يۋنەسكو-نىڭ ۇيعارىمىمەن 2016 جىل قوجا احمەت ياسساۋي جىلى بولىپ اتالىپ ءوتتى. اتالعان جىلدا ياسساۋي مۇرالارى كەڭ تالدانىپ, ءبىلىم وردالارىندا دارىستەر وقىلىپ, وسى سالانىڭ زەرتتەۋشىلەرىنىڭ باسىن قوسقان القالى جيىندار ءوتتى. بۇكىل تۇركى دۇنيەسىنىڭ شامشىراعى ياسساۋي ىلىمىنە قايتا ورالۋ, ونىڭ ولمەس مۇراسىنا جاڭا كوزقاراس – ياسساۋيتانۋدىڭ جاڭا تىنىسىن اشىپ, تىڭ سەرپىلىس بەردى. عۇلاما ءومىر سۇرگەن ورتاعاسىرلىق جازبا ەسكەرتكىشتەرىن ءتارجىمالاۋدا شىعىستانۋشى-عالىم, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ءتورالى قىدىردىڭ ىزدەنىستەرى جوعارى باعالانۋدا. عالىم قوجا احمەت ياسساۋي حيكمەتتەرىنىڭ تولىق نۇسقاسىن اۋدارىپ, باسپاعا ۇسىنعان بولاتىن. وسىنداي وڭ ىستەردىڭ ءبىرى ەلوردامىزدا ءوتىپ, عالىممەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى. وسى جولى حيكمەتتەردىڭ ءتارجىماسى جانە ونىڭ زەرتتەلۋ بارىسىنا قانىقتىق. ال, عالىمنىڭ «ءبىز ءالى ياسساۋي ءىلىمىن تالداۋدان گورى ءالى دە تاڭدانۋمەن كەلەمىز» دەگەن پىكىرى دە كوپ جايتتىڭ بەتىن اشقانداي بولدى.
«فيزۋلي, شامسي, سايحالي,
ناۋاي, ساعدي, فيردوۋسي,
قوجا حافيز – بۋ ءھامماسي,
مەدەت بەر, يا شاگيري ءفارياد» دەپ اباي اتاپ ايتىپ, مەدەت سۇراعان شىعىس شايىرلارىنىڭ مۇراسى قازاق وقىرماندارىنا تولىق جەتتى مە؟
– شىعىس جاۋھارلارىنىڭ جۇرەگىمىزگە جەتپەي, ولاردىڭ وزىق تۇلعالارىنىڭ شىعارماشىلىعىنان بەيحابار بولۋىمىزدىڭ ءبىر سەبەبى تەرىس اۋدارماسىندا جاتىر دەر ەدىم. ءيا, شىعىس شايىرلارى اۋدارىلدى. وكىنىشكە قاراي, شىن مانىندەگى حافيز – ءبىز وقىعان حافيز ەمەس. وسىعان دەيىنگى اۋدارمالاردان جەتكەن حافيز – «ايەل قۇمار» حافيز, ومار حايام – «شاراپقۇمار», ۇستازىنا عاشىق بولعان ءرۋميدى دە جاعىمدى بەينەسىن كورە المايمىز. بۇلاردىڭ مۇراسى پارسى تىلىنەن اعىلشىن تىلىنە, ودان ورىسشالانىپ, سودان بارىپ قازاقشاعا اۋدارىلدى. ءتۇپ ماعىناسىنان, شىعىستىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنەن حابارى جوق ءتارجىماشى ءوڭىن اينالدىرىپ جىبەرگەن. شىعىس عازالدارىنىڭ ءبىزدىڭ ەلدە كەڭ تارالماۋىنىڭ ءبىر كورىنىسى وسىندا جاتقانداي. بەلگىلى عالىم وتەگەن كۇمىسباەۆ يراندا ءۇش اي وقىپ كەلگەننەن كەيىن ءبىرىنشى دارىسىندە-اق, «بىزدەگى ومار حايام – يرانداعى ومار حايام ەكەۋى ەكى باسقا ادام» دەۋىنىڭ جانى بار. ناعىز ومار حايام – تاقۋا, ءدىندار ادام. تۋرا سول سەكىلدى شىعىستانۋشى, سوپىتانۋشى, ءدىنتانۋشىلار بولسىن, عازالداردى تۇپنۇسقادان اۋدارىپ, شىن ماعىناسىن كورسەتكەندە ونىڭ عىلىمي ءىلىم, احلاق تاربيەسى ەكەنىن جەتكىزسەك, وقىرمانداردىڭ مادەني, رۋحاني ورەسى كوتەرىلىپ, كوكىرەك كوزى اشىلار ەدى. سوندا عانا اباي ايتقان شىعىس شايىرلارىنىڭ تازا بۇلاعىنان سۋسىندار ەدىك. ارادا ءبىراز عاسىرلار ءوتىپ, ءداستۇر ءۇزىلدى. سوپىلىق ءدىني تەرميندەردەن ايىرىلىپ قالدىق. ول تۇگىل كەيبىر ءدىني سوزدەردىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەيتىن كەزگە جەتتىك قوي.
– بىزدەر رۋحاني سۇرانىسىمىزعا ءتىل بىلمەگەندىكتەن ورىس ءتىلى ارقىلى بارامىز, تۇركىلىك تابيعاتىمىزعا جاقىن مۇرانى جاتسىنۋىمىز دا وسىدان با؟
– جالپى تەك قانا حيكمەت ەمەس, ورتا عاسىرلىق تۋىندىلاردى زەرتتەيتىندەردىڭ ەسكەرەتىن نەگىزگى ءتورت نارسەسى بار. ول ءوزىنىڭ ءتىلىن جەتىك ءبىلۋى كەرەك. مىسالعا ايتالىق, حاليفا التاي اتامىز ارابشا جاقسى ءبىلدى. بىراق بۇگىنگى قازاق ءتىلىنىڭ ستيليستيكاسىن, جازۋ مانەرىن جەتىك بىلگەن جوق, سول سەبەپتى حاليفا التايدىڭ اۋدارعان قۇرانى اۋىر وقىلادى. ەكىنشىسى, ورتا عاسىرداعى تۇرىك-شاعاتاي ءتىلىن جاقسى ءبىلۋ قاجەتتىگىن ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. سونداي-اق, سول كەزەڭدەگى اراب ءتىلى كالليگرافياسىن, اراب ءالىپبيىنىڭ دامۋ كەزەڭىن جەتىك مەڭگەرۋ كەرەك. قۇراننىڭ ەڭ العاشقى اياتتارى تۇسكەن كۋفا جازۋى, ودان بولەك سۋلس, ناسح, تاليق, ناستاليق بولىپ دامىپ وتىرعان. ءتورتىنشىسى, اسا ماڭىزدىسى, ءدىني-سوپىلىق تەرميندەردىڭ اتاۋلارىنان حاباردار بولۋ كەرەك. كوپتەگەن اۋدارماشىلار وسىعان ءمان بەرمەيدى.
ايتالىق, شاريعاتتا «رەند» دەگەن تۇسىنىك بار. التىن وردا داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن ءحارازميدىڭ «ماحابباتناما» دەگەن شىعارماسىن وقىپ وتىرساڭىز, وندا «مەن رەندپىن, بارار جەرىم حارابات» دەيدى.
بۇگىنگى تىلدە «رەند» دەگەن ءسوز شارعي امالداردى ورىنداماسا, كۇنا بولاتىندىعىن بىلە تۇرا, قۇلشىلىق جاسامايتىنداردى ياعني ناماز, ورازانىڭ ساۋابىن بىلە تۇرا, نەمقۇرايلى قارايتىن ادامعا قاراتا قولدانىلادى. ياعني, «رەندتىڭ» فيقھتاعى تەرمين رەتىندەگى ماعىناسى وسى. ال, سوپىلىق تەرمين رەتىندە بۇل دۇنيەنىڭ ءلاززاتتارىنان باس تارتىپ, حاققا جۇرەك بۇرۋدى رەڭد دەپ اتاعان. بۇل – «بار ىقىلاسىمدى اللاعا بۇردىم» دەگەن ءسوز. مۇنى مۋتاساۋف, ياعني سوپىتانۋشى عالىم اۋدارماسا, قاتارداعى ءدىندار دەگەن ادامنىڭ ءوزى العاشقى ايتىلعان ماعىناسىنا جەتە المايدى. سوزدىكتە «حارابات» دەگەن ءسوز ويرانى شىققان جەردى بىلدىرەدى. ال, سوپىلىقتا, كەرىسىنشە, جۇرەك تىنىم تاباتىن, رۋحاني ازىق الاتىن جەردى ايتادى. ءحارازميدىڭ «مەن رەندپىن, بارار جەرىم حارابات» دەگەن جولدارىن «مەن بۇل دۇنيەنىڭ قىزىقتارىنان باس تارتقان جانمىن, باراتىن جەرىم رۋحاني سۇحبات ورنى, ياعني حاناكا, مەشىت» دەپ تۇسىنگەن ورىندى بولماق. ايتايىن دەگەنىم, سوپىلىق تەرميندەردى بىلمەگەن ادام سوپىلىق ءماتىننىڭ ماعىناسىنا بويلاپ كىرە المايدى. ول ءۇشىن «ءيستيلاحات-ە ءيرفانيدى» ياعني, سوپىلىق تەرميندەردىڭ قولدانىلۋ جۇيەسىن جەتىك ءبىلۋ قاجەت. ونداي سوزدىكتەردە عاشىق پەن ماشۇق الەمى, گۇل مەن ارا, شاراپ پەن شاراپحانا سوزدەرىنىڭ سوپىلىق ماعىناسى بارىنشا اشىپ كورسەتىلگەن. مىسالى, شىعىس ادەبيەتىندە «جۇمباق ءتىل» اتالعان حافيز شيرازي ءوزىنىڭ ءبىر ولەڭىندە: «اللاعا شۇكىر, مەن ءۇشىن شاراپحانانىڭ ەسىگى قاشاندا اشىق, سول جەرگە كۇندە بارامىن» دەيدى. ومار حايام ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە شاراپ دەپ ايتىپ, جىرعا قوسادى. ەگەر ونى سوپىلىق تەرميندەردىڭ كوزىلدىرىگىمەن وقىساڭىز, وندا باسقا الەم پايدا بولادى. شاراپ – اللانىڭ نۇرى. شاراپحانا دەگەن ءسوز – ۇستاز بەن شاكىرتتىڭ اراسىندا بولاتىن سۇحبات وتەتىن جەر. سوندىقتان دا ونى بوتەن ماعىناسىمەن وقىپ, كەرىسىنشە ءتۇسىنىپ جۇرەمىز.
بۇگىنگى اۋدارمالاردا وسى ءتورت نارسە جەتپەيدى, كەرەمەت عازالداردىڭ ءتورت قۇبىلاسى تەڭ كەلمەي جاتاتىنى دا سوندىقتان. ءتىپتى, وسى ۇشەۋىنىڭ ءبارىن ءبىلىپ, بىرەۋىن مەڭگەرمەسە دە وندا ءتارجىما ويداعىداي شىقپايدى.
حيكمەتتى تەك
ياسساۋي ايتقان
– ياسساۋي مۇراسىن زەرتتەۋشىلەرمەن بىرگە حيكمەتتەردى قازاقشا سويلەتۋدىڭ ناتيجەسى قالاي؟
– كەمەلدىكتى جىرلاعان اقىن مۇراسى ادەبي, تىلدىك ءھام فيلوسوفيالىق تۇرعىدان زەرتتەلىپ, زەردەلەنىپ كەلەدى. «ديۋاني حيكمەتتىڭ» بىرنەشە رەت عىلىمي جانە كوركەم اۋدارماسى جاسالىپ, وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلدى.
دەگەنمەن, بۇگىنگى كۇنگە دەيىن حيكمەتتەر قازاق تىلىنە ون شاقتى رەت اۋدارىلعان بولسا, بىرەۋىنە ءبىرى جەتپەي جاتادى. تۇپنۇسقاعا سالدە بولسا دا جاقىنداعانى تۇركىستاندىق انۋاربەك دەگەن اقساقالدىڭ اۋدارماسىن ايتار ەدىم. سەبەبى بۇل كىسى وڭتۇستىكتىڭ تۋماسى, قۇسشى اتاداعى ماقسۇمدار اۋلەتىنە جاقىن جۇرگەن, تاريقاتتى تۇسىنەتىن ادام جانە ونىڭ ۇستىنەن ۇستازى قاراپ وتىردى. بۇنىڭ وزىندە دە اقساقالدىڭ اكادەميالىق ءبىلىمى بولماعاننان اقساپ جاتقان تۇستارى جوق ەمەس. مەنىڭ كوڭىلىمە ۇناعانى وسى بولدى.
جالپى اۋدارمالاردى ەكىگە ءبولىپ قاراۋ كەرەك. ءبىرى – عىلىمي اۋدارما, مۇندا ۇيقاس شارت ەمەس ماعىنا دۇرىس بەرىلۋى ءتيىس. ەكىنشىسى – كوركەم اۋدارما. مۇندا, نەگىزىنەن, ىرعاق پەن ۇيقاسقا ەرەكشە نازار اۋدارىلادى.
الدىڭىزدا وتىرعان پاقىر دا حيكمەتتى قازاق وقىرماندارىنا جەتكىزۋگە تالپىندى. ءبىز ياسساۋي مۇراسىن باسپاعا دايىنداۋ بارىسىندا 1904 جىلى قازاندا باسىلعان كىتاپقا ارقا سۇيەپ, سونى باسپاعا دايىندادىق. سەبەبى بۇل باسىلىم باسقا نۇسقالارعا قاراعاندا, تولىقتىعىمەن ءارى كەڭ تاراعاندىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. تۇپنۇسقادان الشاق كەتپەۋگە تىرىستىق. جانە اۋدارما دەپ ەمەس, ونى اتامىزدىڭ ءسوزىن بۇگىنگى تىلگە بەيىمدەۋ دەپ اتادىق. ەڭبەكتە جەر-سۋ اتتارىن, قۇران اياتتارىن ءبولىپ كورسەتتىك, كىرمە سوزدەردىڭ ماعىناسىن, ونىڭ قولدانۋ اياسىن انىقتاپ, ءمۇمكىندىگىنشە كەڭ ماعلۇمات بەرۋگە تىرىستىق. ونىڭ باعاسىن عالىمدار ايتا جاتار, بىراق, وسى سالاداعى تۇشىمدى دۇنيە بولدى دەگەن ءۇمىتىمىز بار.
– بابالارىمىزدىڭ ءسوزىن بۇگىنگى تىلگە يكەمدەگەندە كوپشىلىگىمىزگە بەيتانىس «حيكمەت» ءسوزىنىڭ ماعىناسىنان باستاعان ءجون بولار؟
– حيكمەت – بۇل دانالىق ءسوزى.
ول ماقال-ماتەلدەردەن دە جوعارىراق تۇرادى. سەبەبى ماقال-ماتەلدەر حالىقتىڭ اۋىزەكى سوزىنەن جينالعان بولسا, حيكمەت – اۋليەلەردىڭ, حاستاردىڭ ياعني رۋحاني كەمەلدەنگەن ادامداردىڭ ايتقان سوزدەرى, ويلارى. قازاقتىڭ عانا ەمەس, بۇكىل تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني جادى – وسى حيكمەتتەردە جاتىر. ول – جاي عانا ادەبي مۇرامىز ەمەس, رۋحاني قۇندىلىعىمىز, اسىل قازىنامىز. ادام بالاسى جاراتىلىسىنان دانالىققا قۇشتار كەلەدى, دانالىققا مۇقتاجبىز. حالىقتىڭ رۋحانياتقا قىزىعۋشىلىعى ارتپاسا, ءبىر مىسقال كەمىمەيتىنى سودان بولار.
ءدىني تۇسىنىك بويىنشا ءبىرىنشى ساتىدا قۇران اياتى تۇرادى, ەكىنشى – حاديس بولسا, حيكمەت العاشقى ەكەۋىن ۇلىقتايدى. ءياسساۋيدىڭ «مەنىڭ ايتقاندارىمنىڭ ءبارى قۇران ءسوزى» دەيتىنى دە سوندىقتان. ياعني, قۇران اياتتارىن كوپشىلىككە ۇعىنىقتى تىلدە كوركەم سوزبەن جەتكىزۋى. ايات, حاديستەردى بۇرمالاۋعا بولمايتىن سەبەپتى ءاۋليەلەر ايتقان دانالىق سوزدەردى دە بۇرمالاۋعا رۇقسات ەتىلمەگەن. جانە حيكمەتتەردى تەك قانا ياسساۋي ايتۋعا بولادى دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان. سوندىقتان دا كەيىنگى شاكىرتتەرىنىڭ ۇستازىنىڭ «تاحاللۋسىمەن» ياعني, ادەبي اتىمەن قالام تەربەۋىنىڭ ءبىر سىرى دا وسىندا جاتىر.
جالپى, ورتاعاسىرلىق ادەبيەت, نەگىزىنەن, سوپىلىق ادەبيەت دەسەك, وندا سوپىلىق ادەبيەت بۇل – عازاليات. ياعني, عارىپتەر (اريف – اقيقاتتى ىزدەۋشىلەر) مەن عاشىقتاردىڭ (اللانىڭ ديدارىنا عاشىقتار) ءبارى دە ىشكى سەزىمدەرىن جىرلاۋدا عازالعا جۇگىنگەن. ارينە, باسقا دا ولەڭ قۇرىلىستارى مەن جانرلار دا ءومىر سۇرگەن. مىسالى, ءفاريداددين اتتار, ءجالالاددين رۋمي سەكىلدى عاشىقتار كولەمى شەكتەلمەگەن ماسناۋيمەن جىر جولدارىن جازعان. بىراق, سوپىلار ءۇشىن ىشكى رۋحاني سەزىمدى جىرلاۋدا عازال قولايلى بولعان. جاڭاعى ءرۋميدىڭ ءوزى دە ەلۋ مىڭ جولدىق ءماسناۋيدى جىرلاعاندا العاشقى ون سەگىز ءبايىتىن شىعارىپ بارىپ ءبىر كۇرسىنگەنى بەلگىلى. ونىڭ «ديۋان-ە كابير» ياعني «ۇلكەن جيناعى» عازالمەن جازىلعان. حافيز, اتتار, ساناي, ءماۋلاۋي, ءجامي, ناۋاي, ماشراب, اتاي سەكىلدى سوپى اقىنداردىڭ ءبارى دە عازال جازعان. بۇل جانردى ەگجەي-تەگجەيلى تاراتىپ ايتۋىمىزداعى ماقسات – ياسساۋي جىرلاعان حيكمەت جانرىنىڭ قۇرىلىمى عازالمەن ءبىر ەكەندىگى. بىلايشا ايتقاندا, حيكمەت عازالدىڭ ولەڭ قۇرىلىسىن تولىعىمەن بويىنا سىڭىرگەن. سىرتتاي قاراعاندا, ەكەۋى ءبىر. بىراق باسقا سوپى اقىنداردىكى عازال دەپ اتالسا, ءياسساۋيدىڭ «عازالدارى» حيكمەت دەپ اتالعان. وندا حيكمەت دەگەنىمىز نە؟
اراب تىلىندە «حيكمەت» دەپ دانالىق ءسوزدى ايتادى. ياعني عازالعا قاراعاندا, حيكمەتتىڭ ۇگىت-ناسيحات جاعى باسىم. اۋامداردىڭ جازعانى عازال دەپ اتالسا, حاستاردىڭ (اۋليەلەر) جازعانى دانالىق ءسوز رەتىندە مويىندالىپ, ارنايى قۇلشىلىق راسىمدەرىندە وقىلعان. حيكمەتتىڭ سوندىقتان دا ءياسساۋيدىڭ جىرلارى ءجاي عانا «ديۋان» دەپ ەمەس, «ديۋاني حيكمەت» ياعني «دانالىق سوزدەر جيناعى» دەپ اتالۋىنىڭ ءبىر ءمانىسى دە وسىندا.
ياسساۋي نە ءۇشىن حيكمەت ايتتى؟ ايات-حاديس ارابشا بولسا, ادەبيەت, ءسوز ونەرى پارسىشا بولاتىن. ياسساۋي ولاردى حيكمەت رەتىندە ۇسىندى. ول دەگەنىمىز – ادامنىڭ اراب دۇنيەسىنە كىرمەي-اق, وسى ءبىلىم ارقىلى, حيكمەت ارقىلى اللانىڭ سوزىنە بويلاپ, يسلام ءدىنىن ۇستانۋىنا, رۋحاني ازىق الۋىنا جول اشۋى. ول شاكىرتتەرىن تاربيەلەپ, رۋحاني مەكتەپ قالىپتاستىردى. بۇكىل تۇركى دۇنيەسىن يسلامداندىرۋ ءۇشىن سول كەزدەگى دەشتى قىپشاق, ءماۋرانناھىر, حوراسان ايماعىنا عانا ەمەس كىشى ازياعا, وسمانلىعا جىبەرۋ ءۇشىن حالىقتاردى يسلام دىنىنە تارتۋ ءۇشىن شاكىرتتەرىن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە تاربيەلەپ, تۇركى دۇنيەسىنىڭ تولىق يسلامدانۋىنا ەڭبەك ەتىپ, ماقساتىنا قول جەتكەن.
تۇپنۇسقا تابىلماي جاتىر
– ءبىر سوزىڭىزدە ياسساۋيتانۋداعى ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى حيكمەتتەر جيناعىنىڭ تۇپنۇسقاسىنىڭ تابىلماۋى دەدىڭىز. ءياسساۋيدىڭ جازبالارىنىڭ ەڭ كونەسى قاي عاسىرعا تيەسىلى؟
– الەم كىتاپحانالارىندا «ديۋاني حيكمەتتىڭ» بىرنەشە جۇزدەگەن قولجازبالارى ساقتالعان. سونداي-اق, حح عاسىردىڭ باسىنا دەيىن جارىق كورگەن ليتوگرافيالىق نۇسقالاردىڭ ءوزى – ءبىر توبە.
بۇگىنگى عىلىمعا بەلگىلى ەڭ ەسكى نۇسقالاردىڭ ءوزى ءحVى عاسىردان ارىعا بارمايدى. ياسساۋي بابامىزدىڭ ءحىى عاسىردا ءومىر سۇرگەنىن ەسكەرسەك, اراداعى ءتورت عاسىرلىق «ۇنسىزدىكتە» ءاۋ باستاعى ءماتىننىڭ قانشالىقتى وزگەرىسكە ۇشىرايتىنىن كوزگە ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن.
عالىمدار اراسىندا «ديۋاني حيكمەتتىڭ» ەڭ ەسكى نۇسقاسى مەشھەدتەگى (يران يسلام رەسپۋبليكاسى) يمام رەزا كەسەنەسىنە قاراستى قولجازبالار قورىندا ساقتاۋلى تۇر دەگەن ءبىر «اڭىز» بار. ياسساۋيتانۋشىلار اراسىنا تاراعان وسى ءبىر «اڭىزدىڭ» اق-قاراسى انىقتالعان جوق. ءبىز يمام رازاۋي اتىنداعى كىتاپحاناعا سۇراۋ سالعانىمىزدا, ول جەردەگى 2-3 نۇسقانىڭ بار ەكەنى, الايدا «ناستاليق» ۇلگىسىمەن جازىلعانىن اتاپ ءوتتى. ەگەر اراب ەملەسىنىڭ ناستاليق ۇلگىسىمەن جازىلعان بولسا, وندا ءحVىىى-ءحىح عاسىردان ارىعا بارمايدى دەگەن ءسوز. سەبەبى «ناسح» نە «تاليق» بولعاندا ەڭ قۇرىعاندا بابامىزدىڭ زامانىنا جاقىنداي تۇسەر ەدى. مەن يراننىڭ پارلامەنت كىتاپحاناسىندا بولدىم. سۇراستىرا كەلگەنىمدە, سەكسەننەن اسقان اقساقال «سەن تۇرماق, ءوزىمىز دە بىلمەيمىز. مۇندا ءجۇز مىڭنان استام قولجازبا جاتىر. ونىڭ جارتىسىنىڭ دا كارتوتەكاسىن جاساپ ۇلگەرگەنىمىز جوق» دەدى. دەسەك تە, سول كىتاپحانانىڭ سيرەك كىتاپتار مەن قولجازبالار قورىنىڭ شاڭىن ءبىر قاعاتىن ۋاقىت جەتكەن سياقتى.
بۇگىندە «ديۋاني حيكمەتتىڭ» ەڭ ەسكى نۇسقالارىنىڭ ءبىرى سانكت-پەتەربۋرگتەگى شىعىس قولجازبالار ينستيتۋتىنىڭ قورىندا ساقتاۋلى تۇر. مۇنى كەزىندە بەلگىلى تۇركىتانۋشىلار ءا.ءناجىپ, ا.ششەرباك ايتىپ وتكەن بولاتىن. بىراق وندا ءبۇتىن ءبىر ءماتىن ەمەس, بار-جوعى ءتورت-اق
جول. ياعني, حيكمەت تە ەمەس. بۇگىندە عىلىمعا بەلگىلى ەڭ ەسكى قولجازبا تۇركىمەنستان عىلىم اكادەمياسىنا قاراستى كىتاپحانادا ساقتالعان.
يسلامنىڭ العاشقى جىلدارى عىلىم مەن ءبىلىم ورتالىعى شام شاھارى بولدى. ياعني, بۇگىنگى سيريا ەلى. سودان كەيىنگى عىلىمي ورتالىق 8-13 عاسىرلاردا باعدات قالاسى بولدى. موڭعولدار كەلىپ ابباسيدتەر حاليفاتىن قۇلاتقاننان كەيىن, وركەنيەت ورتالىعى بالح, گەرات شاھارلارىنا قاراي اۋىستى. سودان سامارقاند پەن بۇحاراعا دەيىن جەتتى. حيكمەتتەردىڭ ەڭ ەسكى قولجازبالارى ءبىر بولسا, بالحتا بولۋى مۇمكىن. سەبەبى, 15-16 عاسىرلاردا سول جەردەن كوپتەگەن عۇلاما, شايىرلار شىققان بولاتىن. ءابدىراحمان ءجامي باستاعان سوپى-شايىرلار سول جەرلەردە مەكتەپ قالىپتاستىرعانى بەلگىلى.
وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن تۇركىستانداعى ياسساۋيتانۋ ورتالىعى تاشكەنتتەگى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ قولجازبالار قورىنان 250-گە تارتا قولجازبالار تاۋىپ, سولاردىڭ سيپاتتاماسىن جاساپ, كىتاپ رەتىندە جارىققا شىعاردى. بىراق بۇل جۇمىس اياقسىز قالدى. الەم كىتاپحانا قورلارىندا جاتقان حيكمەتتەر جيناعىنىڭ ورتاق بازاسىن جاساقتاپ, سولاردىڭ ىشىنەن ەڭ سەنىمدى نۇسقاسىن جاسايتىن ۋاقىت كەلدى.
ال قازاقستاندا تابىلعان سوڭعى قولجازبا رەتىندە كوكشەتاۋدا تابىلعان قولجازبانى ايتۋعا بولادى. اسىل جادىگەرمەن تانىسىپ شىعۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ادەمى ساقتالعان ەكەن. بىراق بۇل قولجازبا دا ءحۇىىى عاسىردان ارىعا بارمايدى.
تالداۋدان گورى ءالى دە تاڭدانۋمەن كەلەمىز
– ياسساۋي تولىق اشىلعان جوق. ءتىپتى, وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىنعى اشىلعان دەرەكتەردىڭ اينالاسىنان ۇزاپ كەتە الماي, سول كەزەڭدەردەگى عىلىمي جاڭالىقتاردىڭ دەڭگەيىنە جەتە دە الماي جاتىرمىز. ونىڭ مۇراسىن تالداۋدان گورى ءالى دە تاڭدانۋمەن كەلەمىز. قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ بالالىق شاعى, تاريقاتقا دەيىنگى ءومىر بەلەستەرى, تاريقاتتاعى كەزدەرىندەگى ءومىربايانى ءالى كۇنگە دەيىن جۇمباق. ونىڭ قانشا جىل جاساعانىن دا انىقتاي الماي وتىرمىز. بىرەۋلەر الپىس ءۇش جىل دەسە, بىرەۋلەر 120 جىلعا اپارادى.
كەشەگى كەڭەس وداعىنىڭ كولەڭكەسىنەن شىققان عالىمدار ءدىندى زەرتتەۋ مەتودولوگياسىن جەتىك بىلگەنىمەن دە, سوپىلىق مەكتەبىنىڭ ىشىنە كىرگەنىمىز جوق قوي. ىشكى لابوراتورياسىنا ءۇڭىلۋ ءۇشىن رۋحاني دايىندىعى مەن ءبىلىمى بولۋى كەرەك. شىعىستانۋشى زاررينكۋبتىڭ «ءسىزدەر قانشالىقتى سوپىلىق شىعارمانى وقىدىم دەگەندەرىڭىزبەن دە تەك سىرتقى قابىعىن جەپ, ىشىندەگى ءدانىنىڭ ءدامىن تاتىپ كورگەن جوقسىزدار» دەپ ايتقانى بار. راسىندا دا, ونى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ىشىنە بويلاۋ كەرەك.
– بۇل جەردە وقىرماندارعا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن ياسساۋي تاريقاتىنا عىلىمي ءتۇسىنىكتەمە بەرۋ كەرەك بولار؟
– تۇركى دالاسىنداعى ەڭ كونە تاريقات – ياسساۋي تاريحاتى. ياسساۋي تاريقاتىنىڭ قاشان توقتاعانى, بۇل جولدىڭ سوڭعى شايقىسى كىم بولعاندىعى تۋرالى ناقتى دەرەك جوق. ءحVى عاسىردا ءومىر سۇرگەن ماحمۇت حازيني ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە سول ۋاقىتقا دەيىنگى ياسساۋيا پىرلەرىنىڭ التىن تىزبەگىن اتاپ كورسەتكەن بولاتىن. بىراق بۇل تاريقاتتىڭ ودان بەرگى ءسيلسيلاسى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر كەزدەسپەيدى. كەيبىر عالىمدار يجازاتتى (الدىڭعى ۇستازىنان رۇقساتى بار) سوڭعى مۇرشيدتەردىڭ (پىرلەردىڭ) ءحVىى عاسىردا ءومىر سۇرگەنىن العا تارتقانىمەن دە, سوڭعى ءپىردىڭ قاشان دۇنيەدەن وتكەندىگى تۋرالى كەسىمدى پىكىر ايتىلماعان.
ارينە, ءماۋرانناھىردىڭ كەيبىر ولكەلەرىندە حح عاسىردىڭ باسىنا دەيىن جاريا زىكىر ايتىلعانى تۋرالى پىكىرلەر دە بار. بىراق ونى تاريقات دەگەنگە قاراعاندا ۇيىرمە دەڭگەيىندەگى رۋحاني سۇحبات دەپ قاراعان ورىندى. وكىنىشكە قاراي, حح عاسىر باسىنداعى القالى جيىنداردى باسقارعان شايقىلاردىڭ يجازاسى نە ءسيلسيلاسى تۋرالى ناقتى دەرەك جوق.
مۋتاساۋفتار (سوپىتانۋشىلار) ءسيلسيلاسى ۇزىلگەن تاريقاتتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەستىگىن العا تارتادى. سەبەبى, تاريقات – ءجاي عانا قۇلشىلىقتار جيىنتىعى عانا ەمەس, سونىمەن بىرگە ىشكى رۋحاني الەمنىڭ تۇتاستىعى. ياعني, سوپىلىق ءتىلمەن ايتقاندا, «زاھير ءھام باتىن» ءىلىمدەرىنىڭ ۇشتاسۋى. سوپىلىقتا جالاڭ قۇلشىلىققا قاراعاندا, ىشكى جان تازالىعى مەن كوركەم احلاققا ەرەكشە كوڭىل بولگەن. بىراق, بازبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي, پارىز قۇلشىلىقتاردى جيناستىرىپ قويىپ, زىكىردى العا قويۋ دەگەن ءسوز ەمەس). «تاريقاتقا شاريعاتسىز كىرگەندەردىڭ, شايتان كەلىپ يمانىن الادى» ەكەن دەپ ياسساۋي جىرلاعانداي, تاريقاتتاعى باستى تالاپ كەمەلدى ءپىردىڭ بولۋى شارت. ال, ءسيلسيلاسى ۇزىلگەن تاريقاتتى قايتا جانداندىرامىن دەپ تىرىسقانىمەن دە, سوڭعى پىردەن يجازاسى ياعني رۇقساتى بولماسا, ول تاريقات ەمەس, ءجاي عانا رۋحاني سۇحبات دەڭگەيىندە قالىپ قويادى. ياسساۋي تاريقاتى ءۇزىلدى دەگەنىمىزبەن دە, ياسساۋي مادەنيەتى بار دەي الامىز.
ايگۇل ۋايسوۆا
