اباي – ورىس حالقىنىڭ مادەنيەتىنە بوي ۇرىپ, ودان ونەگە, ءنار العان ۇلى اقىن. ول حالقىنىڭ كەلەشەك تاعدىرىن ورىس حالقىنىڭ مادەنيەتىمەن جالعاستىرىپ, رۋحىن ءوسىرۋدى ومىرلىك ەڭبەگىنىڭ نىساناسى ەتتى. اقىندىق تۇلعاسى, قايتالانباس قابىلەتى, قايراتكەرلىك قىزمەتى – تەك قازاقتىڭ مۇراتىنا جۇمسالدى. ابايدىڭ زامانىندا ساياسي جەر اۋدارىلعانداردىڭ ورتالىعى بولعان سەمەي قالاسىندا 1878 جىلى وبلىستىق ساناق كوميتەتى قۇرىلدى. بۇل كوميتەت جەتى ايماققا تۇراقتاعان حالىقتىڭ تۇرمىسىن, شارۋاشىلىعىن, تاريحىن, مادەنيەتىن, گەوگرافيالىق جاعدايىن زەرتتەيتىن جالعىز مەكەمە بولدى. مەكەمەگە اباي دا قامقورلىق كورسەتىپ, بالالارى اقىلباي مەن ماعاۋيا ۇشەۋى قوعامنىڭ مۇشەلىگىنە ەنىپ, ارنايى جارنا تولەپ تۇردى.
بۇل تۇستا اباي ساياسي قىلمىستى دەپ تانىلىپ, سىبىرگە جەر اۋدارىلعان دوكتور نيفونت دولگوپولوۆپەن ءبىرلەسىپ, مۇراجايعا جاساۋ-جابدىعىمەن قازاقى كيىزۇي جانە ەلۋدەن استام زات تاپسىرادى. مۇراجايعا ۇسىنىلعان ءدۇنيەلەردىڭ ىشىندە – توسەكاياق, اسادال, كەبەجە, اساتاياق, سىبىزعى, قوبىز, قامشىنىڭ, ىدىس-اياقتىڭ ءتۇرلەرى بار. ءبىز اڭگىمە ەتكەلى وتىرعان نارسە – كەلى مەن كەلساپ. ول تارى, بيداي سياقتى ءداندى داقىلداردى ءتۇيىپ, ۇنتاقتايتىن, قاتتى اعاشتان ويىپ جاسالعان قۇرال. كەلى – قۇرىلىمى جاعىنان ەكى تۇرگە بولىنەدى: تاقتا كەلى ءجانە شۇڭعىل كەلى. شۇڭعىل كەلى – ءداندى اقتاۋعا پايدالانىلسا, تاقتا كەلى –جارمالاپ, ۇنتاقتاۋعا قولدانىلادى.
كەلى مەن كەلساپتى جاساۋعا قايىڭ, قاراعاش سىندى قاتتى اعاشتار قولدانىلادى. ەرتىس بويىنداعى قازاقتاردىڭ كەلىسى بيىكتەۋ كەلەدى. وڭتۇستىك ءوڭىرىمىزدە تۇتاس اعاش كوپ كەزدەسپەيتىندىكتەن, ەكى-ءۇش اعاشتىڭ كەسىندىسىنەن قيۋلاستىرىپ, تۇيە تەرىسىمەن تارتىپ جاسايدى. مۇندايدى «قۇراما كەلى» دەپ اتايدى. كەلىنى شەبەرلەر مىقتى, ءارى شىدامدى بولۋ ءۇشىن قىزعان تاندىر ىشىندە ىستىق قوزعا قاقتاپ, ءىشى-سىرتىنا قويدىڭ قۇيرىق مايىن سىڭىرەدى. جارىلىپ كەتپەس ءۇشىن, ادەتتە, ونىڭ ءيىنى مەن تاعانىن تۇيەنىڭ يلەنبەگەن شيكى تەرىسىمەن قاپتايدى. شيكى تەرى كەپكەن كەزدە تارتىلادى دا, كەلىنى قاتتى قىسىپ قالادى. كەلىنىڭ سىرتىن قايىسپەن ىسقىلاپ, جىلتىراتىپ قويادى. كەلساپقا دا قويدىڭ قۇيرىق مايىن ءسىڭىرىپ, ءوڭدەۋدەن وتكىزەدى. كەلساپتىڭ كەلىنى تۇيگىشتەيتىن جاعى ءسال ءجىڭىشكە بولادى دا, باسى جۋانداۋ, سالماقتى كەلەدى. قولعا ۇستايتىن جەرىنەن ويىق تۇتقا شىعارىلادى.
كەلىنى جەتى-ون جاسار بالا دا تۇيە بەرەدى. ماشىقتانعان كەلى ءتۇيۋشىلەر كەلىنىڭ ەكى جاعىنا قاراما-قارسى تۇرىپ, ءبىر كەلىدەگى ءداندى الما-كەزەك ەكى كەلساپپەن تۇيەدى. مۇنداي كەلى ءتۇيۋ ءتۇيىردەي ءداندى ءدال كوزدەيتىن مەرگەندىك پەن ۇقىپتىلىقتى, سۇرمەرگەندىكتى قاجەت ەتەدى. وسى دەرەكتەرگە سۇيەنىپ, «دالا فيلوسوفى» اتانعان بابالارىمىز قازىرگى دەنە تاربيەسى ساباعىندا وتەتىن جاتتىعۋلاردى كەلى ءتۇيىپ, ديىرمەن تارتىپ, مەڭگەرگەن دەۋگە بولادى. تاريحي شىعارمالاردا كەزدەسەتىن سۇرمەرگەندەر وسىنداي قازاقى تۇرمىستان ساباق السا كەرەك.
اباي مۇراجايىندا كەلى مەن كەلساپتىڭ ەكى ءتۇرى بار. ەرتىس ءوڭىرى تاسىلىندە جاسالعان بيىكتەۋ اعاش كەلى ەكسپوزيتسيانىڭ كيىز ءۇي ءبولمەسىندە ورنالاسقان. كەيىننەن ءوزگە ەلدەردىڭ ىقپالىمەن كەلگەن «تەمىر كەلى» دە مۇراجاي قورىندا ساقتاۋلى.
الماحان مۇحامەتقاليقىزى,
قازاقستان-رەسەي ۋنيۆەرسيتەتى
«ابايتانۋ» عىلىمي-تانىمدىق
ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى
