«ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيا سەنىم بوستاندىعىنا كەپىلدىك بەرەدى, بۇل – فاكت. بىراق, وزدەرىڭىز بىلەتىندەي, شەكسىز ەركىندىك دەگەن بولمايدى. ول دەگەنىمىز – حاوس. بارلىعى دا كونستيتۋتسيا مەن زاڭدار اياسىندا بولۋعا ءتيىس».
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى
نۇرسۇلتان نازارباەۆ.
تاريح ساحناسىنىڭ قاي ساتىسىنا قاراساق تا, قانداي قوعام بولماسىن ءدىني سەنىم, رۋحاني ۇستانىم مەملەكەت ءۇشىن ماڭىزدى تىرەكتەردىڭ ءبىرى سانالعان. جەتپىس جىل ادام ساناسىن ماتەريالدىق مۇمكىندىكتەرمەن شەكتەگەن كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭنىڭ قابىرعاسى سوگىلگەننەن سوڭ قازاق توپىراعىندا حاق سەنىم قايتا تۇلەپ, حالىقتىڭ رۋحاني كەڭىستىگى تۇبەگەيلى وزگەردى.
بۇگىنگى كۇنى ءدىن قوعامنىڭ الەۋمەتتىك جانە رۋحاني ءومىرىنىڭ تۇپقازىعىنا اينالدى. اتا ءدىنىن تانىعان جۇرت ءوز ءداستۇرلى قۇندىلىقتارىن قايتا جاڭعىرتۋعا تالپىنىس جاساۋدا. اللاعا شۇكىر, تاۋەلسىزدىك العالى وتانىمىزدا اتا ءدىنىمىز قانات جايىپ, قۇبىلاعا بەت بۇرعان جاندار قاتارى كوبەيۋدە.
قازاقستاننىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ ونداعان عاسىرى يسلام دىنىمەن ەگىز ءورىلىپ, مۇسىلمانشىلىق قاعيداتتارى ەرتەدەن قالىپتاستى. پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.)-نان ميراس بولعان اسىل ءدىنىمىزدىڭ ورتا ازياعا كەلۋى حاليفا ومار بين ءال-حاتتابتىڭ (ر.ا.) تۇسىندا-اق باستالىپ, يسلام شۋاعى كوپ ۇزاماي قازاق توپىراعىنا دا قۇيىلعان ەدى. اتا-بابالارىمىز ساف ءدىندى قىلىشتىڭ جۇزىمەن ەمەس, ۇلكەن پاراسات-پايىممەن, ەرىكتى تۇردە قابىلداپ, سان سالالى مادەنيەتىمەن, رۋحانياتىمەن ۇشتاستىرا ءبىلدى. بۇل سوزىمىزگە تاريحىمىزدىڭ اقتاڭداق بەتتەرى كۋا.
وتكەن عاسىردىڭ 80-90 جىلدارىندا عالىمدار مەن الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ «ءححى عاسىر – رۋحاني ورلەۋ عاسىرى بولماق»دەگەن پىكىرلەرى بۇگىندە اقيقاتقا اينالعانداي. شىن مانىندە, ءححى عاسىردىڭ باسى يسلامنىڭ گۇلدەنۋىمەن ەرەكشەلەندى. الەمدە ءبىر جارىم ميللياردتان استام ادامنىڭ ومىرلىك ولشەمىنە اينالعان مۇسىلماندىق قوعام بۇگىندە حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى ىسپەتتەس.
الايدا ادامزات جاراتىلعالى جاقسىلىق پەن جاماندىق ۇنەمى ارپالىسىپ, تالاسىپ, اق پەن قارا الماسىپ كەلەدى. سوڭعى ۋاقىتتا بۇلىڭعىر ساياسي ماقساتتارىنا قول جەتكىزۋ ءۇشىن ءدىندى قالقان ەتىپ, تەرىس ءتۇسىندىرىپ, قوعامدا يسلامفوبتىق كوزقاراستى قوزدىرۋشى توپتار دا كوبەيىپ كەلەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, مارگينالدى توپتار ءدىندى ساياسيلاندىرىپ, ەكسترەميزم ءدانىن الەمگە شاشىپ الەك. ءتىپتى, بۇگىنگى زامانداعى تەرروريزم مەن ەكسترەميزم ۇيىمداسقان ترانسشەكارالىق قىلمىسپەن تىعىز بىرىگىپ كەتتى دەسە دە بولادى. ءدىني ەكسترەميزم تۇسىنىگىندە «وزىڭە قالاعانىڭدى باسقاعا دا قالا» دەگەن قاعيدالار بولمايدى. ولاردىڭ باستى قارۋى – قاتىگەزدىك پەن شاپقىنشىلىق, تۇراقسىزدىق پەن بۇزاقىلىق.
وكىنىشتىسى, ءدىندى ۇرانىنا اينالدىرىپ, ساياسي, ەكونوميكالىق مۇددەلەردى كوزدەگەن وسىنداي سۇرىقسىز وقيعالاردىڭ سالدارى بۇگىنگى باق بەتىندە ءدىني تەرميندەردى, يسلام دىنىندە قاستەرلى ۇعىمداردى لاڭكەستەرگە قوسارلاپ ايتۋدى ادەتكە اينالدىردى.
شىن مانىندە حاق ءدىننىڭ زورلىق پەن زومبىلىققا, ەكسترەميزمگە ەشقانداي قاتىسى جوق. يسلامدا – ەكسترەميزم, ەكسترەميزمدە – يسلام جوق. پايعامبارىمىز مۇحاممەد (ع.س.)-نان ميراس بولىپ, اتا بابامىزدان امانات كۇيىندە جەتكەن اسىل ءدىنىمىز ەش ۋاقىتتا قاتىگەزدىك پەن قانتوگىسكە ۇندەمەگەن. ءتىپتى, «مايدا» سۇرەسىنىڭ 32-ءشى اياتىندا اللا تاعالا:
«كىم كىسى ولتىرمەگەن نەمەسە جەر جۇزىندە بۇزاقىلىق قىلماعان بىرەۋدى ولتىرسە, سوندا شىنايى تۇردە بارلىق ادامدى ولتىرگەنمەن تەڭ جانە كىم ونى تىرىلتسە, (ولىمنەن قۇتقارسا) بارلىق ادامدى تىرىلتكەنمەن تەڭ» دەپ, ءتىرى پەندەنى ولىمگە قيۋدى ەمەس, كەرىسىنشە ادامداردى اجالدان قۇتقارۋعا, ءومىر سىيلاۋعا, قول ۇشىن سوزۋعا بۇيىرۋدا.
شىنايى ءدىننىڭ نەگىزگى ماقساتى – ادامزاتتى رۋحاني كەمەلدىككە جەتكىزىپ, وسى دۇنيەدە جانە باقيلىق ومىردە باقىتقا جەتكىزۋ بولىپ تابىلادى.
2001 جىلى اقش-تا ورىن العان جارىلىستان كەيىن الەمدە دىنىمىزگە جابىلعان دايەكسىز جالالار مەن يسلامفوبتىق كوزقاراس ءورشىپ, مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ ءوزى دەل-سال بولىپ, تەلمىرىپ قالعان تۇستا ەڭ ءبىرىنشى بولىپ: «الەمدى يسلامنان ەمەس, يسلامدى جالادان قورعاۋ كەرەك» دەپ, شىرىلداعان ءبىزدىڭ ەلباسىمىز – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەدى. بۇگىنگى باق ايدىنىندا اسىل ءدىنىمىزدى باعىتى بۇلىڭعىر سوعىسقۇمار توپتارعا قوسىپ, لاڭكەستىككە تەلىپ جۇرگەنى ءيىسى مۇسىلمان بالاسىنىڭ جانىنا جەڭىل تيمەيدى. وسى ورايدا مەملەكەت باسشىسى «يسلام – ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىز», «يسلام – تاعاتتىلىق پەن جاسامپازدىقتىڭ, تاتۋلىقتىڭ ءدىنى» دەپ, حاق يسلامنىڭ ەكسترەميزممەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىنىن اشىپ ايتىپ كەتكەن بولاتىن.
ەكسترەميزم مەن اسىرەدىنشىلدىكتىڭ باستى سەبەبى ءدىني ساۋاتسىزدىقتان باستالادى. اللا تاعالا قاسيەتتى قۇران كارىمنىڭ «باقارا» سۇرەسىنىڭ, 190-شى اياتىندا:
«…شەكتەن شىقپاڭدار. نەگىزىنەن اللا تاعالا شەكتەن شىعۋشىلاردى جاقسى كورمەيدى» دەپ, ءار نارسەنى اقىلعا سالىپ, بايىپپەن شەشۋدى بۇيىرۋدا.
جەر بەتىنىڭ قاي بۇرىشىندا كورىنىس تاپسا دا, ەكسترەميزمنىڭ تارالۋىنا سەبەپ بولاتىن بىرنەشە فاكتورلاردى اتاپ وتۋگە بولادى. سولاردىڭ ءبىرى – حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتسىزدىعى. دىنگە تولىق تانىممەن كەلمەۋى – ءدىني ساۋاتسىزدىقتىڭ باستى سيپاتى بولىپ وتىر.
ەكسترەميستەردىڭ ەل ىشىندە سالىپ جاتقان دۇربەلەڭىنە عالامتوردىڭ دا ىقپالى ايتارلىقتاي باسىم. سوڭعى كەزدەرى ەلىمىزدەگى دەسترۋكتيۆتى توپتار ءوز قاتارلارىن عالامتور ارقىلى كوبەيتىپ وتىرعانىن كوز كورىپ, قۇلاق ەستۋدە.
بۇعان قاتىستى ەلباسىمىز ن.نازارباەۆ «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى: قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى جولداۋىندا: «بۇگىندە, ينتەرنەت پەن جوعارى تەحنولوگيالار عاسىرىندا, اقپاراتتار تاسقىنداعان زاماندا, «سۇزگى» ادامنىڭ ىشىندە بولۋ كەرەك» دەپ, ءدىني ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋدا ىشكى يممۋنيتەتتى قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزىن ءدوپ باسىپ ايتتى.
قازاقتىڭ ۇلى ويشىلى حاكىم اباي يماندى ياعني سەنىمدى «ياقيني» جانە «تاقليدي» دەپ ءبولىپ قاراستىرۋى قازىردىڭ وزىندە وزەكتىلىگىن جوعالتپاۋدا. مۇنىڭ ءبىرىنشىسى: تانىمنان, اقىل دالەلىنەن تۋىندايتىن شىن يمان. ال, كەيىنگىسى: ادامنىڭ ءوزى ءار نارسەنىڭ بويىنا تەرەڭ بويلاماي, كىم قالاي ايتسا سونىڭ سوڭىنان ەرىپ, «ەل قالاي كوشسە, مەن دە سولاي كوشتىم» دەگەن ناداندىقتان شىققان سوقىر سەنىم. بۇل ءۇردىس ءبىزدىڭ قازىرگى قوعامعا ءتان ءدىني ساۋاتسىزدىقتىڭ سيپاتى, ءدىني راديكالدانۋدىڭ سەبەبى بولىپ وتىر. بۇنىڭ سالدارى رەتىندە قوعامدا اراب, پاكىستان, ءۇندى ەلدەرىنىڭ ۇلتتىق كيىمىنە ۇمتىلىپ, مەشىت مىنبەرىندە يمام ۋاعىز جۇرگىزسە, قۇلاعىنا قۇلاققاپ تىعىپ, اتا دىنىنە, بابا سالتىنا جات ناسيحاتقا ەلىتىپ وتىراتىن مەڭىرەۋلەردىڭ بوي كوتەرە باستاۋىن ايتۋعا بولادى. بۇعان بالا-شاعاسىمەن وزگە ەلگە اتتانىپ, ءوز ەلىنەن تابار جىلۋدى وزگە ەلدەگى وتقا, سوعىسقا ايىرباستاعان اعىم جەتەگىندەگى توپتى قوسىڭىز.
ءدىني ءىلىم – جەڭىل اقپارات ءونىمى ەمەس. يسلام ءدىنى – ۇلكەن عىلىم. ماڭگىلىك سارقىلمايتىن قازىنالى داريا, تەلەگەي تەڭىز. يسلام ءىلىمى ادام ساناسىنا عالامتورداعى باعىتى بۇلىڭعىر, ءبىلىمى كۇماندى «شەيحسىماقتاردان» دارىمايدى. قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن قارا كوز باۋىرلارىمىز, ءدىن ءىلىمىن ۇيرەنۋدە بازالىق ءبىلىم مەن اقپاراتتىڭ ورنىن الماستىرىپ العان ءتارىزدى. سونىڭ ناتيجەسىندە, قوعامدا جوعارىدا اتاپ وتكەن كەيبىر كەلەڭسىزدىكتەر تۋىنداۋدا.
بازالىق ءبىلىم دەگەنىمىز – كەزەڭدىك, ساتىلى ءبىلىم الۋ جۇيەسى. ياعني, باستاۋىش ءبىلىم – ورتا ءبىلىمنىڭ, ورتا ءبىلىم ءوز كەزەگىندە – جوعارى ءبىلىمنىڭ, جوعارى ءبىلىم – ارى قارايعى عىلىمي ىزدەنىستىڭ باسپالداعى بولادى.
سول سەكىلدى شاريعاتتى تەرەڭىرەك ءبىلىپ-تانۋ ءۇشىن ينتەرنەتتەن العان اقپارات جەتكىلىكسىز. ءدىن ىلىمىنە تەرەڭ بويلاعىسى كەلگەن ادام مىندەتتى تۇردە قمدب-نىڭ رەسمي مەشىت-مەدرەسەلەردەگى يمام, ۇستازداردىڭ الدىندا وتىرىپ, ءدارىس تىڭداپ, ونى قاعازعا قولىمەن ءتۇسىرىپ, كوز مايىن تاۋىسىپ, جازىپ, جاتتاۋى كەرەك. بۇل – بەلگىلى ءبىر جۇيەگە نەگىزدەلەتىن كۇردەلى سالا. قۇران كارىمنىڭ العاشقى اياتىنىڭ ءوزى سۇيىكتى پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.)-عا «وقى» دەپ تۇسكەن. «عالاق» سۇرەسىندە:
«سونداي قالاممەن ۇيرەتكەن. ول ادامزاتقا بىلمەگەن نارسەلەرىن ۇيرەتكەن» دەگەن اياتتا اللا تاعالا قالاممەن جازىپ-سىزۋدىڭ ادامزاتتىڭ ومىرىندە قيامەتكە دەيىن ماڭگىلىك ومىرشەڭ بولاتىندىعىن ەسكەرتكەن.
ال سۇيىكتى پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) مۇباراك حاديستەرىنىڭ بىرىندە:
«ءبىلىمدى جازۋ, سىزۋ ارقىلى بايلاپ قويىڭىزدار» دەپ بۇيىرعان ەكەن. سول ءۇشىن دە قۇبىلاعا بەت بۇرعان باۋىرلارىمىزدىڭ ءدىني ءبىلىمدى مەشىتتەردەن العانى دۇرىس بايلام ەكەنىن ەسكەرتە كەتەيىك.
جالپى, ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزم – عالامدىق, جاھاندىق قۇبىلىس. بۇل ماسەلەگە قاتىستى ەلباسىمىز ن.نازارباەۆ «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى: قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى جولداۋىندا: «جاستارىمىزدىڭ ءبىر بولىگى ومىرگە وسى جات, جالعان ءدىني كوزقاراستى كوزسىز قابىلدايدى, ويتكەنى, ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ءبىر بولىگىندە شەتتەن كەلگەن جالعان ءدىني اسەرلەرگە يممۋنيتەتى ءالسىز» دەپ, بۇل پروبلەمانى الدىن الا پروفيلاكتيكالىق جولمەن شەشۋدى ۇسىنسا, تاعى ءبىر سوزىندە: «ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيا سەنىم بوستاندىعىنا كەپىلدىك بەرەدى, بۇل – فاكت. بىراق وزدەرىڭىز بىلەتىندەي, شەكسىز ەركىندىك دەگەن بولمايدى. ول دەگەنىمىز – حاوس. بارلىعى دا كونستيتۋتسيا مەن زاڭدار اياسىندا بولۋعا ءتيىس» دەپ, ماسەلەنىڭ شەشىمىن زاڭ اياسىندا رەتتەۋدى باستى نازارعا قويعان.
ارداقتى پايعامبارىمىز مۇحاممەد (ع.س.):
«بارلىقتارىڭ باقتاشىسىڭدار جانە اركىم قاراماعىنداعىعا جاۋاپ بەرەدى. يمام (باسشى) دا باقتاشى. ەندەشە ول دا قاراماعىنداعىلارعا جاۋاپتى. ەر كىسى دە وتباسى مۇشەلەرىنىڭ باقتاشىسى. ولاي بولسا, ول دا قاراماعىندىلارعا جاۋاپتى. ايەل دە كۇيەۋىنىڭ ۇيىنە باقتاشى. ەندەشە ول دا قاراماعىنداعىعا جاۋاپتى» دەپ, قوعامداعى ءوزارا جاۋاپكەرشىلىكتەردى ۇيرەتكەن. وسىنىڭ ىشىندە ەر ادامنىڭ ءوز وتباسى ءۇشىن, ال ايەل ادامنىڭ سول ءۇيدىڭ بالا-شاعاسى ءۇشىن بولاتىن جاۋاپكەرشىلىگى تاماشا ايتىلعان. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اتا زاڭىندا دا «بالالارىنا قامقورلىق جاساۋ جانە ولاردى تاربيەلەۋ – اتا-انانىڭ تابيعي قۇقىعى ءارى پارىزى» دەپ, ايقىن كورسەتىلگەن. بالا – اتا-اناسىنىڭ يگى ىستەرىنىڭ جالعاستىرۋشىسى, ىزگى ۇرپاعى, جارقىن بولاشاعى. بالا تاربيەسى – اتا-انا ءۇشىن كۇردەلى دە جاۋاپتى مىندەت. بالانىڭ قانداي دا جەكە تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا, پسيحولوگيالىق ءھام فيزيولوگيالىق سالاماتتىلىقتا جەتىلۋىنە تىكەلەي اتا-انا مىندەتتى بولادى. ولاي بولسا, دىنگە بەت بۇرعان بالانىڭ العاشقى اقپاراتتىق سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن اتا-انالاردىڭ ءوزى دە ءدىني ساۋاتتى, ءبىلىمدى بولعانى وتە ماڭىزدى.
سايىپ كەلگەندە, ءبىز ەكسترەميزمنىڭ جانە تەرروريزمنىڭ بارلىق تۇرلەرى مەن بوي كورسەتۋلەرىنە قارسى تۇرۋ جۇمىسىن مەملەكەت پەن قۇزىرلى ورگاندارعا نەمەسە يمامدارعا ىسىرىپ تاستاماي, ازاماتتىق قوعام, وتباسى بولىپ, ءبىرتۇتاس شەپ بولىپ, بىرلىگى جاراسقان بۇتىندەي ءبىر ەل رەتىندە قارسى تۇرا ءبىلۋىمىز كەرەك. اللا تاعالا بىرلىگى جاراسقان ەلىمىزدىڭ بولاشاعىن جارقىن ەتسىن.
مارات بەكتازينوۆ,
«نۇر استانا» ورتالىق مەشىتىنىڭ نايب يمامى
