قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە. قازاق ءتىلى 2025 جىلعا قاراي ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا ۇستەمدىك ەتىپ, كەز كەلگەن ورتادا كۇندەلىكتى قاتىناس تىلىنە اينالادى دەپ جۇرگەنىمىزگە شيرەك عاسىر ءوتتى, تۇبەگەيلى وزگەرىس جوق. تاۋەلسىزدىك تاڭى اتىپ, بۇكىل ۇلتتى ۇيىستىراتىن ەڭ باستى قۇندىلىعىمىز – تۋعان ءتىلىمىزدىڭ مەرەيى ۇستەم بولادى دەگەن ءۇمىتىمىزدى ءالى ۇكىلەپ كەلە جاتىرمىز. «كورىنگەن تاۋدىڭ الىستىعى جوق» دەمەكشى, سارىلا كۇتىپ جۇرگەن 2025 جىل دا قىر استىندا تۇر. بىراق وتىز جىلدا ورنىنان قوزعالماعان قازاق ءتىلى ساۋساقپەن سانارلىق ۋاقىتتا ۇشپاققا جەتەدى دەگەنگە كوپشىلىك يلانا قويار ما ەكەن؟
تۇڭعىش پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ: «تاعى دا قايتالاپ ايتايىن: قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن. سوندا عانا قازاق ءتىلى بارشا قازاقستاندىقتاردىڭ جاپپاي قولدانىس تىلىنە اينالادى. تىلگە دەگەن كوزقاراس, شىنداپ كەلگەندە, ەلگە دەگەن كوزقاراس ەكەنى داۋسىز. سوندىقتان وعان بەيجاي قارامايىق. قازاق ءتىلى جاپپاي قولدانىس تىلىنە اينالىپ, شىن مانىندەگى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە كوتەرىلگەندە, ءبىز ەلىمىزدى قازاق مەملەكەتى دەپ اتايتىن بولامىز» دەپ «قازاقستان 2050» ستراتەگياسى – قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا ەل ءۇشىن ەڭ وزەكتى ءتىل ماسەلەسىن وسىلاي كوتەرىپ ەدى. ءومىر سۇرگەن ورتادا قاي تىلگە سۇرانىس باسىم, سول ءتىلدى كىم دە بولسا يگەرۋگە تىرىسارى بەلگىلى. شىندىعى – وسى.
ءتىل ماسەلەسى تۋرالى بەلگىلى قوعام قايراتكەرى دوس كوشىم بىلاي دەپ ەدى: ەلباسى ايتقانداي, ەڭ باستىسى – قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن. ەگەر دە قوعامدا وسىنداي جاعداي قالىپتاسسا, وزگە ۇلت وكىلدەرى دە امالسىز قازاق ءتىلىن مويىنداپ, ءتىلدى بىلۋگە يكەمدەلە تۇسپەك. بۇل – ءبىر.
ەكىنشى ءبىر ماسەلە – تىلگە دەگەن سۇرانىستى ارتتىرۋ, قاجەتتىلىك جاساۋ. ول مەملەكەت تاراپىنان جۇرگىزىلۋى كەرەك. مادەنيەتتى تۇردە, بارلىق قۇقىقتاردى ساقتاي وتىرىپ, وزگە ۇلت وكىلدەرىن ءتىلدى ۇيرەنۋگە, قۇرمەتتەۋگە تارتۋ.
ءۇشىنشى ماسەلە – ول مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى جاڭا زاڭ قابىلداۋ. قازىرگى قولدانىستاعى ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ بۇگىنگى كۇننىڭ تالاپتارىن ورىنداۋعا قاۋقارى كەم.
ارينە, ەلباسىنىڭ «قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە» دەۋى وتە قيسىندى. بىراق ونداي اڭساعان كۇنگە جەتۋ ءۇشىن كوپتەگەن ءىس-شارالار جاساۋعا تۋرا كەلەدى. ەڭ باستىسى, مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى جاڭا زاڭ قابىلدانعانى دۇرىس. وندا دا ونىڭ مارتەبەسىن ناقتىلاي ءتۇسۋ كەرەك. ەكىنشى ماسەلە – ءتىلدى ۇيرەتۋگە ماجبۇرلەۋ. دۇرىسى – مەملەكەتتىك قىزمەتكە تۇراتىندارعا مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋدى مىندەتتەۋ. تەك قانا ءبىلۋ ەمەس, سويلەۋ, قولدانىسقا ەنگىزۋ. وسى ماسەلە رەتتەلەتىن بولسا, قالعانى وزدىگىنەن بىرتىندەپ قالىپقا كەلە باستايدى.
ءتىل تاعدىرى تاسادا قالىپ قويماۋى, شىنتۋايتىنا كەلگەندە, قازاقتارعا, ياعني وزىمىزگە تىرەلىپ تۇر. كوپ ماسەلەنىڭ ۇشىعى وسىندا جاتىر. جاسىراتىنى جوق, «قولدا باردا التىننىڭ قادىرى جوق» دەمەكشى, باي ءتىلىمىزدى تۇعىرىنا قوندىرىپ, وركەندەتە الماي وتىرعان ءوزىمىز ەكەنى تالاي مارتە ايتىلىپ تا جاتىر. بىراق سوعان قوعامنىڭ سەلت ەتۋى, اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋى جەتپەي تۇر.
«اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەمەكشى, ەگەر دە جەرگىلىكتى حالىق – قازاقتار ءوزىنىڭ تۋعان ءتىلى – قازاق تىلىنە دۇرىس نازار اۋدارمايتىن بولسا, وندا ەتنيكالىق قارىم-قاتىناستاعى تاتۋلىق, ۇلتتاردى توپتاستىرۋ, قوعامداعى ساياسي تۇراقتىلىق, ت.ب. نارسەلەرگە زيان كەلۋى ابدەن مۇمكىن. سەبەبى وزگە ەلدىڭ (مەيلى ورىس, اعىلشىن بولسىن) تىلىمەن ءبىز قازاقستاندىق ۇلتتاردى توپتاستىرىپ, ءبىرتۇتاس قازاقستان حالقى ەتە المايتىنىمىز الىمساقتان بەلگىلى. سوندىقتان قازاق ءتىلىن تولىققاندى مەملەكەت تىلىنە اينالدىرۋ ماسەلەسى ەشقاشان دا كۇن تارتىبىنەن تۇسپەۋى ءتيىس.
قازاق ءتىلىنىڭ بەدەلىن كوتەرمەي, بولاشاقتا قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگىن نىعايتۋ دا استە مۇمكىن ەمەس. ءتىل مەن ەگەمەندىك – ەگىز. ارينە, ەكونوميكا, ساياسات, وزگە دە فاكتورلار تاۋەلسىزدىكتىڭ ءبىر قىرى بولسا, سولاردىڭ ىشىندە ءتىل ەڭ باستى ءرول اتقارادى.
ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك دەگەن سۇراق تۋارى حاق. ەڭ ءبىرىنشى – كەڭسە قازاق تىلىندە سويلەۋى شارت. بىلايشا ايتقاندا, پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنەن باستاپ, اۋىل اكىمدىگىنە دەيىن قازاق تىلىندە سويلەۋى, جازۋى, سوسىن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە قازاق ءتىلىن ءبىلۋدى مىندەتتەۋدى ايتا-ايتا جاۋىر بولسا دا, ىسكە كوشىپ, قيمىلدايتىن كەز كەلدى. ەندى قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرۋدىڭ ەش رەتى جوق, استە بولمايدى دا.
بالكىم, كەيبىرەۋلەر «دەموكراتيا, ادام قۇقىعىن شەكتەۋ» دەگەندى العا تارتۋى مۇمكىن. مىسالى, رەسەيدە ورىس ءتىلىن بىلمەسەڭ, مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ ماڭىنان جۇرە المايسىڭ. ءتىپتى ميگرانتتاردان دا ءتىل جونىندە ەمتيحان الادى. اقش-تا اعىلشىن ءتىلىن بىلمەسەڭ, جۇمىسقا تۇرۋ تۇسىڭە دە كىرمەسىن. ودان قالدى فرانتسيا, جاپونيا, وزگە دە الپاۋىت ەلدەردىڭ بارىندە وسىنداي ءۇردىس بار. بۇل – الەمدىك تاجىريبە. ءتىپتى اقش-تى «ءار جاقتان قۇرالعان ۇلتسىز مەملەكەت» دەپ اتايمىز. بىراق ويدان-قىردان جينالعان ءتۇرلى حالىق تۇرسا دا ولاردىڭ ورتاق ءتىلى بار. ول – اعىلشىن ءتىلى. ورتاق مادەنيەت امەريكا مادەنيەتى بولىپ وتىر.
مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىپ-ۇيرەنۋگە قانشاما قارجى ءبولىنىپ جاتسا دا, قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋگە قۇلىق تانىتىپ جاتقانداردىڭ قاتارى مۇلدە كورىنبەيدى دەسە دە بولادى. مەملەكەت ۇسىنىپ وتىرعان تەگىن وقۋدى دا كوپ ادام قاجەتسىنىپ وتىرعان جوق. ال كەرىسىنشە باسقا ءتىلدى قالتالارىنان قىرۋار اقشا شىعارىپ, ەكى-اق ايدىڭ ىشىندە ۇيرەنىپ, اعىلشىن, قىتاي, فرانتسۋز, نەمىس, ت.ب. تىلدەردە سايراپ شىعا كەلەدى. مىنە, ماسەلە قايدا جاتىر؟!
وسى ورايدا پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆ «ءبىرىنشى – قازاق ءتىلى. ءوز ءتىلىن جارىتپاي جاتىپ, اعىلشىنعا اسىققان دۇرىس ەمەس» دەپ ۇشتىلدىلىككە قارسى پىكىرىن ءبىلدىرىپ, ۇستانىمىن كورسەتكەنى كوپشىلىكتىڭ كوكەيىنەن شىعىپ ەدى. العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ۇشتىلدىلىككە توسقاۋىل قويعان دا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت كەمەلۇلى بولدى.
شىن مانىسىندە, قاي مەملەكەت بولسىن ءبىر ءتىلدىڭ اينالاسىنا توپتاسادى. قوعامدا تەك قانا ءبىر ءتىلدىڭ قاجەتتىلىگىن تۋدىرادى. سول ءتىل ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس ءتىلىنىڭ ءرولىن اتقارادى. سوندىقتان ءبىز دە قازاق ءتىلىنىڭ ماڭىنا توپتاسۋىمىز قاجەت. ءتىل ورتاق بولماي, قوعام بىرىكپەيدى. ۇلت بولامىن دەسەك, ءار قازاق ءوزىنىڭ انا ءتىلىن دارىپتەۋى كەرەك. وزگەلەردىڭ قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋىنە قاجەتتىلىك قاجەت. «ۇلتتىڭ رۋحتىڭ نەگىزى – ۇلتتىق ءتىل» دەپ الاش ارىسى مۇستافا شوقاي ايتقانداي, ءتىلىڭنىڭ تۇعىرىن كوتەرمەي, ۇلتتىق رۋحتا بولمايتىنىن ءار قازاق ەسىنەن شىعارماۋى ءتيىس. ال اتا زاڭدا «مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى» دەپ شەگەلەپ جازعان انا ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىن بيىكتەتىپ, دارىپتەپ, قورعاي الماساق, نەلسون ماندەلانىڭ «ەگەر ءتىل مەن مادەنيەتىڭ جوعالسا, شەكارانى اشا سال. ءبارىبىر نەڭدى قورعايسىڭ؟ بۇل ەندى سەنىڭ ەلىڭ ەمەس…» دەگەن ءسوزىن قاپەرگە العان ءجون-اۋ.
بەيبىت وسپان
