ەلوردادا قالدىقتاردى باسقارۋ جانە «جاسىل» ەنەرگيا سالاسىن دامىتۋ ماسەلەلەرىنە ارنالعان «Green Energy & Waste Recycling Forum – GEWR’19» IV ەۋرازيالىق بيزنەس-فورۋمى ءوتتى. القالى جيىندا «جاسىل» ەنەرگەتيكانى دامىتۋدىڭ جانە قالدىقتاردى باسقارۋدىڭ نەگىزگى تۇيتكىلدەرى تالقىلاندى. نەگىزگى ماقسات – تابيعاتقا, ادام اعزاسىنا زياندى قالدىقتاردى قايتا وڭدەۋ سالاسىن تۇراقتى دامىتۋ ارقىلى تسيركۋليارلىق ەكونوميكانىڭ قالىپتاسۋىنا, پارنيكتىك گازداردىڭ شىعارىلۋىن ازايتۋعا جانە ەنەرگيانىڭ بالامالى تۇرلەرىن وندىرۋگە ەلەۋلى ۇلەس قوسۋ.
«جاسىل» ەنەرگيا» – تازالىق كەپىلى
بۇگىنگى تاڭدا قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى ەڭ وزەكتى ماسەلەگە اينالىپ وتىر. ءالى ەسىمدە, جيىرماسىنشى عاسىردىڭ جەتپىس-سەكسەنىنشى جىلدارى «تابيعات, ادامزاتقا تابىن!» دەپ ۇرانداتقانىمىز. سوندا دەيمىن-اۋ, تابيعات – ادامزاتتىڭ تال بەسىگى ءارى ادام تابيعاتتىڭ اجىراماس بولىگى ەكەنىن قاپەرىمىزگە دە الماپپىز. ءسوتسياليزمنىڭ ۇر دا جىق وكتەمدىگىنە الدانىپ, ادامسىز – تابيعات, تابيعاتسىز ادام ءومىر سۇرە المايتىندىعىن تۇيسىگىمىزبەن قابىلداماعانىمىز سونشالىق, قورشاعان ورتاعا ەلەۋلى زالال دا كەلتىرىپپىز. سويتسەك, تىرشىلىكتىڭ قۇت-بەرەكەسى سانالاتىن تابيعاتتى ايالاۋ كەرەك ەكەن.
«ادام مەن تابيعاتتىڭ تىلدەسكەنى – ءومىردىڭ ۇندەسكەنى» دەمەكشى, جاڭا عاسىردا قورشاعان ورتانى قورعاۋ بۇكىل الەمدىك قوعامداستىقتىڭ الدىندا تۇرعان ماڭىزدى مىندەتكە اينالدى. «جاسىل» ەنەرگيانى ءوندىرۋ, اينالانى زياندى قالدىقتاردان تازارتۋعا, تازا سۋمەن جانە سانيتاريالىق تازالىقپەن قامتاماسىز ەتۋگە, ادامداردىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتىپ, عالامشاردى قورعاۋ سالاسىندا شەشۋشى ءىس-قيمىلدارعا كوشۋگە جەتەلەيدى. دەمەك, «جاسىل» – ەنەرگيا, ەكولوگيانىڭ, قورشاعان ورتانىڭ تازالىق كەپىلى.
بۇگىندە, ەلىمىزدە زامان تالابىنا ساي كوپتەگەن يندۋستريالىق باعدارلامالار ومىرگە كەلىپ, قولدانىسقا ەنىپ, جۇزەگە اسىپ جاتىر. سونىڭ ارقاسىندا ءونىم وندىرەتىن ونەركاسىپتەر سانى ارتۋدا. ال ونەركاسىپ قاتارى تولىققان سايىن ءسوز جوق, ونەركاسىپ قالدىقتارى دا شىعادى. ونىڭ سىرتىندا قانشاما تۇرمىستىق قالدىقتار بار. سول قالدىقتاردى وڭدەپ, قايتا ىسكە جاراتۋ – كەزەك كۇتتىرمەيتىن مىندەت. ەگەر ونداي قادامعا بارماساق, ەكولوگياعا كەرى اسەرىن تيگىزىپ قانا قويماي, ادامزاتتىڭ ومىرىنە قاۋىپ توندىرەدى, زالال اكەلەدى. ءتۇرلى اۋرۋلارعا شالدىقتىرىپ, ايىقپاس دەرتكە ۇشىراتۋى ابدەن مۇمكىن. وسى ماسەلەگە ەلباسى دا كوپ كوڭىل بولىپ, ەلىمىزدە «ەكولوگيا جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋ» مينيسترلىگى اشىلدى. الداعى ۋاقىتتا جاڭادان ەكولوگيالىق كودەكس قابىلدانباقشى.
سالاۋاتتى ءومىر سالتى – تازا ورتا
«GEWR» اسسوتسياتسياسى قازاقستاندا ون جىلدان ارتىق جۇمىس جاسايدى. قۇرامىندا 50-دەن ارتىق كاسىپورىن بار. وسى مەكەمەلەرگە زاڭدىق تۇرعىدا قولداۋ كورسەتىپ, قالدىقتاردى تەحنولوگيالىق جولمەن قالاي وڭدەۋ كەرەكتىگى جونىندە اقىل-كەڭەس بەرىپ, جابدىقتاردى قايدان الاتىندىقتارى تۋرالى باعىت-باعدار كورسەتىپ, جول سىلتەيدى. قازىر ەلىمىز بويىنشا ونەركاسىپ قالدىقتارىن 30 پايىز, تۇرمىستىق قالدىقتاردى وڭدەۋ 10-11 پايىزدى قۇراپ وتىر. «جاسىل» ەكونوميكا اياسىندا 2050 جىلعا دەيىن بۇل مەجەنى 50 پايىزعا دەيىن جەتكىزۋ كوزدەلۋدە. ايتا كەتۋ كەرەك, الدىڭعى جىلدارى قازاقستاندا قالدىقتاردى وڭدەپ, سۇرىپتايتىن شاعىن جانە ورتا بيزنەس كاسىپورىندارى 115 بولسا, بىلتىر 2018 جىلى ولاردىڭ قاتارى 150-گە جەتتى. الايدا الدا اتقارىلار جۇمىستار ساناتى شاش ەتەكتەن.
جالپى, سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانۋدىڭ ءبىر ۇشى – قورشاعان ورتانىڭ تازا بولۋىندا جاتىر. سوندىقتان, وڭدەلمەگەن قوقىستان ادامنىڭ اعزاسىن السىرەتەتىن ءتۇرلى ميكروبتار, ۋلى گازدار مەن باكتەريالار اۋاعا ۇشاتىنى الىمساقتان بەلگىلى. ولاي بولسا, تابيعاتتىڭ زاردابىن تارتپاۋ ءۇشىن قورشاعان ورتانى قورعاۋىمىز كەرەك. وتانىمىزدىڭ جۇرەگى سانالاتىن باس شاھارىمىز لاستانۋدىڭ جوعارى دەڭگەيدەگى قالالار تىزىمىنەن ورىن الىپ وتىر. استانامىزدا اۋا قاباتىن لاستايتىنداي ءىرى كاسىپورىندار جوقتىعىنا جانە ورفوگرافيالىق جاعدايى قولايلى بولعانىنا قاراماستان لاستانۋ جاعىنان دەڭگەيى جوعارى قالالار ساناتىنا كىرگەنى وكىنىشتى-اق. نەگىزىنەن, نۇر-سۇلتان قالاسىندا اتموسفەرالىق اۋانى لاستاۋشىلاردىڭ باسىم بولىگىن اۆتوكولىك قۇرايدى. ۇلەس سالماعى – 53 پايىز. جەس-1 جانە جەس-2 – 25 پايىز, باسقا دا ستاتسيونارلىق كوزدەرى (اۆتونومدى قازاندىق, جەكە كاسىپورىندار, مەملەكەتتىك مەكەمەلەر) 17 پايىزدى قامتيدى.
ارينە, قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرعان ەشكىم جوق. تەڭىزگە قۇيعان تامشىداي بولسا دا اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستار بارشىلىق. ماسەلەن, «استانا-ەنەرگيا» اق تابيعاتتى قورعاۋ ءىس-شارالارى بويىنشا ازوت توتىقتارىن باسۋ, كۇلدى ازايتۋ سياقتى ءبىرشاما يگى ءىس جۇزەگە استى. ناتيجەسىندە استانالىق جەس كومىر قالدىعى كۇل شىعارۋدى جىلىنا 450 تونناعا دەيىن قىسقارتتى.
ەسiل وزەنiنiڭ اۋقىمىنىڭ لاستانۋى دا كوڭىل كونشىتپەيدى. سارىبۇلاق بۇلاعى تاسقىن سۋلاردىڭ عانا ەمەس, ەسiل وزەنiنە بارىپ قۇيىلاتىن سارقىندى سۋلاردىڭ دا قاشىرتقىسى قىزمەتiن اتقاراتىن تەحنوگەندiك سۋ ارناسى بولىپ وتىرعانى جانعا باتادى. وعان سەبەپ لاس قالدىقتار قۇبىرى جۇيەسiنiڭ توزىعى جەتكەندiگi دەيدى ماماندار.
مەملەكەتىمىز الەمنىڭ ەڭ دامىعان 30 ەلىنىڭ قاتارىنا كىرۋگە قادام جاساپ جاتىر. ول دەگەنىمىز الەمدىك وزگەرىستەردەن بارىنشا پايدا تابۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن دامۋ ستراتەگياسىن قالىپتاستىرۋدى تالاپ ەتەدى. سونىڭ ءبىرى جاڭا تەحنولوگيالار سالاسىندا ەل يندۋسترياسىن ۇزدىكتەر قاتارىنا ءىلىندىرۋ دە بار. الپاۋىت 30 ەلدىڭ قاتارىنا ەنىپ, باسەكەگە قابىلەتتى بولا ءبىلۋدىڭ العى شارتى قورشاعان ورتانى قورعاپ, قالدىقتاردى ازايتۋ جاعىن كەڭىنەن قولعا الۋ, ەكولوگياعا زيان كەلتىرمەيتىن جاڭا قوندىرعىلار ورناتۋ باستى نازارعا الىنباق. ايتالىق, ەۋروپا ەلدەرى قالدىقتاردىڭ 93 پايىزىن وڭدەيدى ەكەن. قالعان 7 پايىزىن ءتۇتىن شىعارماي جاعىپ جىبەرەتىن كورىنەدى. سول سەبەپتى قالدىق دەگەن مۇلدە قالماي, ءجۇز پايىز وڭدەلەدى. ءبىزدىڭ ەل دە وسىنداي وركەنيەتكە قول جەتكىزۋى كەرەك.
ارينە, ەۋروپانىڭ جاعدايىن يگەرۋ وڭاي ەمەس. دەگەنمەن, سول دەڭگەيدەن كورىنۋگە تالپىنۋىمىز قاجەت-اق.
ەركە ەسىلدىڭ جاعاسىندا ورنالاسقان اسقاق قالا نۇر-سۇلتان – جاڭا عاسىر عاجابىنان جارالعان الەمدەگى ەڭ جاس استانا. سونىمەن قاتار ۇلكەن قۇرىلىس الاڭىنا اينالدى. ال قۇرىلىس سالىنىپ جاتقان جەردە قالدىقتاردىڭ دا بولۋى – زاڭدىلىق. ەۋروپادا قاتىپ قالعان تسەمەنت قالدىقتارىن قايتا وڭدەپ, شيكىزات ەسەبىندە ىسكە اسىراتىن كورىنەدى. كارتون قاعاز قالدىقتارىن دا جيناپ قاعاز فابريكاسىنا وتكىزىپ, قايتادان جاڭا قاعاز شىعارادى. ەلىمىزدىڭ باس قالاسىندا دا پلاستيك, قاعاز, تاماق, قۇرىلىس قالدىقتارىن بولەك-بولەك جيناۋ ەندى-ەندى جولعا قويىلۋدا.
پلاستماسس ىدىس اعزاعا زيان
مىنا ءبىر دەرەكتى وقىرمان نازارىنا ۇسىنا كەتكەندى ءجون ساناپ وتىرمىن. الەمدە جىل سايىن 500 ملرد پلاستيك قاپ پايدالانىلىپ, ءار مينۋت سايىن 1 ملن پلاستيكالىق بوتەلكە ساتىلادى جانە ساتىپ الىناتىن كورىنەدى. پلاستيك ىدىستاردى وندىرۋگە 17 ملن باررەل نەمەسە جىلىنا 2,7 ملرد ليتر مۇناي جۇمسالادى. وتكەن 2018 جىلى بۇل وزەكتى ماسەلەگە بايلانىستى الەمنىڭ 127 ەلى پلاستيكتەن جاسالعان ءونىمدى پايدالانۋدى شەكتەسە, 30 ەل پلاستيكالىق پاكەتتەردى اقىلى ەتىپ, 27 مەملەكەت قورشاعان ورتاعا زياندى كەيبىر ماتەريالداردى پايدالانۋعا تىيىم سالدى. قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاندا دا پوليەتيلەن پاكەتتەرىن ساۋدا ورىندارىندا تەگىن ۇلەستىرۋگە شەكتەۋدى ەنگىزۋ تالقىلانۋدا.
وسى ورايدا ەلىمىزدەگى Coca-Cola كومپانياسى پلاستيك ىدىستاردى جويۋعا تۇبەگەيلى دەن قويىپ, 2030 جىلعا قاراي ءوز تاۋارىنىڭ 100% ەكۆيۆالەنتىن جيناۋعا جانە وڭدەۋگە جاردەم كورسەتۋگە نيەت ءبىلدىردى. بىرقاتار ەلدەردىڭ ۇكىمەتتەرى مەن ەكولوگيالىق ۇيىمدارى دا اتالعان باستامانى قولداپ, قازاقستاندا دا پلاستيكالىق قالدىقتاردى جيناۋعا جانە ودان ءارى وڭدەۋگە قاتىستى ءتيىمدى شارالار قابىلداۋدى تالاپ ەتتى.
وتكەن جىلى شىمكەنت ماڭىندا پلاستيكتى قايتا وڭدەۋ زاۋىتى ىسكە قوسىلدى, الماتىدا تاماق وندىرىسىنە پايدالانۋعا ارنالعان پەت-گرانۋلالار ءوندىرۋ زاۋىتىنىڭ قۇرىلىسى جوسپارلانۋدا.
نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى جينالعان قالدىقتاردى جيناپ-وڭدەۋمەن جىلىنا 300 مىڭ تونناعا دەيىن قالدىق سۇرىپتاۋعا مۇمكىندىگى بار «يمابە يبەريكا» يسپان تەحنولوگياسى بويىنشا سالىنعان «KazRecycleServices» جشس-ى اينالىسادى. بۇل كەشەن قالدىقتاردىڭ بارلىعىن سۇرىپتاۋدان, وڭدەۋدەن جانە بريكەتتەۋدەن وتكىزەدى. پلاستماسس قالدىقتارى پوليمەرلى تۇيىرشىك جانە ۇساقتالىپ تۋرالعان پلاستيكالىق بوتەلكەلەر (فلەكستەر) رەتىندە جاڭا ونىمدەردى الۋعا مۇمكىندىك بەرسە, ماكۋلاتۋرانى وڭدەۋ وتقا جانبايتىن, قۇرىلىسقا قولداناتىن ەكولوگيالىق ماقتا (ەكوۆاتا) ءونىمىن الۋعا جول اشادى.
نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى قاتتى تۇرمىستىق قالدىقتار جيناۋ, تاسىمالداۋ, سۇرىپتاۋ, وڭدەۋ جانە كومۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى. قالانىڭ اۋماعى 24 ۋچاسكەگە ءبولىنىپ, ارنايى جاساقتالعان 2815 كونتەينەرلىك الاڭ جانە 14000-نان استام قوقىس سالاتىن كونتەينەرلەر قويىلعان. قوقىس قالدىقتارىن شىعارۋعا 73 تەحنيكا ەكى اۋىسىم بويىنشا جۇمىس جاسايدى. ونىڭ ىشىندە 25 تەحنيكا قۇرعاق قالدىقتاردى سارى ءتۇستى كونتەينەرلەردەن جيناسا, قالعان 48 تەحنيكا جالپى قالدىقتاردى شىعارۋمەن اينالىسادى. كۇن سايىن قالانىڭ اۋماعىنان 1000 تونناعا جۋىق قالدىق شىعارىلادى.
اسىرەسە, كۇندەلىكتى ومىردە ءبىر رەت پايدالاناتىن پلاستيك ستاقاندار, تارەلكەلەر, قاسىقتار مەن شانىشقى سياقتى ىدىس-اياقتاردى كوپتەپ كەزدەستىرەمىز. مىنە, جاز ايىنىڭ قىزعان شاعى. كۇن اپتاپ ىستىق. قالا تۇرعىندارى كوككە شىعىپ, كول باسىنا بارىپ تىنىعىپ قايتۋعا كوپتەپ اعىلادى. تابيعات اياسىنا شىققان سوڭ, قولدانىسقا ىڭعايلى دەپ مىندەتتى تۇردە بىرجولعى ىدىستاردى پايدالانادى. بۇل ىدىستاردىڭ ءبىر جاعىنان ارزان ءارى جۋىپ ۋاقىت كەتىرىپ جاتپايسىڭ. وكىنىشكە قاراي, وسى ىدىستاردى كول جاعاسىندا قالاي بولسا سولاي شاشىپ كەتىپ, سالعىرتتىق تانىتادى. ال ونىڭ اۋاعا, اعزاعا زياندى تۇستارى بىرنەشە ەسە كوپ ەكەنىن جەتە تۇسىنە بەرمەيتىنى قىنجىلتادى. ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا اكەلەتىن زيانى ۇشان-تەڭىز, ايتار بولساق, دەنەڭ تۇرشىگەدى.
كەيبىرەۋلەر ورتەپ تە جاتادى. ءبىر رەت پايدالاناتىن پلاستيكالىق ىدىستاردى مۇلدە وتقا جاعۋعا بولمايتىنىن ماماندار قانشا مارتە ەسكەرتسە دە, تۇسىنىستىكپەن قابىلدامايدى. ال وتە كوپ مولشەردە تاستالعان مۇنداي ىدىستار قالانى تۇگەل قوقىس اۋماعىنا اينالدىرىپ قانا قويماي, اۋانى لاستايدى.
قالامىزدى ەكولوگيالىق تازا ۇستاۋ مەن كورىك كەلبەتىن ساقتاۋ ماقساتىندا اكىمشىلىكپەن ءتيىستى شارالار تۇراقتى تۇردە جۇرگىزىلىپ وتىرادى. سونىمەن قاتار, كوكتەمدە جۇرگىزىلگەن ەكولوگيالىق ايلىق كەزىندە قالا ماڭىندا پايدا بولعان 185 رۇقسات ەتىلمەگەن قوقىس الاڭدارى انىقتالىپ, تولىقتاي جويىلدى.
كەيىنگى كەزدە تۇرعىندار اراسىندا سارى جاشىكتەگى قوقىس پەن قارا جاشىكتەگى قوقىستى ءبىر ماشينا جيناپ الىپ كەتەدى دەگەن اڭگىمە شاڭ بەرىپ قالىپ ءجۇر. وسىنداي ناقتى دەرەكتىڭ كۋاگەرى بولساڭىز, سۋرەتكە ءتۇسىرىپ, مەكەنجايدى كورسەتىپ, قالالىق اكىمشىلىككە جولداساڭىز بولادى. ويتكەنى بۇل جايت ەرەجەنى بۇزۋ بولىپ بولىپ تابىلادى. ءار جاشىكتەگى قوقىس ەكى ءتۇرلى ماشيناعا تيەلۋى ءتيىس.
ءسوز ءتۇيىنى. قورشاعان ورتانىڭ ەكولوگيالىق تازالىعى – بارشانىڭ ءىسى. سوندىقتان قورشاعان ورتاعا, تابيعاتقا, تىرشىلىككە جاناشىرلىقپەن قارايىق. قوقىس تاستاۋدا اباي بولايىق. «ادامنىڭ تابيعاتسىز كۇنى جوق, تابيعاتتىڭ ونى ايتار ءتىلى جوق» دەگەن.
بەيبىت وسپان
