا وبەكتىنىڭ توڭىرەگىندە ۇزدىكسىز ىزدەنىپ, جان-جاقتى زەرتتەۋ ارقىلى ورنەكتى وي, تەرەڭ پىكىر ءتۇيۋدىڭ ۇلگىسىن كورۋگە بولادى. ونىڭ ۇزاق جىلعى ىزدەنۋىنىڭ ناتيجەسىندە جازىلعان «كازاحسكايا
ۆولشەبنايا سكازكا» (1972), «قازاقتىڭ حالىق پروزاسى» (1984) كىتاپتارىنىڭ قاتار تۇزەۋى عالىمنىڭ شىعارماشىلىق ءوسۋ جولىن, ءبىر سالانىڭ تەرەڭىنە بويلاي ءتۇسۋ سيپاتىن تانىتادى.
عالىمنىڭ «كازاحسكايا نەسكازوچنايا پروزا» اتتى كىتابىنا جالپى مەتودولوگيالىق تۇرعىدان, تەوريالىق ولشەم دەڭگەيىمەن تالداۋ جاساپ قاراساق, اتالمىش ەڭبەكتىڭ قۇندىلىعى بۇل تاقىرىپتىڭ توڭىرەگىندەگى باسقا زەرتتەۋلەرگە ءمۇلدە ۇقسامايتىندىعىنا, پروبلەمەنى العاشقى بولىپ كوتەرۋىنە بايلانىستى. شىن مانىندە قازاق فولكلورتانۋىندا بۇل تاقىرىپقا ەشكىم مونوگرافيالىق دەڭگەيدە ارنايى قالام تارتقان ەمەس.
زەرتتەۋشىنىڭ بۇل ەڭبەگى ونداعان جىلدار بويى كوز مايىن تاۋىسىپ, بۇرىن عىلىمي اينالىمعا تۇسپەگەن, زەرتتەۋشىلەرگە بەيمالىم بولىپ كەلگەن ماتەريالداردى سويلەتىپ, ولاردى حالىقتىڭ رۋحاني يگىلىگىنە اينالدىرادى.
مونوگرافيا زەرتتەۋ تاقىرىبىنىڭ مازمۇنىن اشۋ بارىسىندا ءوزىنىڭ ءبىر-بىرىمەن تىكەلەي بايلانىستا شەشىمىن تاپقان التى تاراۋعا بولىنگەن. عىلىمي ەڭبەكتىڭ ەرەكشە نازار اۋداراتىنى – فولكلور جانرلارىنىڭ تەوريالىق ماسەلەسى. عالىم وسى كۇنگە دەيىن از زەرتتەلگەن, الايدا ءار ءتۇرلى دەڭگەيدە پىكىرتالاس تۋدىرىپ كەلگەن فولكلور جانرلارىنىڭ تەوريالىق ماسەلەسىنە تەرەڭ تالداۋ جاسايدى. بۇل ماسەلەنى شەشۋدە اۆتور ادەبيەتتەگى جانردىڭ فولكلورداعى جانردان ايىرماشىلىعى بار ەكەنىن دالەلدەي كەلە فولكلورتانۋشىلار ساپىنان العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ: «فولكلورداعى جانر – بۇل سيۋجەتتى شىعارماعا اينالدىرۋ جانە ونىڭ قىزمەت ىستەۋ ءتاسىلى, ورىنداۋ مانەرى», – دەپ تۇجىرىم جاسايدى.
قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتىندەگى پروزالىق ۇلگى بۇرىنعى زەرتتەۋلەردە, باسقا زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىندە قيال-عاجايىپ ەرتەگى, حايۋاناتتار جايلى ەرتەگى, تۇرمىس-سالت ەرتەگى, اڭىز دەپ قانا بولىنەتىن. ال عالىم س.قاسقاباسوۆ وسى حالىقتىق تۇردە قولدانىلىپ كەلە جاتقان جانرلىق ءبولىنىستى عىلىمي تۇرعىدان جان-جاقتى زەردەلەي زەرتتەۋ ناتيجەسىندە جاڭا جانرلىق اتاۋلارمەن بايىتادى. ياعني حالىقتىق پروزانى ەرتەگىدەن تىس پروزا دەپ ۇلكەن ەكى توپقا بولەدى دە ولاردىڭ ارقايسىسىن تاعى دا جانرلىق تۇرلەرگە جىكتەيدى.
ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان مونوگرافيادا حالىقتىق پروزانىڭ ءبىر توبىن «ەرتەگىدەن تىس پروزا» دەپ ءبولىپ الادى دا وندا اۆتور قازاق فولكلورىنداعى فولكلورتانۋدا ءبىرشاما بۇلىڭعىر بولىپ كەلگەن, ناقتىلى ايقىندالماعان ميف, اڭىز (پرەدانيا), ءاپسانا (لەگەندا), حيكايات (بىليچكا), اۋىزشا اڭگىمە سياقتى وتە كۇردەلى ماسەلەنىڭ قازاق فولكلورىنداعى كورىنىسىن, ولاردىڭ اراقاتىناسىن, ايىرماشىلىعىن مۇقيات زەرتتەپ, عىلىمي تۇرعىدان جاڭا, جيناقى پىكىر تۇيگەن. زەرتتەۋشىنىڭ تۇجىرىمى بويىنشا اڭىز بەن ءاپسانا قازاقتىڭ ەرتەگىدەن تىس پروزاسىندا كوركەمدىك دامۋدىڭ ەكى ساتىسى دەپ باعالانۋى – وتە ورىندى يدەيا.
بۇل مونوگرافياداعى نەگىزگى وبەكت «ەرتەگىدەن تىس پروزانىڭ» باستى ەرەكشەلىگى – وقيعا بولعان مەزگىل مەن مەكەننىڭ كورسەتىلۋى, سوعان وراي وقيعاعا تىڭداۋشىنىڭ سەنۋى, شىندىققا جاقىن كەلۋى, اسپان, جەر, تابيعات قۇبىلىستارىن تانۋعا قۇشتارلىق جاتۋى. ياعني, كوركەمدىكتەن گورى تانىمدىق سيپاتتىڭ مول بولۋى عالىمنىڭ ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەۋ جۇرگىزۋى ارقىلى دالەلدەنەدى.
قازاق اڭىزدارىنداعى ۋتوپيالىق ۇعىمدار مەن كورىنىستەرگە تەوريالىق تۇرعىدان تەرەڭ تالداۋ جاسالعاندىعى س.قاسقاباسوۆ ەڭبەگىنىڭ جەمىستى ناتيجە بەرگەنى دەپ قاراۋ كەرەك. قازاق حالقىنىڭ فولكلورىنداعى اڭىزداردىڭ الەۋمەتتىك-ۋتوپيالىق يدەيالارىنا ءمان بەرە كەلە اۆتور بوستاندىق, ەركىندىك, تەڭدىك ءومىردىڭ شەكتەلىپ, داعدارىسقا ۇشىراۋ استارىن فيلوسوفيالىق ويمەن اشىپ بەرەدى. اتاپ ايتساق, زەرتتەۋشى تەوريالىق قورىتىندىسىن اسان قايعى سياقتى قايراتكەرلەردىڭ «جەر ۇيىق», «جيدەلى بايسىن» سياقتى جەر ىزدەۋى الەۋمەتتىك داعدارىستان قۇتىلۋدىڭ ءبىر عانا ساتىسى دەپ دالەلدەيدى.
جالپى س.قاسقاباسوۆتىڭ مونوگرافياسىنىڭ
قاي جەرىن اشىپ قاراساق تا جاڭا, بۇرىن ادەبيەتتانۋدا كوتەرىلمەگەن يدەيالارعا تولى. جەكە زەرتتەۋدى تالاپ ەتەتىن پروبلەمالارعا وتە باي. عالىمنىڭ
زەرتتەۋ بولمىسى, تاريحي-گەنەتيكالىق تانىمى, مەتودولوگيالىق ولشەم, قۇرالدارى ۇلتتىق سانا-سەزىممەن ۇيلەسىم تاۋىپ وتىرادى. مىنە, وسىعان بايلانىستى بولار, مونوگرافيا – عالىمعا دا, قاراپايىم حالىققا دا جاقىن, تۇسىنىكتى جازىلعان ءارى ماڭىزدى پروبلەمانى شەشۋگە ارنالعان قۇندى ەڭبەك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, س.قاسقاباسوۆتىڭ كوپ جىلدار بويعى قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى بولعان بۇل كىتاپتاردى قوعامدىق عىلىمدى دامىتۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان, فولكلورتانۋدىڭ سوڭعى جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەيمىز.
كەزىندە ر.تاگور: «ءار ۇلتتىڭ بورىشى الەم الدىندا ءوزىنىڭ ۇلتتىق ءمانىن اشىپ كورسەتۋ. ەگەر ۇلت الەمگە ەشنارسە بەرمەگەن بولسا, وندا ۇلتتىق قىلمىس بولىپ قارالىپ, ءتىپتى ولىمنەن دە جامان بولادى جانە ادامزات تاريحىنىڭ الدىندا كەشىرىلمەيدى. ۇلت وزىندە بار جاقسىنىڭ ءبارىن جالپىنىڭ يگىلىگىنە اينالدىرۋى ءتيىس» دەگەن ەكەن.
شىن مانىندە س.قاسقاباسوۆ تا حالقىنىڭ ۇلتتىق دارىنىن, قيال كەلبەتىن, قايتالاماس بەتتەرىن سارالاپ, ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا ايقىن ءىز سالىپ وتىر. زەرتتەۋلەردىڭ ايتۋلى بولىگىنىڭ ورىس تىلىندە جارىق كورۋى وقىرمان اياسىن كوبەيتىپ, ۇلتتىق ءداستۇر, ۇشقىر قيال ءورىسىن وزگە جۇرتقا تانىتۋدا ماڭىزدى ەكەنى ايقىن.
قۇنىپيا الپىسباەۆ,
فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور
