ءبىز تۇراتىن كوپقاباتتى ءۇيدىڭ كىرەبەرىسىندە ۇنەمى شىلىم شەگىپ تۇراتىن 15-16 جاس شاماسىنداعى ەكى قىز بالانى كورەمىن. ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن ولارعا ءۇشىنشى ءبىر ەر بالا قوسىلدى. ۇشەۋى كۇندە الگى جەردە ەش قىسىلماي تەمەكى تارتىپ تۇرادى. ءبىر كۇنى شىداي الماي الگى ءجاسوسپىرىم شىلىمقورلارعا ەسكەرتۋ جاسادىم. «جاپ-جاسسىڭدار, كۇندە بۋداقتاتىپ شىلىم شەگەسىڭدەر. وكپەلەرىڭنەن نە قالادى؟ بۇل دەنساۋلىققا وتە زيان عوي. نەگە تۇسىنبەيسىڭدەر؟!» دەدىم جانىم اشىپ. «مۇنىڭ دەنساۋلىققا ەش زيانى جوق. قازىر بۇل تەمەكىنى ءبارى شەگەدى» دەدى ءبىرى بەتى بۇلك ەتپەستەن.
اكتسيز نەگە جويىلدى؟
قازىر ەلوردانىڭ وزىندە مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ 70-80 پايىزى شىلىم شەگەتىنى ايتىلادى. اسىرەسە جاس اعزاعا وتە زيان «ۆەيپ» دەپ اتالاتىن ەلەكتروندى تەمەكى باعاسىنىڭ قىمباتتىعى ءوز الدىنا (بىرەۋى 2000 تەڭگە تۇرادى), كۇن سايىن جەتكىنشەكتەردىڭ ءوز دەنساۋلىعىن قۇرتىپ جاتقانى قىنجىلتادى. وسىنى كەش تە بولسا تۇسىنگەن ۇكىمەت جاقىندا وعان زاڭمەن تىيىم سالا باستادى. الايدا بۇدان كونتراباندالىق جولمەن ەلىمىزگە كىرىپ جاتقان تەمەكىلەردىڭ كولەمى ازايماي وتىر.
ارينە, ءبىر جارلىقپەن تەمەكى تارتۋدى توقتاتا سالۋ استە مۇمكىن ەمەس. ونىڭ ادام دەنساۋلىعى مەن قورشاعان ورتاعا كەلتىرەتىن زيانىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى. سويتە تۇرا شىلىم شەگۋشىلەر قاتارى ازايماي كەلەدى. بۇل ءونىمنىڭ ساۋداعا شىعۋى مەن ساتىلۋىن مەملەكەتتىك دارەجەدە رەتتەۋ تەتىگى دە جەتكىلىكتى. الايدا ودان جاعداي تۇزەلىپ كەتىپ جاتقان جوق. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە, كەيىنگى جىلدارى وسى ونىمدەردى شەتتەن جاسىرىن ەنگىزۋ ودان سايىن ارتا ءتۇسىپ, قىلمىستىق ارەكەتتەرگە بيلىك وكىلدەرىنىڭ كوزدى جۇما قاراۋى اسقىنىپ بارا جاتقان سياقتى. بۇل تۇرعىدا بەلگىلى ەكونوميست قانات نۇروۆ ءوز ويىن بىلاي بىلدىرەدى.
«تەمەكىنىڭ دەنساۋلىققا قاۋىپتى ەكەنىن ايتا بەرگەننەن ەشتەڭە شىقپايدى. ونىڭ بىردەن ولىمگە اكەلەتىنىن ءتۇتىن قۇمارلار ءتۇسىنۋى كەرەك. مەن سىزگە ايتايىن, بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە ساتىلىپ جاتقان تەمەكى ونىمدەرىنىڭ 20-30 پايىزى – سىبايلاس جەمقورلىق ارقىلى كونتراباندالىق جولمەن كىرگەندەر. ونىڭ كەدەندە ساپاسى تەكسەرىلمەگەن سوڭ, ىشىندە پلاستيكتان باستاپ كەمىرگىشتەردىڭ قيىنا دەيىن ءجۇرۋى ابدەن مۇمكىن. قازاقستان دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا ەلدە كامەلەتكە تولماعان 2,8 ميلليون شىلىمقور بار. بۇل دەگەنىڭىز – رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 7 پايىزى دەگەن ءسوز. بۋىندارى قاتىپ ۇلگەرمەگەن كوكورىمدەردىڭ استىرتىن ونىمدەر ەركىن جىمىسقىلىقپەن جاۋلاپ الىپ, بولاشاعىن قۇرتىپ جاتىر. ال ونىڭ كولەڭكەلى جاعى ءتىپتى قورقىنىشتى. كەز كەلگەن كونتراباندالىق تاۋاردان بيۋدجەتكە سالىق تولەنبەيدى. بۇل – ءبىر, ەكىنشىدەن, مەكتەپ, اۋرۋحانا, جول, تۇرعىن ءۇي سالىنۋعا جۇمسالاتىن قارجى وقۋشىلاردىڭ اعزاسىن ۋلاۋعا كەتىپ جاتىر.
دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا ەلدە كامەلەتكە تولماعان 2,8 ميلليون شىلىمقور بار. بۇل دەگەنىڭىز – رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 7 پايىزى دەگەن ءسوز
2020 جىلدىڭ قازان ايىنان باستاپ قازاقستاندا تاۋارلاردىڭ ماركيروۆكاسىن ەنگىزۋ مىندەتتەلدى. بۇل قاناتقاقتى جوبا تەمەكى ونىمدەرىنەن باستالىپ ەدى. سونداعى ماقسات – تۇتىنۋشىلاردى ەلىمىزگە جاسىرىن وتەتىن تاۋارلاردان قورعاپ, كولەڭكەلى كاسىپكەرلىكتىڭ جولىن كەسۋ. باستاما جاقسى. DataMatrix-كودتى ماركيروۆكاسى اق-قارا جولاقپەن كومكەرىلىپ, قوس ءتورت بۇرىشتى بەلگىلەر سوعىلىپ ءجۇردى. ءتىپتى بۇعان قوسىمشا AppStore مەن Google Play-دا قولجەتىمدى تەگىن Naqty Onim ءموبيلدى قوسىمشاسى دا ىسكە قوسىلىپ, ساتىپ الىناتىن تاۋاردىڭ ساپاسى مەن شىنايىلىعىن انىقتاۋعا تولىق مۇمكىندىك بولدى. دەگەنمەن بۇل قادام كىمگە ۇناماي قالعانى بەلگىسىز, 2022 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ قاعاز تۇرىندەگى مۇنداي «اكتسيزدىك ماركا» جويىلدى. ال ونىڭ ورنىن باسقان تسيفرلىق ماركيروۆكانىڭ تەمەكى ونىمدەرىندەگى كولەڭكەلى بيزنەسكە قاۋقارى جەتپەي-اق كەلەدى.
ارزاننىڭ تۇزى تاتىماس
ءبىزدىڭ ەلگە تەمەكى ونىمدەرى كوبىنە ەۋرووداق پەن رەسەيدەن, قىتاي مەن تۇركيادان تاسىلادى ەكەن. بىراق ءبىر قىزىعى, تاۋار شەكارادان ءوتىپ, بىرىزدىلەنگەن كەزدە, اسىرەسە سيگارەتتەرگە اتاۋى, شىعارىلعان, شەكارانى وتكەن كۇنى جازىلعانمەن, قاي ەلدە وندىرىلگەنى جازىلمايتىن بولىپ شىقتى. سودان كەلىپ وتاندىق دۇكەندەردە كۇماندى, زاڭسىز «ەميسسيا» نەمەسە «اگرەگيرلەنگەن» تەمەكى ونىمدەرى پايدا بولادى. مۇنىڭ دەنساۋلىققا كەلتىرەتىن زيانى ءوز الدىنا, حالىق قازىناسىنا تۇسەتىن قوماقتى قارجىدان دا قاعىلىپ وتىرمىز.
ەكونوميست ساپارباي جۇباەۆ بۇل ماسەلەنى كوپتەن نازاردا ۇستاپ كەلە جاتقانىن ايتادى. وسى توڭىرەكتە ءوز وي-پىكىرىن ءباسپاسوز بەتىندە, بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا تالاي ايتىپتى. الايدا ونىڭ سوزىنە قۇلاق اسىپ جاتقان قۇزىرلى ورگاندار ازىرگە بايقالماي تۇر.
«مىنا ماسەلەنى قاراڭىز, ماركيروۆكا دەگەن تاۋاردىڭ سيپاتتاماسى دەۋگە بولادى. ماسەلەن, بىرىڭعاي وپەراتوردىڭ ءبىر ماركيروۆكاسى (قوسىمشا قۇن سالىعىنسىز) 2,68 تەڭگە تۇرادى. زاڭدى جۇيەدە بۇل – و باستا تاۋاردىڭ قۇنىنا ءوندىرۋشى قوساتىن ۇستەمە. ول تۇتىنۋشىعا سالماق سالماۋى كەرەك. سونداي-اق ءونىمنىڭ ساپاسى مەن شىعارىلعان كاسىپورنى ناقتى كورسەتىلەدى. بىراق كەيىنگى كەزدە بۇل ۇدەرىس جاپپاي بۇزىلىپ, كونتراباندا مەن كونترافاكتىگە جول اشىلىپ كەتتى. مىسال كەرەك پە؟ ايتالىق, بازاردا ەكى تەمەكى دۇكەنى بار دەلىك. بىرىندە تەمەكىنىڭ ءبىر قورابى 400-500 تەڭگە تۇرادى. ءارى ودان ساۋدا جاساۋشىلار ارىلمايدى. ويتكەنى وندا ءونىم اناعۇرلىم ارزان. كوپ جاعدايدا كوپشىلىك «ارزاننىڭ تۇزى تاتىماس» دەگەن ماقالدى ەسكەرە بەرمەيدى. ال ەكىنشى دۇكەندە ساتىلاتىن سيگارەتتەر – زاڭدى ونىمدەر. سوندىقتان ونداعى ەڭ ارزان دەگەن ءبىر قوراپ تەمەكى باعاسى – 750-800 تەڭگە. ال كەڭىنەن تانىمال ءتۇرى 950-1000 تەڭگەگە جەتەدى. بىراق وندا تۇتىنۋشى از. ويتكەنى شىلىم قۇمارلار ساپاسىنا دا, قۇرامىنا دا قاراماي, تەك ارزانعا جۇگىرەدى. سوندىقتان ۇكىمەت وسى سالاداعى كولەڭكەلى بيزنەسكە تۇساۋ سالۋ كەرەك. ايتپەسە بۇل كەلەڭسىزدىك بۇدان ءارى دە بەلەڭ الا بەرەرى ءسوزسىز».
دوعارىستاعى پولكوۆنيك ەرمەكقۇل ەسبەرگەن بۇل ماسەلەنى الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ءبىرازدان بەرى كوتەرىپ كەلە جاتقانىن ايتادى.
«ءسىز بىلەسىز بە, تەمەكى ونىمدەرى قازىر كولەڭكەلى بيزنەستىڭ كوركىن قىزدىرۋدا. كوتەرمە بولشەك ساۋدادا ناعىز ءوتىمدى تاۋار وسى سيگارەتتەر بولىپ تۇر. اينالىمى اۋقىمدى. سوندىقتان وسى سالاداعى ادامدار وزدەرىنىڭ مۇددەسىن جانىن سالىپ قورعاۋدا. وتكەن جىلدىڭ تامىز ايىندا قازاقستانعا كورشىلەس قىرعىزستاننان استىرتىن كىرىپ كەتكەن ەكى ۆاگون تەمەكى ونىمدەرىنىڭ جولى بوگەلدى. تاۋاردى تاۋەلسىز ساراپشىلار 1,5 ميلليارد تەڭگەگە باعالادى. ارتىنان 3 ايدان كەيىن تاعى دا 900 ميلليون تەڭگەنىڭ تاۋارى وسىنداي جولمەن كىرگىزىلگەنى بەلگىلى بولدى. مىنە, وسىلاردىڭ بارلىعى ادال بيزنەسپەن اينالىسىپ جۇرگەن وتاندىق كاسىپكەرلەرگە ۇلكەن كەدەرگى كەلتىرۋدە.
ەلەكتروندى تەمەكى دە زيان
بۇكىلوداقتىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنشە, جەر بەتىندە 1,5 ميلليارد ەرەسەك شىلىمقور بار ەكەن. سوندا جەر شارىن مەكەندەگەن ادامنىڭ ءاربىر بەسىنشىسى تەمەكى تارتادى دەگەن ءسوز عوي.
تۇتىنگە قۇمارلار ەلىمىزدە دە ازايماي وتىر. كەيىنگى جىلدارى بۇل باعىتتاعى كۇرەس كەشەندى جۇرگىزىلگەنمەن, ايتارلىقتاي ناتيجەگە قول جەتە قويعان جوق. اتاپ ايتقاندا, تەمەكى ونىمدەرىن تۇتىناتىندار بارلىق رەسپۋبليكا تۇرعىنىنىڭ 26,5 پايىزىن قۇراسا, 2030 جىلعا قاراي بۇل كورسەتكىش 30 پايىزعا دەيىن ءوسۋى مۇمكىن دەگەن بولجام بار. اسىرەسە وسى اتالعان ساننىڭ ىشىندە ايەلدەردىڭ ۇلەسى دە از ەمەس.
شىلىمنان قازاقستاندا جىل سايىن 20 مىڭ ادام كوز جۇمادى ەكەن. بۇل – ونىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزىپ جاتقان زيانى. ال قورشاعان ورتاعا, اينالاداعى ادامدارعا كەلتىرەتىن زالالىن ءتىپتى ايتىپ جەتكىزە المايسىز. دارىگەرلەر ونىڭ قۇرامىنان 7000-نان استام ۋلى زات بولىنەتىنىن ايتادى.
ەلوردالىق دارىگەر ەرمۇرات جاڭابايدىڭ ايتۋىنشا, تەمەكىنىڭ اسىرەسە ايەلدەردىڭ رەپرودۋكتيۆتى دەنساۋلىعىنا كەرى اسەرى مول كورىنەدى.
«بۇگىندە ەلەكتروندى تەمەكى دەگەن شىقتى. كەيبىرەۋلەر ونىڭ باسقا تەمەكىگە قاراعاندا زيانى از دەپ ەسەپتەپ, قاتتى قاتەلەسەدى. ول ءتىپتى تەمەكىنى قويىپ كەتۋگە دە كومەكتەسپەيدى. ەلەكتروندى تەمەكى دە دەنساۋلىققا قاۋىپتى. ويتكەنى وندا كادىمگى تەمەكىنىڭ قۇرامىنداعى كانتسەروگەندى زاتتار جوق دەگەنمەن, ادام اعزاسىنا تەرىس اسەر ەتەتىن باسقا دا زياندى زاتتار وتە كوپ. سوندىقتان وسى ءونىمدى جاسوسپىرىمدەرگە ساتاتىنداردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرىپ, تەمەكى ونىمدەرىن ساتۋ ەرەجەلەرىن قاتاڭداتۋ قاجەت. اسىرەسە شىلىم شەگەتىن مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ اتا-اناسىنا قۇقىقتىق تا, اقپاراتتىق تا تۇرعىدا اسەر ەتۋ كەرەك. قاجەت بولسا, كامەلەتكە تولماعاندار شىلىم شەكسە, اتا-اناسىنا ايىپپۇل سالۋعا دەيىن جازا قاراستىرعان ءجون بولادى» دەيدى دارىگەر.
