ادەبيەت – ماڭگىلىكتىڭ اڭگىمەسى. ادامزات بالاسى باردا ول ەشقاشان تاۋسىلمايدى. كەيدە ءبىز دابىرا مەن داقپىرتتان بويىن اۋلاق ۇستايتىن جازۋشىلاردىڭ ىشكى جان دۇنيەسىندە قانداي الاپات سەزىمدەر قايناپ جاتقانىن بىلە بەرمەيمىز. سىپايى, سىرباز بولمىستى قۋانىش اعامەن ادەبيەت تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا ونىڭ جانىنىڭ مولدىرلىگى مەن تازالىعىنا تاڭعالدىق. وقىرمانعا ويلى كوركەم دۇنيەلەردى سىيلاعان ازاماتتىڭ ايتارى دا مول. ەندەشە, ءسىز دە قالامگەردىڭ قاتپار سىرلارىمەن تانىس بولىڭىز!
قۋانىش جيەنباي,
جازۋشى, حالىقارالىق
«الاش» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى.
تەڭىز ادام جانىن الديلەيدى
– اعا, كەزىندە تولقىنى قۇرىق تيمەگەن اساۋ جىلقىداي تۋلاعان ارالدىڭ جاعاسىندا دۇنيەگە كەلدىڭىز. سوندىقتان با, ءسىزدىڭ بارلىق شىعارمالارىڭىزدان تەڭىزدىڭ سارىنىن ەستىگەندەي بولامىن. بالالىق شاعىڭىزدا ەلگە اتاعىم جايىلعان جازۋشى بولام دەپ ارماندادىڭىز با؟
– تەڭىز جاعالاۋىندا تۋعانداردىڭ اقىن بولماسقا قاقى جوق دەگەن ءتامسىل بار. بۇل نەگىزى قاتىپ قالعان قاعيدا ەمەس, دەگەنمەن, تەڭىز جارىقتىقتىڭ ادام جانىن الديلەيتىن, الدەبىر قالعىپ كەتكەن ساناڭدى تۇرتكىلەپ وياتاتىن قۇدىرەتى بارىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى…
ءبىزدىڭ بالالىق شاعىمىز تەڭىزدىڭ شالقىپ جاتقان كەزەڭىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. ول كەزدە ەڭ تەرەڭ تۇس الپىس-جەتپىس مەترگە جۋىقتايتىن. ارالدىڭ تۇزدى سۋىنداي ءمولدىر سۋ جەر بەتىندە نەكەن-ساياق, سول تەرەڭدىككە تەسىلە قاراپ ءبىراز وتىرىڭىز, سوسىن تۇيەوركەش تولقىنداردىڭ الاس ۇرىپ, ءبىرىن-ءبىرى كيمەلەپ, ءالى جەتسە ءبىرىن-ءبىرى جەپ قويعىسى كەلەتىن ارپالىسىن اڭدىپ تاعى دا ءبىراز وتىرىڭىز. ءسىرا, كوكىرەگىندە بولار-بولماس وتى بار پەندەگە تەڭىزدىڭ اقى-پۇلسىز سىيلايتىن «شابىتى» وسى! ەگەر مۇنى شابىت دەپ تۇسىنسەڭىز, وندا تەڭىز ءسىزدى ايدىنىنان الىس ۇزاتا قويمايدى. قولىڭىز قالت ەتكەندە قۇم جاعالاۋعا تارتىپ كەتكىڭىز كەلەدى دە تۇرادى. تەڭىزدىڭ تارتىلىس كۇشىن جۇرەك دۇرسىلىمەن عانا سەزىنە بىلگەن ءجون. جويقىن ارپالىس ميتىڭ تىرلىكتى جانە ۇناتپايدى. تەڭىز جاعالاۋىندا ومىرگە كەلگەن مەنىڭ جەرلەستەرىمنىڭ ەتى تىرىلىگىن بىلاي قويعاندا, ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعىن سول تابيعي كۇيىندە قاعازعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن دە توسىنداۋ پايىم-تۇسىنىك قاجەت-اق. سول وزگە تىرشىلىككە ۇقساي بەرمەيتىن جاعالاۋلىقتاردىڭ «جۇمباق جانى» – سەنىڭ قالامگەرلىك ساپارىڭنىڭ اقىرعى ايالداماسى. ال «اقىرعى ايالداما» ءبارىبىر جەتكىزبەيدى. تەڭىز تارتىلدى, بىراق بالا كۇنگى اسەرلەر سول قالپى. انا جىلى شىعىس ازيادا جويقىن تسۋنامي بولدى. ءوز باسىم وعان سونشالىق تاڭعالعانىم جوق, سەبەبى, تەڭىز بەتتەن تۇنىمەن قارا داۋىل سوققاندا قاقپاقىلعا تۇسكەن ءداۋ كەمەلەر تۇمسىعى قايقايتىپ ەرتەڭىندە ەسىك الدىندا جاتاتىن. ءبىز سونى كوردىك, بۇل – بىرەۋلەرگە قيال-عاجايىپ ەرتەگى. قىسقاسى, وسىنىڭ ءبارى قالامگەرلىكتىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭدەرىنە جاتادى. ال ەلگە اتاعىم جايىلعان جازۋشى بولامىن دەپ ءتىپتى ارمانداعانىم جوق, سۋرەتشى بولۋعا تالپىنعانىم راس.
– ارال تاقىرىبى ءالى كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن جوق. تۋعان جەرىڭىزدىڭ پەرزەنتى, ازاماتى رەتىندە ارالدىڭ تاعدىرى تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟
– كىشى ارالدىڭ جاعدايىن سۇراپ وتىرعان بولارسىز. وتكەن عاسىردىڭ 80-90 جىلدارىنداعى ارالدىڭ ەكولوگيالىق احۋالى الەم جۇرتشىلىعىنىڭ نازارىن اۋداردى. ارالدىڭ تابانىنان ۇشقان تۇزدى شاڭداق سوناۋ مۇزدى مۇحيتتىڭ سىرەۋ مۇزىن ەرىتە باسپاپتى دەگەن سۋىت حابارعا ەلەڭدەمەگەن جان قالمادى. ارالعا جەر ءجۇزىنىڭ ءار تۇكپىرىنەن «تەڭىزدى قۇتقارۋشىلار» لەگى توپ-توبىمەن اعىلدى. سونشاما قوعامدىق قورلار قۇرىلدى, ەكولوگيانىڭ اۋىرلىق نۇكتەسىنە قونىستانعان مەنىڭ جەرلەستەرىمە دەگەن اياۋشىلىق قوڭىراۋى قاتتىراق سوعىلدى. بىراق مۇنىڭ بىردە-ءبىرى ۇلى تەڭىزگە جالعىز تامشى سۋ تامىزعان ەمەس. ەكزوتيكا ءۇشىن ارالعا ماڭداي تىرەگەندەر قانشاما. ءسوزىمنىڭ باسىندا ايتىپ وتكەنىمدەي, مەنىڭ قايسار جۇرەكتى جاعالاۋلىق جەرلەستەرىم «قوعامدىق قورلاردان» تۇسەتىن «پايدانىڭ» پارقىن ءتۇسىندى دە, اقىر سوڭىندا ءبارىن جيىپ تاستاپ, بىلىكتەرىن سىبانىپ, قازاقبايلاۋ, ءسال جابايىلاۋ بولسا دا قاراپ وتىرمايىق دەپ, تەڭىزدى ەكىگە بولگەن كوكارال بوگەتىن وزدەرى سالۋعا كىرىستى. بوگەت الدىمەن تەڭىز تابانىنداعى شىم توپىراقپەن ۇيىلگەن-ءدى. سىرداريانىڭ سۋى ءوزىمىزدىڭ كىشى ارالدىڭ ءتىلىم-ءتىلىم تاڭدايىن ءجىبىتتى, جوبانىڭ ومىرشەڭدىگىنە سۋ ماماندارى مەن سۋ شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن ينستيتۋتتار كومەككە كەلدى. بۇكىلالەمدىك بانك قارجى ءبولدى, مەملەكەت ارالاستى. قويشى, سونىمەن وزىمىزگە تيەسىلى تەڭىزدىڭ تۇلا بويىنا بولماشى عانا جان ەنىپ, كىرپىگى كيمىلداي باستاعان-دى. بىراق بۇل ارەكەت ءالى جەتىمسىز ەدى, قولدان تۇرعىزىلعان بوگەتتى اعىن سۋ تۇس-تۇستان جىرىپ كەتىپ, بولماشى سۋ تەككە ءراسۋا بولدى. وسىندايدا قازاق ادەبيەتىنىڭ كوزى ءتىرى كلاسسيگى ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆتىڭ مىنا سوزدەرىن كىسى ءسىرا, ۇمىتا الار ما: «…انا دۇنيەنىڭ توزاعى قانداي بولاتىنىن كىم ءبىلسىن; ال مىنا دۇنيەنىڭ ازابى مەن توزاعىن بۇل جالعاندا ارال ءوڭىرىنىڭ حالقىنان ارتىق كىم كورگەن; ەگەر كۇندەردىڭ كۇنىندە حالىق شەككەن قاسىرەتكە ەسكەرتكىش قويىلار بولسا, كەلەشەك ۇرپاق تەك ارالدىقتارعا عانا قويار-اۋ!»
سول عاسىر قاسىرەتى دەپ الەمدى دۇرلىكتىرىپ, تۇس-تۇستان شۋلاپ جۇرگەندە بوگەت قۇرىلىسىن جوبالاۋشىلار ەسەپتەرىنەن جاڭىلىپ, مەجەلى جەرىنەن ءتورت مەتر تومەن سالسا, كىمگە بارىپ مۇڭ شاعارسىڭ, كىمگە بارىپ ساۋىن ايتارسىڭ؟! كىشى تەڭىز ارال پورتىنا جيىرما شاقىرىمداي جەتپەي قالدى. بۇگىندە بوگەتتىڭ ەكىنشى كەزەگىن سالۋعا قارجى كۇتىلۋدە. بىراق وعان قاراپ جاتقان ەل بار ما؟! كىشى ارالعا جينالعان سۋدىڭ ارقاسىندا ەجەلگى كاسىپ قايتا جاڭعىردى, باياعى قۇم استىندا قالعان بالىق زاۋىتتارى قايتادان ىرگە كوتەردى. سان ءتۇرلى اۋ-قۇرالدارمەن بالىق اۋلايتىندار جاساندى تەڭىزگە جان-جاقتان لاپ قويدى. ولاردا «ءولىپ-ءتىرىلىپ كورگەن تەڭىزدىڭ بولاشاعىنا بالتا شاپپايىق, بالىق شارۋاشىلىعى كەمەلىنە كەلىپ وركەن جايسىن, بىزگە بۇيىرعان نەسىبە بولسا ەشقايدا قاشپاس» دەيتىن جاناشىرلىقتان گورى «جو-جوق, كۇشىمىزدىڭ بارىندا قارپىپ قالايىق, تەڭىزدىڭ ساپالى بالىعىن اسپانتاۋ اسىرىپ بايىپ الايىق» دەيتىن اشكوز پيعىلدىڭ سالماعى بارىنەن باسىمىراق جاتتى. ارا-تۇرا ەلگە تابان تيگەندە بايىرعى بالىقشىلاردىڭ اۋزىنان وسىنداي اڭگىمەلەردى ەستىگەندە كوڭىلىڭ كادىمگىدەي قوڭىلتاقسيدى. ارالعا تۋعان جەردىڭ پەرزەنتى رەتىندە, ازامات رەتىندە قولىمنان كەلەر قايران – شامالى. قولىمنان كەلەتىنى – جاعالاۋلىقتارعا رۋحاني جاعىنان دەم بەرۋ, شامام كەلگەنشە, سولاردىڭ تۇزدى شاڭداق, شاڭ-توزاڭمەن ارالاسىپ, تەك «جىلتىراعان كوزدەرى عانا قالىپ», سويتە تۇرا بولاشاقتان كۇدەر ۇزبەيتىن وجەت جىگەرلەرىن جاني ءتۇسۋ, ءجۇرىپ وتكەن ازاپتى جولدارىن قاعازعا ءتۇسىرۋ. اشىعىن ايتايىن, بىردە-ءبىر شىعارمام ارال تاقىرىبىنان تىسقارى قالعان ەمەس. جانىما جاقىن تاقىرىپ بارعان سايىن ءيىرىمىنە ءۇن-ءتۇنسىز تارتىپ بارادى.
جۋرناليستيكانىڭ جازۋشىلىققا سالقىنى تيمەيدى
– ءسىز كوركەم ادەبيەتتىڭ ەسىگىن ەندى اشقان جىلدارى قازاقتىڭ اسىل ءسوز ونەرىنىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ, داۋىرلەپ تۇرعان تۇس بولاتىن. العاشقى اڭگىمەڭىز قالاي جازىلدى, وعان كىم تىلەكتەس بولىپ باتاسىن بەردى؟
– كوركەم ادەبيەتتىڭ, جالپى ءسوز ونەرىنىڭ ول كەزدەگى قۋات-قارىمىن وسى كۇندەرى جىلاپ تۇرىپ ەسكە العاندايسىڭ. ءاربىر جاڭا تۋىندى ومىرگە كەلگەن سايىن ادەبيەت الەمىندە كىشىگىرىم توي بولىپ جاتاتىن. جازۋشىلار وداعىنىڭ «قالامگەر» كافەسى سان ءتۇرلى ويلار مەن قايشىلاسقان پىكىرلەردىڭ اشىق الاڭىنا اينالىپ شىعا كەلەتىن.
ال وسى كۇنگى سامارقاۋلىقتى قاس-دۇشپانىڭا تىلەگىڭ كەلمەيدى. كىم نە جازىپ جاتىر, ءبارىبىر. جاقسى شىعارما قالاي دەگەندە دە قازاق ادەبيەتىنىڭ تابىسى, جاقسىلىققا قۋانا ءبىلۋدىڭ ءوزى – تازالىق.
بۇرىنعىلار «مەنىڭ الدىمدا ادەبيەتكە ەڭبەك سىڭىرگەندەر بار, سولار نە دەيدى ەكەن, سولاردىڭ سىن-تەزىنە ىلىگىپ قالمايمىن با؟» دەپ سەسكەنەتىن. شىندىعىن ايتقاندا, كىتاپتارى «قويشىنىڭ قوينىندا, تراكتوريستىڭ ەتىگىنىڭ قونىشىندا» جۇرەتىن, ابدەن وقىرماندارىنان ءوز باعاسىن العان تاۋ تۇلعالى جازۋشىلاردىڭ وڭدەرىندە سەس جۇرەتىن.
مىنە, بىرەۋلەر مەنى قۇپتار, قۇپتاماس, قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا ءبىز وسى سەستەن ايىرىلىپ قالدىق. قازىر تۇڭعىش كىتابى شىققان «كلاسسيكتەر» الدىمداعىلاردان ۇيات بولار, الدىمەن سولار سويلەسىن دەمەستەن, ورتا جولداعىنىڭ ءبارىن باسا-كوكتەپ بىردەن بيىك ءمىنبەگە كوتەرىلىپ بارا جاتادى. العاشقى اڭگىمەلەرىم – قيال, ودان ارعىسى – ەلىكتەۋ مەن سولىقتاۋ. جەتپىسىنشى جىلدارى ادەبي شىعارمانىڭ قانى جەرگە تامباي تۇردى. سوزگە, ورالىمدى سويلەمگە, يدەياعا دەگەن جاۋاپكەرشىلىكتى سۇراماڭىز! ءالى ەسىمدە «قازاق ادەبيەتىنە» «اق بوتا», «لەنينشىل جاسقا», «بايتەرەكتىڭ بۇتاعى» دەيتىن اڭگىمەلەرىم قاتار باسىلىپ, ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن تابانىم توپىراققا تيمەي ءجۇردى. بىراق بىرەۋلەردەن باتا دا, «ءسات ساپار» دا العان ەمەسپىن.
– جاس شاعىڭىزدان مەرزىمدى ءباسپاسوزدىڭ كورىگىندە قايناپ, جۋرناليستيكا مەن جازۋشىلىقتى قاتار الىپ ءجۇردىڭىز. جالپى, جۋرناليستيكانىڭ ءسىزدىڭ شىعارماشىلىعىڭىزعا سالقىنى ءتيدى مە, الدە پايداسى بولدى ما؟
– جۋرناليستيكادان ءومىر بويى قول ۇزگەنىم جوق. جۋرناليستيكانىڭ جازۋشىلىققا سالقىنى تيەدى دەگەن بوس ءسوز! كەرىسىنشە, كومەگى ۇشان-تەڭىز. ەسىكتى تارس بەكىتىپ الىپ, كۇندىز-ءتۇنى كوپىرتىپ جازا بەرمەيسىڭ عوي. جالپى, شىعارماشىل ادامنىڭ اندا-ساندا قاعازدان جەرىنىپ, قالامدى سۋىتىپ, جازۋ ۇستەلىنەن تۇرىپ كەتكەنى ابزال. سوندايدا كوپتەن بەرى باستا جۇرگەن ويدى قورىتىپ, ماقالا جازۋعا وقتالاتىنىڭ بار. بۇل سەنى قىسقالىققا, ءسوزدى تارىداي تاقىرعا شاشىپ جىبەرمەي, بارىنشا جيناقىلىققا ۇندەپ, تاسقا باسىلعاننىڭ ارتىندا سۇراۋى بارىنا ۇيرەتەدى.
سوڭعى رومانىم كىتاپ بولىپ باسىلعان جوق
– بۇگىندە قاتپارى قالىڭ ءۇش رومان جازدىڭىز. وندا تۋعان جەرىڭىزدىڭ تراگەدياسى ارقىلى جۇمىرباستى پەندەنىڭ ءوز بولمىسىنان الىستاپ, ونىڭ تابيعات پەن قوعامعا ۇلكەن قاتەر ءتوندىرىپ وتىرعانىن كەيىپكەرلەر وبرازىمەن تۇسپالداپ, وي اعىمى ارقىلى شىنايى كوركەمدەيسىز. وسى سۇيەكتى شىعارمالاردى جازۋعا نە تۇرتكى بولدى, جۇرەگىڭىزدى قانداي ماسەلەلەر تولعاندىردى؟
– العاشقى رومانىم «داڭق تۇرمەسىنىڭ تۇتقىنى» دەپ اتالادى. تارتىلعان تەڭىز توڭىرەگىندەگى ەكولوگيا قۇرساۋىندا قالعان ادامداردىڭ الەۋەتى, ولاردىڭ ومىرگە دەگەن قوزقاراسى تۋرالى ءافسانا. تەڭىزدىڭ ورتا تۇسىندا اتاقتى «بارساكەلمەس» ارالى بار-تىن. وندا مەملەكەتتىك ماڭىزعا يە اسا سيرەك ۇشىراساتىن جان-جانۋارلار قورىعى ۇيىمداستىرىلعان. تالاي مارتە تابانىمىز تيگەن جەر. تەڭىز تارتىلعان سوڭ «بارساكەلمەستىڭ» تاعدىرى دا تۇيىققا تىرەلدى, ارالدىڭ ءبىر پۇشپاعى قۇرلىقپەن جالعاستى, اڭ-قۇسقا اشكوزدەنگەن براكونەرلەردىڭ قاراسى كوبەيدى. مۇندا ءومىر سۇرۋگە بولمايدى دەگەن جاسىرىن تۇردەگى ۇراندار قانشاما. دۇرىس-اق, دەسە دە شىرىلداپ جارىق دۇنيە ەسىگىن اشقاننان «بارساكەلمەس» تابيعاتىمەن بىتە قايناسىپ, تۇمسا تابيعاتتىڭ ءتول پەرزەنتى اتانىپ, كەيدە كىسىكيىكتەنىپ, ال جازاتايىم ارالدان بوگدە ادامنىڭ قاراسى كورىنسە وعان ادامدىق جىلى قاباقپەن ەمەس, تاعىلىق, جابايىلىق تۇرعىدان تەكەكوزدەنە قارايتىن قورىقشى قابىلدىڭ تۇلعا ءبىتىمى شىعارمانىڭ نەگىزگى ارقاۋىنا اينالعان-دى. جۇرت, ادەبي قاۋىم «بۇرىن-سوڭدى قازاق ادەبيەتىندە كەزىكپەگەن تىڭ تاقىرىپ» دەپ وڭدى پىكىر ءبىلدىردى. رومان ەكى ءجۇز بەتتىڭ شاماسىندا عانا. ءبىر جىل جۇمىستان جالاقىسىز دەمالىس الىپ جازىپ شىقتىم.
«ءان سالۋعا ءالى ەرتە» – مۇندا دا تۋعان جەر تاعدىرى, تۋعان جەردىڭ مۇڭ-زارى. ءبىر اۋلەتتىڭ باسىنداعى الا-قۇلا مىنەزدەر قايشىلىعى. بۇل شىعارما تۋرالى «ەگەمەنگە» اكىم تارازي اعام تۇشىمدى ماقالا جازدى. روماندى جان-جاقتى تالدادى. بىرەۋ ءسوزىڭدى سويلەسە يەگىڭنىڭ قىشىعانى نە, وسى تۇستان توقتايىن. ءۇشىنشى رومان – «جەر ۇستىندە دە جۇماق بار», الدىڭعىلاردىڭ زاڭدى جالعاسى دەۋگە تولىق نەگىز بار. تورەتام, كوسمودروم, قورقىت كەسەنەسى – وسى ءۇش تاعانىڭ اراسىنداعى تىرشىلىك اۋانى, الەم نازارىنا ىلىككەن جەر كىندىگىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ادامداردىڭ بولمىس-ءبىتىمى. وسىلاردىڭ ءتۇپ توركىنىندە ادامنىڭ كوزىنە باتتيىپ كورىنە بەرمەيتىن ءبىر تىلسىم قۇبىلىس, ءبىر تىلسىم جاراتىلىس جاتادى. اتموسفەرانىڭ ارعى جاعىنان كۇڭىرەنىپ ەستىلەتىن قورقىت ءۇنى, قورقىتتىڭ قوبىزى, ونىڭ الەمدىك كوسموناۆتيكا جاڭالىقتارىمەن ۇندەسۋى… تورەتام توڭىرەگىندەگى قوس وكىمەت اراسىنداعى تارتىس. جەرگىلىكتى حالىق ورتاسىنان شىققان باس كەيىپكەردىڭ اتا داستۇرگە ادالدىعى, تۋعان جەرگە دەگەن پاتريوتتىق سەزىمى… ءبارى وڭدى-اق, ءبىر «اتتەگەن-ايى» – رومان جازىلعالى ون جىلعا تاياندى. بىراق ءالى كۇنگە دەيىن كىتاپ بولىپ باسىلعان جوق.
– اتانداي اۋىر جۇك تارتاتىن شاعىن جانرعا ءجيى قالام تارتاسىز. وندا ارتىق بوياۋ, ءسوز دە كەزدەسپەيدى. كەيدە مەن ءسىزدى ۆاسيلي شۋكشيننىڭ تابيعاتىمەن ۇقساتام…
– مەنى شۋكشين تابيعاتىنا ۇقساتقانىڭىزعا الدىراز بولسىننان باسقا نە ايتايىن. شۋكشين, راسپۋتين, بىكوۆ, بەلوۆ دەگەندەرىڭىز ايتارى جوق, ادەبيەتتەگى ءبىر-بىرىمەن شاتاستىرۋعا كەلمەيتىن ەرەكشە قۇبىلىستار عوي. وسى كۇندەرى وزدەرىنشە ەكسپەريمەنت جاساۋعا, ادەبيەتتە توسىن جاڭالىق اشپاق بوپ تالپىنىپ جۇرگەن ورىس جازۋشىلارى جەتەرلىك. بىراق بىردە-بىرەۋى الگى جايساڭدار شىققان بيىككە كوتەرىلە العان جوق. ادەبيەتتەگى بوياماسىز شىندىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ كەتكەندەر دە سولار. شۋكشين ءارتىس تە, رەجيسسەر دە, ستسەناريست تە بولىپ كوردى. ايتسە دە, ونىڭ باعىن اشقان اڭگىمە جانرى. جازۋشى اڭگىمەلەرىنىڭ ءالى دە بىرنەشە عاسىر بويى ۇزدىكسىز وقىلاتىندىعىنا كامىل سەنىمدىمىن. اڭگىمە – وتە وڭتايلى جانر, تالاي تۇيتكىلدەردى تارقاتۋعا مۇمكىندىگى مول. تەك شەبەرلىگىڭىز جەتسە دەڭىز!
ءبىزدىڭ بۋىننىڭ ادەبيەتتەگى جولى وڭاي بولعان ەمەس
– ءسىز ادەبيەتكە جەتپىستىڭ اياعى مەن سەكسەنىنشى جىلداردىڭ باسىندا كەلگەن بۋىنعا جاتاسىز. وسى بۋىننىڭ ادەبيەتتەگى ورنى مەن ءرولى كوپ ايتىلمايدى.
– ءبىزدىڭ بۋىننىڭ ادەبيەتتەگى جولى ەشقاشان وڭاي بولعان ەمەس. سول سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ورتا تۇسىندا الدىمىزدىڭ ءبىردى-ەكىلى كىتابىمىز شىعىپ, ەندى ەلگە تانىلا باستاعاندا قالاماقى ماسەلەسى كىلت ءۇزىلدى. اۋزىمىز اققا تيە بەرگەندە توقىراۋ زامانىنا كيلىكتىك. ءبىر ساۋەگەيلەردىڭ: «جاستارعا قالاماقى نەگە كەرەك ەكەن, اباي ولەڭدى قالاماقى سۇراماي-اق جازدى عوي, شىنىمەن جازباسا تۇرا المايتىن كۇيگە تۇسسە, تىلەنبەي, بۇرقىراتىپ جازا بەرمەي مە؟» دەپ كەرگيتىندەرى بار. اباي ءومىر سۇرگەن داۋرەندى بۇل زامانمەن سالىستىرۋعا بولا ما جانە اباي سەكىلدى قورا-قورا مالى مەن بايلىعى باردىڭ قالاماقى ءۇشىن سۇرانشاقتانۋى نەمە كەرەك؟! اسىرەسە, جاستارعا جاڭا ىرگە كوتەرگەن وتباسىن اسىراۋ ءۇشىن, ارتىنا قاراماي ەڭ كەمى ءبىر-ەكى جىل الاڭسىز شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋ ءۇشىن قالاماقى نەگە كەرەك بولماسىن. كەرەك بولعاندا قانداي! سول سەكسەنىنشى جىلدارى ادەبي ورتانىڭ اششى-تۇششىسىنان ءدام تاتا باستاعان مەنىڭ تۇستاستارىم ءالى كۇنگە دەيىن الدارىنان كەزدەسكەن تۇرمىستىق قيىنشىلىقتارعا قاراماي, تاباندى تۇردە شىعارماشىلىقپەن اينالىسىپ كەلەدى. ادەبيەت قورجىنىنا قوماقتى ولجا سالىپ جۇرگەن دە سولار. سەرىك اسىلبەكوۆ, الىبەك اسقاروۆ, نەسىپبەك داۋتاەۆ, جۇماباي شاشتايۇلى, راقىمجان وتارباەۆ, تۇرىسبەك ساۋكەتاەۆ, قۋاندىق تۇمەنباەۆ… ەسىمدەرىن قۇرمەتپەن اتاعىم كەلەدى دە تۇرادى. «سۋرەتكەردىڭ جانى اركەز بۋلانىپ تۇرادى» دەيدى و.بالزاك. «بۋلانىپ تۇرادىنى» قالامنان قول ۇزبەۋ, ۇنەمى وي شىرماۋىندا جۇرەدى دەپ تۇسىنگەن ابزال. روماندارى دا, توم-توم كىتاپتارى دا جارىق كوردى, بىراق ادەبي سىننىڭ وسىلاردىڭ شىعارماشىلىق قاۋقارىن ءتۇبىن قوپارا زەرتتەگەندەرى شامالى. ايتەۋىر, اتاۋسىز قالماسىن دەگەندەي, اتى-جوندەرى جاتتاندى تىزىمدەردىڭ ىشىندە جۇرەدى. بىلمەيمىن, وسى بۋىنعا كەلگەندە الدەكىمدەرگە جومارتتىق تانىپ جاتاتىن سىن تىم تارتقىنشاق, شەشىلىپ, توگىلىپ سويلەۋگە سىلبىر. الدەبىر جەردە جارىق كورگەن نە اڭگىمە, نە پوۆەستەرىمەن قۇتتىقتاپ, ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ كوڭىلىمىزدى اۋلاعانداي ىڭعاي تانىتامىز. مۇنان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن سىنشى, ادەبيەتشى رافات ابدىعۇلوۆ الدىن الا تياناقتى دايىندىق جۇمىستارى جۇرگىزىپ, «قۋانىشتىڭ قۇرداستارى» دەيتىن تسيكلدى ماقالالار جاريالاۋدى مىقتاپ قولعا الىپ ەدى. جۇرت تا ەلەڭدەسىپ قالعان. العاشقىلارى «قازاق ادەبيەتىنىڭ» ءۇش ءنومىرىندە جارىق كوردى. سوسىن… سوسىن سول عوي, كەيبىر اعالارىمىزعا بۇل جوبا ۇناماپتى. وداقتىڭ باسشىلارىنا ارىزدانىپ, مىڭ قايتارى كىرىپ ءجۇرىپ, اقىرى جاقسى باستامانى ورتا جولدا توقتاتتى. بۇدان كىم ۇتتى, كىم ۇتىلدى؟ قالام قۋاتىنا سىزات تۇسىرمەگەن مەنىڭ تۇستاستارىم ءالى شابىت ۇستىندە, تەگەۋرىندى توپ ەكەندىكتەرىن جىلما-جىل ناقتى جەتىستىكتەرىمەن دالەلدەپ-اق كەلەدى. ال قازاق ادەبيەتىنىڭ ونسىز دا ولمەستىڭ كۇيىن كەشىپ, ۇلى كوشكە ازەر ىلەسىپ كەلە جاتقان سىنى اقسادى دا قالدى. بىرەۋدىڭ جىلت ەتكەن تابىسىن ادەبيەتتىڭ ولجاسى عوي دەپ ءبىر-بىرىمىزدەن ءسۇيىنشى سۇراۋدىڭ ورنىنا, قىزعانىش, كورە الماۋ, ەتەكتەن تارتۋ ماشىعىنا بوي ۇيرەتىپ العانىمىز سونشالىق, وسى جيىركەنىشتى ادەتتەن جيىرما ءبىرىنشى عاسىرعا اياق باسساق تا, قۇتىلا الماي كەلەمىز.
– بۇگىندە قارا ءسوزدى ءارى-بەرى ساپىرىپ, قادىرىن كەتىرىپ العان جوقپىز با؟ ءسىزدى بۇگىنگى ادەبيەت, جالپى ءسوز ونەرى تۋرالى قانداي ويلار مازالايدى؟
– بۇل پىكىرگە كەلىسۋگە دە, كەلىسپەۋگە دە بولادى. «ءبىز قارا ءسوزدى ءارى-بەرى ساپىرىپ, قادىرىن كەتىرىپ العان جوقپىز با؟» دەيسىز. قارا ءسوزدىڭ قادىرىن كەتىرىپ جۇرگەندەر كىمدەر؟ وسى تۇستى انىقتاپ العان دۇرىس. قاي زاماندا دا ۇشاققا مىنگەندە, نە پويىزعا وتىرعاندا تەك ۇيقى شاقىرۋ ءۇشىن وقىلاتىن «قارا ءسوزدىڭ» قادىرى بولعان ەمەس جانە بولمايدى دا. بىرەۋلەردىڭ جاڭا تەرمين تۇزگەندەي «كوممەرتسيالىق ادەبيەت» دەگەندەرىنىڭ قۇدايعا كەرەگى جوق! سوڭعى كەزدەرى «التىن مەن جەزدى ايىرا المايدى» دەپ وقىرماندى كىنالاۋعا دايىن تۇراتىن ادەت تاۋىپ الدىق. بۇل – كوپكە توپىراق شاشۋ. قالامگەردى ويلى پىكىرىمەن قاقپايلاپ وتىراتىن وقىرمان بار, تابىلا دا بەرمەك. ال وقىرماندى ەكىنشى, بالكىم, ءۇشىنشى پلانعا ىسىرا سالعىسى كەلەتىندەردىكى – ناعىز كەۋدەمسوقتىق. قاراۋىلدان قۇتىلدىق دەيتىندەرگە ەكى دۇنيە ءبىر قادام, نەگىزى «قارا ءسوزدى ءارى-بەرى ساپىرىپ» جۇرگەن سولار. كوركەم دۇنيەگە قويىلار باستى كريتەريدىڭ ءبىرى – كىتاپ وقۋشىسىن بەيجاي قالدىرماۋعا ءتيىس. ەڭ بولماعاندا جۇرەكتى ءبىر ءدىر ەتكىزەتىندەي قاۋقارى بولۋى كەرەك.
ويىم ايتادى: دامۋدىڭ ارقاسىندا ەل كەڭىردەكتەپ بايىسىن, «ادەبيەتسىز دە كۇن كورۋگە بولادى» دەيتىندەر دەي بەرسىن. ءتورت قۇبىلاسى تۇگەلدەنگەن پەندە بايعۇسقا سوندا ەشنارسە قاجەت ەمەس پە, مىنا دۇنيەدە؟! جو-جوق, قاتەلەسەسىز, مەيلى, مىڭ جەردەن «باي بولىپ, باقشا مۇراتىنا» جەتە بەرسىن, ادام جانى ءبارىبىر الدەنەنى قوڭىلتاقسىپ ءىزدەيدى, الدەنەگە الاڭدايدى, ءالدەنەنى اڭسايدى, ول اڭساردىڭ اتى – كوركەم ادەبيەت. مۇنى فانتاستماگوريالىق تۇسىنىكپەن شاتاستىرماڭىز, ءتىرى بولساق, ءبىزدىڭ ءالى كىتاپ دۇكەنىندەگى قىرعىن كەزەككە كۋاگەر بولاتىندىعىمىز اقيقات. ءوز باسىم كەلەشەكتەگى كەرەمەتتەردى كوركەم ادەبيەتسىز كوز الدىما ەلەستەتە المايمىن.
– اعا, اقتارىلىپ ايتقان اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
ازامات ەسەنجول
