كوك تۇرىكتەرىنىڭ قاعاندىعى

انەس ساراي

( باسى №47(2957), №57(2967), №66(2976), №69 (2979), №89 (2999), №99 (3009), №100 (3010), №102 (3012), №115 (3025) سانداردا)

پ.پەلە 1929 جىلى «چيسىنى» – «شىگىل» دەپ بالامالاپ ەدى, سول پىكىر ازىرشە وزگەرگەن جوق. ال «پوفۋدىڭ» – «سابەك» ەكەنىنە كوز جەتكىزگەن ي.ەچەدي. قارلۇقتى اۋدانداستىرۋ كەزىندە ولارعا ارنالىپ دامو وكرۋگى قۇرىلدى. دامو-ءشول دەگەن ءسوز. البەتتە, گوبي ءشولى ايتىلىپ وتىرعان جوق. قارلۇقتاردىڭ كەيىنگى كەزدە وڭتۇستىككە سوزىلا قونىستانعانىن ەسكەرسەك, دامو – جوڭعاريانىڭ ءشولدى ايماقتارىنىڭ ءبىرى. ناقتى ورنى انىق ەمەس.
قارلۇقتىڭ تاشي نەمەسە تاشيلي رۋى – ءىرى قاۋىمداستىقتىڭ ءبىرى. ولاردىڭ رۋباسى تاشيلي حۋبي اتى جىلنامالاردا حاتتالعان. اۋدانداستىرۋ كەزىندە ولار ءۇشىن سيۋانچي وكرۋگى قۇرىلدى. «سين تان شۋ» اتالمىش وكرۋگتىڭ موڭعول التايىنان باتىسقا قاراي ورنالاسقانىن مەڭزەگەننەن اسىپ ناقتى ەشتەڭە ايتپايدى. ن.يا.بيچۋرين ءوز كارتاسىندا تاشيلەردى سايرام كولىنىڭ توڭىرەگىنە ورنالاستىرادى. سوندىقتان ماتىندەگى سيۋانچي وكرۋگى – سايرام كولىن مەڭزەۋ بولۋى عاجاپ ەمەس. تاشيلەر كەيىنگى تۋحسيلەر ەمەس پە دەگەن السىزدەۋ بولجام بار. الايدا, ولاردىڭ كەيىنگى كەسەك, جاۋ كەسەك, التى كەسەك, قارا كەسەك قاۋىمدارى بولۋى دا عاجاپ ەمەس.
شاراف ال ءمارۆازيدىڭ مالىمدەۋى بويىنشا قارلۇقتار 9 بولىكتەن قۇرالعان: «ءۇش چيگيل…بىر تۋحسي, ءبىر بۇلاق» (شاراف ال زامان تاحير مارۆازي. گلاۆا و تيۋركاح. ترۋدى سەكتورا ۆوستوكوۆەدەنيا ان.كازسسر. الماتى, 1959. ءىى. 213-ب.). اۋدارۋشىلار قارلۇقتى توعىز رۋ ەل دەپ الىپ, ءبىر بولىگىن اتاماي, ورنىنا كوپ نۇكتە قويىپ كەتكەن. بۇل ولقىلىقتى مۇحاممەد ال-اۋفي ەڭبەگى تولىقتىرادى. ول قارلۇقتاردىڭ توعىز رۋدان قۇرالعانىن ايتا كەلىپ, ولاردىڭ اراسىندا ءۇش رۋ چىگىل, ءۇش رۋ حاساگ جۇرتى بارىن حابارلايدى (س.امانجولوۆ. ۆوپروسى ديالەكتولوگي ي يستوري كازاحسكوگو يازىكا. الماتى, 1997. 151-152-ب.).
قارلۇقتار رەسمي تۇردە شىعىس تۇرىكتىڭ تاردۋش قاناتىنىڭ جۇرتى بولعانىمەن, باتىس تۇرىك قۇرامىندا بوي كورسەتكەن كەزدەرى دە از ەمەس. شىعىس تۇرىككە باعىنباي قيعىلىقتى سالىپ باقتى. اقىرى ەكىنشى تۇرىك قاعاندىعىن جويعان ۇيعىر, باسمىل, قارلۇق ۇشتىك وداعىنىڭ قۇرامىندا بولدى. تۇرىكتى جويعان سوڭ, ۇيعىر-قارلۇق استىرتىن جاساقتاسىپ, تۇرىك ورنىنا قاعان بيلىگىن قولىنا العان باسمىلداردى كۇيرەتتى. تاق تالاسى سوڭىندا تىزگىندى ۇيعىرلارعا بەرگەن سوڭ, تارباعاتايدان وڭتۇستىككە قاراي جىلىستاي قونىپ, ءۇش رۋى «ءۇش يابعۋ» ەل بوپ وتىردى. ولاردىڭ تان سارايىنا ءجيى قاتىناپ, الىستى-بەرىستى بولعانى وسى كەز. كەيىن قارلۇقتار جەتىسۋدا «قارلۇق حاندىعىن» قۇردى.
قارلۇقتار تۋرالى م.قاشقاريدىڭ ماڭىزدى تۇجىرىمىنا ءمان بەرمەي بولمايدى. ول: «ولار (قارلۇقتار – ءا.س.) تۇرىك ناسىلىنەن, بىراق وعىزداردان بولەك, ولار تۇركمەنگە جاتادى» (ۆوستوچنايا ازيا ي سوسەدنيە تەرريتوري ۆ سرەدنيە ۆەكا. نوۆوسيبيرسك, 1986. 27-ب.). م.قاشقاريدە «قارلۇق تۇرىكمەندەرى» دەگەن تىركەس ءجيى كەزدەسەدى. «قارلۇقتىڭ تەگى تۇرىك» دەۋى جانە «قارلۇق تۇرىكمەندەرى» دەپ جىكتەپ كورسەتۋى – باسىم كوپشىلىگى تۇرىك بولعان قارلۇق اراسىندا تۇرىكمەن تايپاسى بولدى دەپ پايىمداۋعا جول بەرەدى. ماحمۇت قاشقاريدىڭ قارلۇقتى, تۇركىمەندى «وعىزدان بولەك» دەپ كورسەتۋى – تۇرىكتانۋشى عالىمداردى ءارى-ءسارى كۇيگە دۋشار ەتەتىن تىڭ تۇجىرىم.
باسمىل. باسمىل – ارعىندار تۋرالى «كونەلىكتەر», «نوعايلى» اتتى ەڭبەكتەرىمىزدە ارنايى تاراۋلار جازىلعاندىقتان, تاقىرىپتى تەرەڭ قازبالامايمىز. تەك ەرەكشە ءماندى, وزەكتى جايتتارعا ات باسىن بۇرامىز. ماحمۇت قاشقاريدىڭ باسمىلداردىڭ تۇرىك تىلىمەن قاتار ءوز تىلدەرى بارى تۋرالى ايتقانى عىلىمي اينالىمدا بەلگىلى. زەرتتەۋشىلەر وسى توڭىرەكتە ءبىراز وي ءوربىتىپ, باسمىلدى تۋنگۋس قاتارىنان شىعارعاندارى دا جوق ەمەس. وسى ورايدا ەكى جازبا دەرەكتى كولدەنەڭ تارتپاقپىز. ب.ز.ب. V عاسىردا, گەرودوت زامانىندا قارقارالى وڭىرىنە ارگي, ارگيپپەي دەگەن حالىق جاسادى. ولار تۋرالى گەرودوت تومەندەگىدەي سىپاتتاما قالدىرعان: «ايتۋشىلاردىڭ حابارىنا قاراعاندا ەركەك-ايەلدەرى تۋمىسىنان كوسە, تاقىر باس, بەت پىشىندەرى جالپاق مۇرىن, جالپاق يەك. كيىم كيىستەرى سكيفكە ۇقساعانمەن, تىلدەرى بوتەن…سكيفتەر ارگيپپەيلەرگە كەلگەندە جەتى ءتىلماش ارقىلى جەتى تىلدە سويلەسىپ, تۇسىنىسەدى» (گەرودوت. يستوريا, م., 1993. 193-ب.).
1254 جىلى ماركو پولو شىعىس تۇركىستان جەرىندە بولىپ, ەرگۇل بەكتىگى تۇرعىندارى تۋرالى مالىمەت قالدىردى: «كانچيپۋدان (گانچجوۋ)… بەس كۇن جول ءجۇرىپ ۇلى حاننىڭ ەرگۇل پاتشالىعىنا جەتەسىڭ, ال تاڭعۇت ايماعىندا قالا كوپ, ال ەڭ باستى قالاسى ەرگۇل…حالقى پۇتقا تابىنادى, ادامدارىنىڭ دەنەسى تولىق, جالپاق مۇرىن, شاشتارى قارا, ساقال-مۇرتسىز, ايەلدەرىنىڭ باسىندا عانا شاش بار» (ماركو پولو. الماتى, 1990. 1. 84-ب.).
ارادا 1700 جىل وتكەنمەن گەرودوتتىڭ قارقارالى ماڭىندا وتىرعان ارگيپپەيلەرى مەن ماركو پولونىڭ شىعىس تۇركىستاندا ەرگۇل بەكتىگىندە وتىرعان ارعىن-باسمىلدارىنىڭ سىرت كەيىپتەرىنىڭ ونشا وزگەرمەگەنىن اڭداۋ قيىن ەمەس. گەرودوت ارگيپپەيلەرى كەيىنگى ارعىن-باسمىلدار دەۋگە تولىق نەگىز بار سياقتى. ونىڭ ۇستىنە ەرگۇل بەكتىگى, ەرگۇل قالاسى كەرتپە جازۋداي انىق ەن-تاڭبا قاتارىنا جاتادى. ءماشھۇر ءجۇسىپ ءوز شەجىرەسىندە ارعىننىڭ بايبىشەسىن ەرگۇل دەپ كورسەتەدى. دەمەك, ەرگۇل بۇكىل ارعىننىڭ ۇلى اناسى ىسپەتتى. ارعىنداردىڭ ءبىر كەزدەگى بەكتىگى مەن ونىڭ استانا قالاسى ەرگۇل ەسىمىن ويلارىندا ساقتاپ, باستاۋ شەجىرەلەرىنەن ورىن بەرۋ – ارعىن تاريحىن تانىپ-ءبىلۋدى جاڭا ساتىعا كوتەرەدى.
ارعىن-باسمىلدار – تۇرىك, تەلە جۇرتىنىڭ ەڭ وڭتۇستىككە ورنالاسقان بۇتاعى. ول العاشقىدا ءسۇي پاتشالىعى داۋىرىندە (581-618) قىرعىزدارمەن شەكتەسىپ, التاي تاۋلارىندا جاساعانمەن, كەيىن وڭتۇستىك ايماقتارعا ويىسىپ, بەيتين مەن دۋنحۋان ارالىعىن, ياكي, جوڭعاريانى ەن جايلادى. ونىڭ باتىس شەكاراسى گاوچانعا (تۇرپانعا) تىرەلىپ جاتتى. قازىرگى تۇرپاننان وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي 35 كم جەردە قارا-كودجو قالاسىنىڭ ورنى ءالى دە ءۇيىندى بولىپ جاتىر. قوتان, دايىرقوجادان كەيىنگى ارعىن شەجىرەسىنىڭ باستى تۇلعاسى قاراقوجا ەسىمىنىڭ ارگى باستاۋى وسى تاراپتان شاڭ بەرۋى تەگىن ەمەس. تاريحتا تۇرىك قاۋىمىنا جاتاتىن كودجو رۋى تىركەلگەن. ول باسقا ەمەس, ارعىن-باسمىلداردىڭ ءبىر بۇتاعى بولسا كەرەك. «ماناس» جىرىندا:
«ودان باسقا بۇل جاقتا
التايلىقتىڭ ءبارى بار.
الشىن, ءۇيسىن, نايمان بار,
ارعىن, قاراقوجا بار.
اباقتاردىڭ ىشىندە
ايدارحان باتىر كوشى بار» («ماناس». ف, 1958. 66-ب.) دەگەن جولدار, اسىرەسە ارعىن, قاراقوجا ەسىمدەرى ءجيى كەزدەسەدى. قاراقوجا بىردە جەكە باتىر, ەكىنشىدە قىرعىزدارعا تىلەۋلەس رۋلىق قاۋىم رەتىندە اۋىزعا الىندى. دەمەك, بۇل قاۋىم قىرعىزدار ارقىلى جەتىسۋعا ءوتىپ, كەيىن دەشتى-قىپشاق جۇرتىنا – ارعىنعا اينالعان.
باسمىل – ارعىن قاۋىمىنىڭ تاريحى 742-745 جىلدار ارالىعىندا ەكىنشى تۇرىك قاعاندىعىمەن تايتالاس, باسمىل, ۇيعىر, قارلۇق بولىپ ءوز الدارىنا جەكە قاعاندىق قۇرۋلارىمەن ەرەكشەلەنەدى. باسمىل كوسەمى اشينا شي «حەلا پيتسزيا قاعان» دەگەن اتپەن تاققا وتىرىپ, تۇرىك بيلىگىن قولعا الۋ ءۇشىن كۇرەستى. كەشەگى وداقتاستارى ۇيعىر مەن قارلۇق بىرىگىپ كەلىپ, ونى تاقتان قۋدى. قىتاي جىلنامالارىنىڭ ءبىرى قاعاندى ءولتىردى دەسە, ەكىنشىسى بەيتينگە قاشىردى دەيدى. قالاي دەگەنمەن دە, باسمىل كوسەمىنىڭ تاڭ يمپەرياسىنىڭ قۇزىرىنا بەرىلىپ, شەن-شەكپەن العانى تۋرالى مالىمەت بار. باسمىل ۇيعىر قاعاندىعىنىڭ كىرىپتارى بولىپ, ونىڭ جۇرتىنا اينالدى.
ۇيعىردىڭ قارابالعاسۇن بىتىكتاس جازۋىندا باسمىلدار «40 رۋلى جۇرت» دەپ اتالعان. ايتەۋىر, تەلە قاۋىمى اراسىندا وتە ىرگەلى تايپا بولعانى انىق. ح عاسىردا ولار قاراحان مەملەكەتىنە باعىنباي, بايىرعى قونىستارىن تاستاپ, قارا ەرتىسكە ويىسقان. وسى وڭىردە ولاردىڭ بىردە كورشىلەس تايپالارمەن قىرقىسىپ, بىردە وداقتاسىپ, قاراحان مەملەكەتىنىڭ جازالاۋشى اسكەرىنە قارسىلىق كورسەتكەن جۇرت رەتىندە ماحمۇت قاشقاري سوزدىگىنەن ورىن العان. قاراحان مەملەكەتى ءالسى­رەگەندە, ولار بايىرعى قونىستارىنا قاراي قايتا جىلجىپ, تاڭعۇتتارمەن شەكارالاس بولعانى بايقالادى. 1094 جىلى باسمىلدارعا تاڭعۇتتاردىڭ شابۋىل جاساعانى قىتاي جىلنامالارىندا تىركەلگەن. قىسقاسى, كەرەي, نايمان, باسمىل ۇشتىك وداعى ۇزدىك-سوزدىعىمەن 1089-1119 جىلدار ارالىعىندا قيدانمەن سوعىسىپ, ولاردىڭ باتىسقا جىلجۋىنا توسقاۋىل بولدى. ال بىراق ءحىىى عاسىر باسىنداعى موڭعول-نايمان جاعالاسىندا شىعىس تۇركىستان توپىراعىندا ارعىندار كوزگە تۇسپەيدى. شاماسى, دەشتى قىپشاققا ۇزاپ ۇلگەرگەن. 1254 جىلى ماركو پولو كورەتىن باسمىل-ارعىندارى اتالمىش قاۋىمنىڭ قارا جۇرتتا قالعان سىلەمدى بولسا كەرەك.
اۋەلى التايدا, كەيىن بەيتين-دۋنحۋان, سونسوڭ قارا ەرتىستى جايلاعان باسمىل – ارعىندار ارعىن قاۋىمنىڭ ۇيىتقى توبى ەكەنىنىڭ باسى اشىق. سولاردىڭ دەشتى قىپشاققا اۋىمەن قازاق توپىراعىنداعى ارعىندار تۋرالى كەڭىرەك ءسوز قوزعاۋعا مۇمكىندىك تۋادى. تاريحي ۋاقيعالار اياسىندا وي ساراپتاعاندا, باسمىلدار – نەگىزىنەن قۋاندىق اتالارى.
شوقان دەرەكتەرى بويىنشا: سارىارقادا ەجەلدە چەن نەمەسە چەگەم دەگەن حالىق جاساعان. ولاردىڭ بايىرعى توپىراقتا قالعان سىلەمدەرىن شەگەندىك دەپ بولجاۋعا بولادى. اسىلى, بەگەندىك, شەگەندىك – سارىارقانىڭ ەجەلگى تۇرعىندارى. چەگەن تاۋ اڭعارى تەرىستىك كاۆكازدا بار. ونىڭ بويىندا قاباردالار تۇرادى. ەندەشە, شەگەندىك, بەگەندىك – چەگەم حالقىنىڭ قارا جۇرتتا قالعاندارى, قاباردالار سول قاۋىمنىڭ باتىسقا ۇزاعان ءبىر توپتارى بولۋى ابدەن مۇمكىن.
وتەمىس قاجىنىڭ مالىمەتىنشە: ماڭعىستاۋدى جايلاپ-قىستاعان توقتامىستىڭ اكەسى تويقوجانىڭ بيلەگەن ءتورت تايپاسىنىڭ ءبىرى ارعىندار بولعان. كەيىن توقتامىس اقساق تەمىردەن جەڭىلىپ قىرىمعا كەتكەندە, ارعىنداردى دا, وزگە جۇرتىن دا كوشىرىپ العان. اسىلى, بۇل ارعىندار – توقال ارعىن جۇرتى. ارعىننىڭ سۇيىندىك اتالارى بۇحارا جانىنداعى قاراكولدە تايپالىق وداق بوپ قالىپتاسقانى تۋرالى بابىر, ءابىلحايىر, مۋحاممەد شايباني شەجىرەلەرىندە سەنىمدى دەرەك جەتكىلىكتى.
توحا جۇرتى اسىلى-توحارلار. توحارستاندى بوتەن جۇرت دەپ قاراۋ – بالاڭ تۇسىنىكتىڭ سارقىنشاعى. ول جۇرت ۇزاق جىلدار باتىس تۇرىك قاعاندىعىنىڭ تۇستىكتەگى ۇلىسى بولدى. توحار ۇلىسى ءۇشىن تۇرىكتەردىڭ, تۇركەشتەردىڭ پارسى, ارابتارمەن جۇرگىزگەن شايقاستارى تاريحي دەرەكتەمەلەردە مۇقيات حاتتالعان. توحار ۇلىسىندا سارى ۇيسىندەر, سۋاندار, باشقۇرتتار ءوسىپ-ونگەن. سوندىقتان ارعىن توحارلاردىڭ توحاردان كەلگەنىنە كۇماندانۋدىڭ قاجەتى جوق. ولاردىڭ ءبىر بولىگى شومەن, شومەكەي, بەرىش تايپالارىنىڭ بەلدى اتالارىن قۇراپ وتىر. قاراۋىلدىڭ – قاراۋىل ءۇيسىن اتىمەن نوعايلىدان كەلگەنى تۋرالى جازبا ايعاقتار بار. ال قانجىعالى بولسا, ۇرگەنىش قوڭىراتتارىنىڭ ءبىر تاقتاسى, «الپامىس» جىرىنىڭ وزبەكتىك نۇسقاسىندا التى اتالى قوڭىرات, سولاردىڭ ءبىر اتاسى قانجىعالى رۋى تۋرالى انىق-قانىق جىرلانعان.
مۇنى تاپتىشتەپ ايتۋ سەبەبىمىز: رۋلىق قاۋىم­داردىڭ قالىپتاسۋى شىرعالاڭ دا كۇردەلى جولداردى باسىنان وتكەرگەندىگى. ءبىر وڭىردە دۇنيە ەسىگىن اشىپ, شاشىراماي قول ۇستاسقانداي قاتار ءجۇرىپ ءوسىپ-ونگەن بىردە-ءبىر قاۋىم جوق. قازاق جۇرتىندا تالاي ۇلت پەن ۇلىستاردىڭ, الۋەتتى مەملەكەتتەر مەن جەكە ءتۇتىن تۇتەتكەن حاندىقتار مەن بەكتىكتەردىڭ سابا تۇبىندەگى سارقىنى جيناقتالعان. ولاردى ءبىر قۇرىقپەن قوساقتاپ, باسىن قۇراۋ تىپتەن وڭاي ەمەس. ارا-تۇرا شاڭ بەرىپ قالاتىن رۋلىق, تايپالىق مەنمەندىكتىڭ ارعى ءتۇبى ءبىر كەزدە ەل بيلەگەن جۋاندىقپەن استاسىپ جاتىر. ەسەسىنە, ولار سول مەملەكەت, يمپەريا, پاتشالىقتار مەن قاعاندىقتاردىڭ ناسىلدىك گەنەفوندىن دا ءوز بويلارىندا ساقتاعان. قازاقتىڭ ايىرىقشا قابىلەتتى حالىقتار قاتارىنا جاتۋ سەبەبى وسىندا.
قيدان. قيداندى موڭعولدار حيتاي دەپ اتاعان, ال نەگىزگى توبىنان ءبولىنىپ باتىسقا كەتكەندەر «قارا حيتاي» اتانىپ, «اقىرزامان بولاردا قارا قىتاي قاپتايدى» دەگەن ماتەلگە وراي قيداندار تۋرالى تەرىس پىكىر قالىپتاسقان. «قارا قىتاي قاپتايدى» دەگەندى ادەتتە حانزۋ, چجۋنگو دەپ تۇسىنەمىز. ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدەگى قىتايلار ءوزىن ەشقاشان قىتاي اتاماعان, اتامايدى دا.
كوپتەگەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى بويىنشا قالىپتاسقان پىكىرگە سۇيەنسەك, قيدان – دۋنحۋ ناسىلىنەن. بۇل پىكىر وۋيان سيۋ 1061 جىلى جازىپ بىتىرگەن «سين تان شۋدان» (جاڭا تانناما) باس­تاۋ الادى. وندا: «قيداندار دۋنحۋ تارماعىنا جاتادى. سيۋننۋدەن جەڭىلگەن ولاردىڭ اتا-بابالارى سەنبي تاۋىنا بارىپ تىعىلعان» دەلىنگەن (ماتەريالى پو يستوري درەۆنيح كوچەۆىح ناريادوۆ گرۋپپى دۋنحۋ. م., 1984. 49-50-بب.). كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر «سين تان شۋ» سىلتەگەن ىزبەن ءجۇرىپ كەلەدى.
الايدا, قيداننىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى باسقا دا پىكىر بار. «بەس اۋلەتتىڭ كونە تاريحى» (تسزيۋ ۋداي-شي) جىلناماسى: «قيداندار – بايىرعى ءسيۋننۋدىڭ بۇتاعى» دەپ, «تسزيۋ تان شۋ» (كونە تانناما): «قيدانداردىڭ ادەت عۇرىپتارى تۇرىكتەرمەن بىردەي» دەپ جازادى (سوندا, 29-ب.). ال 551-554 جىلدار ارالىعىندا حاتتالعان. «ۆەي-شۋ» جىلناماسى: «قيدانداردىڭ يەلىگى كۋموسيلەردىڭ (قاي) يەلىگىنەن شىعىسقا قاراي ورنالاسقان. ولار كۋموسيلەرمەن ءار بۇتاقتان بولعانمەن, ءبىر تامىردان» دەپ مالىمدەيدى. «لياو-شي» جىلناماسى قيدان مەن كۋموسي تىلدەرىنىڭ ۇقساستىعىن ايتا كەلىپ, تومەندەگىدەي اڭگىمەنى كولدەنەڭ تارتادى: «يمپەراتور تايتسزۋ دەلا تايپاسىنىڭ يليتسزين لاۋازىمىن اتقارىپ جۇرگەندە كۋموسيلەرگە جورىققا اتتاندى. كۋموسي كوسەمى شۋلي قۇلاما قۇز, جارلى شاتقا بەكىنىپ, العىزبادى. سوندا ول كەلىسسوز جاساۋعا حەلۋدى جۇمسادى. ونى تۇتقىنعا العاندا, حەلۋ بىلاي دەدى: «قيدان مەن كۋموسيدىڭ تىلدەرى ۇقساس, ءبىر مەملەكەتتىڭ ادامدارىنان ايىرماشىلىعى جوق» (سوندا, 49-ب.). بۇل دەرەكتەمەلەر قيداننىڭ دۋنحۋ ەكەنىن جوققا شىعارادى. 1061 جىلى «سين تان شۋدى», 1070 جىلى «ۋداي ءشيتسزيدى» («بەس اۋلەت تاريحى تۋرالى جازبالار») جازىپ بىتىرگەن وۋيان سيۋ ءبىرىنشى ەڭبەگىندە قيداندى «دۋنحۋ» دەسە, ەكىنشى ەڭبەگىندە باسقا اۋجاي تانىتادى: «بىرەۋلەر ولار تۋرالى (قيداندار) كۋموسيلەرمەن ءبىر تامىردان, بىراق ءار بۇتاقتان دەگەندى ايتادى. ولاردىڭ تۇرعان جەرى سيالوگە مولي دەپ اتالادى. مولي – وزەن دەگەن ءسوز. ولاردىڭ قونىستارى ءحۋانشۋيدىڭ (شارا-مۋرەن) وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك جاعالاۋىندا. قيداندار بايىرعى سەنبيلەردىڭ قونىسىندا وتىرعان سوڭ, سەنبي دەپ ۇعىنىلادى» (سوندا, 52-ب.). جىلناماشى «سەنبي قونىسىندا وتىرعاندىقتان» سەنبي اتالاتىنىن, ال, شىن مانىندە, سيۋننۋ تەگىنەن ەكەنىن اڭعارتادى. دۇرىسىن ايتقاندا, «سين تان شۋدان» باسقا جىلنامالاردىڭ بارلىعى دا قيداندى سيۋننۋعا جاتقىزادى. وعان ءمان بەرمەي, ءاتۇستى قاراۋعا بولمايدى. سونىمەن قيداندى دۋنحۋدان گورى سيۋننۋعا تەليتىن پىكىرلەر كوبىرەك.

«تسزيۋ تان شۋ» (كونە تانناما) ولاردىڭ قونىستارى تۋرالى: «قيداندار بۇرىنعى سەنبي جەرىندە ءحۋانشۋيدىڭ (شارا – مۋرەن) وڭتۇستىگى مەن تەرىستىك ايماقتارىن مەكەن­دەيدى. شىعىسىندا گاوليمەن, باتىسىندا كۋموسيلەرمەن, وڭتۇستىكتە ينچجوۋ وبلىسىمەن, ال تەرىستىكتە شيۆەيلەرمەن مەجەلەس» (سوندا, 50-ب.).
قيداندار قيدان ەسىمىن V عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا الىپ, تايپالىق كوسەمدەرىن موفۋحە اتاپتى. وزدەرى 40 مىڭ اسكەرى بار, 10 رۋلى ەل ەكەن.

سالت
اتتى تۇرىكتەر: 1 – قىتاي سۋرەتشىلەرى سالعان
قۇرىقان سالت اتتى ساربازى; 2 – چيكوي ساربازى.

ال ءVىى عاسىردا دەحا رۋى جەتەكشىلىك ورىنعا شىققاندا 8 رۋدان قۇرالعان. ولاردىڭ ەكى رۋعا كەمىپ قالۋى ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز ءۇشىن قاجەت دەرەك. قيداندار ءبىرىنشى تۇرىك قاعاندىعى كەزىندە دە, ەكىنشى شىعىس تۇرىك قاعاندىعى كەزىندە دە تۇرىككە باعىندى. ءبىرىنشى تۇرىك قاعاندىعىنىڭ قاعاندارى شەتۋ, چۋلو, جانعان قيدان, تاتابى, شيۆەي, كۋموسيلەردى بيلەدى. قيداندار تولەس قاناتتىڭ ءبىر ۇلىسى بولىپ, سىتسزين (يركىن) لاۋازىمدى رۋباسى ارقىلى باسقارىلدى.
جانعان – قاعان دەگەن اتى عانا بولماسا, شىن مانىندە, تان يمپەرياسىنىڭ قولبالاسى ەدى. ول يان-دي پاتشاعا جاعىنام دەپ, تۇرىكتىڭ كيىمى مەن زاڭدارىن قىتاي كيىمى مەن زاڭىنا سايكەستەندىرەم دەپ ۇسىنىس جاساعاننىڭ ءبىرى. كوشپەلى جۇرتتىڭ نامىسىن قورعاعان قيداندار 605 جىلى اتقا قونىپ, ۇران وتىن لاۋلاتىپ ەدى, جانعانعا قاراستى 20 مىڭ تۇرىك اسكەرىنىڭ كۇشىمەن كو­تەرىلىس وشاعىندا تۇنشىقتىرىلدى. قىسقاسى, ءبىرىنشى تۇرىك قاعاندىعىنىڭ سوڭعى قاعانى سەليدەن ىرگە ايىرعان تەلە قاۋىمى بىرتىندەپ قاشىپ, قىتايعا بەرىلىپ جاتقاندا, قيداندار تۇرىك قاعاندىعىنا ادالدىعىن ساقتادى.
تان پاتشاسى 644 جىلى كورەياعا جورىققا شىققاندا قيدان كوسەمى كوگە ەدى. قيداندى تۇرىكتىڭ كوگە تايپاسى وكىلدەرى بيلەپ وتىرعان. كوگە تان پاتشالىعىنا باعىنىشتىلىق ءبىلدىرىپ, يمپەراتوردان «نان» لاۋازىمىن الدى. قيدان جەرىندە سۋنشو تۇتۇقتىعى قۇرىلدى. كوگەنىڭ تان پاتشالىعىنا قىزمەت ەتكەن ەكى نەمەرەسى تۋرالى جىلنامالاردا مالىمەت جەتكىلىكتى, ولار تۋرالى ارنايى شەجىرەلەر دە حاتتالعان. ال كوگەنىڭ بەل بالاسى تسزينچجۋن (التىنبەك) بولسا, قىتايعا كىرىپتارلىقتان باس تارتىپ, وزىنە باعىنىشتى قيدانداردىڭ باسىن قوسىپ, قاعاندىق جاريالادى. مىنە, وسى كەزدەن باستاپ قيداننىڭ ەكى تايپا جۇرتى وزگە قيدانداردان وقشاۋلانىپ, تۇرىككە بەت بۇرا باستادى.
وزگە قيداندار دا بىرتىندەپ يمپەريادان كەتىپ, ەكىنشى تۇرىك قاعاندىعىنىڭ قۇرامىنا ەندى. بۇل كەزدە ولاردىڭ بيلەۋشىسى ەلتەبەر اتاندى. 716-733 جىلدارى قيداننىڭ تىزگىنى كەتۋيۋي ەسىمدى باتىر ادامنىڭ قولىندا بولدى. ول ۇلىس بيلەۋشىلەرىن قالاۋىنشا وزگەرتىپ, تان يمپەريا­سىمەن كەسكىلەسكەن قاندى سوعىستار جۇرگىزدى. ەكىنشى تۇرىك قاعاندىعى قۇلاعاننان كەيىن ولار ۇيعىرعا باعىندى. 906 جىلى قيداندار «لياو» مەملەكەتىن قۇرىپ, پاتشاسى مەن يگى جاقسىلارى كەزەگىمەن بەس استانادا – شارا – مۋرەن مەن حينگان اراسىنداعى بورو-حوتودا, شىعىس استاناسى لياويان قالاسى ىرگەسىندە, ورتا استاناسى لاوحە وزەنىنىڭ شارا-مۇرەنعا قۇيىلىسى, وڭتۇستىك استاناسى قازىرگى بەيجين, باتىس استاناسى شانسي ولكەسىندەگى داتۋن قالاسىندا تۇرىپ, شىرقاي داۋىرلەدى.