مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ اقوردادا قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ جيىنىن وتكىزىپ, ۇكىمەتكە كوممۋنالدىق تولەمدەر مەن وزگە قىزمەت تۇرلەرىنىڭ قۇنىن ارزانداتۋعا تاپسىرما بەرگەن ەدى. سول جولى ەلباسى كوممۋنالدىق تاريفتەردى قاتتى قىمباتتاتىپ, قاراشا حالىقتى سۇلىكشە سورعان مونوپوليستەردى اياۋسىز سىنادى. مىنە, ەندى, ارادا ءبىر ايعا جۋىق ۋاقىت وتكەندە ۇكىمەت ءۇيى جاقتان ءبىر جاعىمدى جاڭالىقتىڭ شەتى جىلت ەتتى. پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداماق بولعان مينيسترلەر 2019 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ بارلىق تاريفتەردى ارزانداتۋعا كىرىسىپتى. بىلايشا ايتقاندا, قاراپايىم حالىققا مەرەكەلىك سىي دايىنداپتى.
ۇكىمەت جيىنىندا ءسوز سويلەگەن ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى تيمۋر سۇلەيمەنوۆ كەلەر جىلدىڭ باسىنان ەلەكتر قۋاتى, گاز, جىلۋ, سۋ, ۇيالى بايلانىس, عالامتور, پيك قىزمەتى جانە كومىردىڭ قۇنى 15-20 پايىزعا دەيىن ارزاندايتىنىن مالىمدەدى. ول جىلۋ مەن سۋ, ەلەكتر قۋاتىن جەتكىزۋ سالاسىنداعى 32 ءمونوپوليستىڭ 1 قاڭتاردان باستاپ 20,3 ملرد تەڭگەگە تاريفتەردى تومەندەتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعانىن ايتتى. قۋانارلىق-اق جاڭالىق ەمەس پە؟!. وسىلاردىڭ ىشىنەن كومىرگە جەكە توقتالىپ, قالالار مەن اۋىلدارداعى قاتتى وتىننىڭ قۇنىنا قاتىستى شاعىن ساراپتاما جاساپ كورەلىك.
ماسەلەنى مەموراندۋم شەشەدى
جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك, كومىردىڭ قۇنى ونىڭ ساپاسى مەن سوڭعى تۇتىنۋشىعا دەيىنگى قاشىقتىققا بايلانىستى ورتاشا ەسەپپەن 15 مىڭ تەڭگەنى قۇرايدى. سوندا قاتتى وتىننىڭ ءار تونناسى قانشا تەڭگەگە دەيىن ارزاندايدى؟ ينۆەستيتسيالار جانە دامۋ ءمينيسترى جەڭىس قاسىمبەك ۇكىمەت جيىنىندا كومىر وندىرۋشىلەر, تاسىمالداۋشىلار, ءونىمدى وتىن بازاسىنا قابىلداپ, ساتاتىندار جانە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار اراسىندا مەموراندۋمنىڭ جوباسى ازىرلەنگەنىن مالىمدەدى. مۇنداي مەموراندۋمدار استانا, شىمكەنت قالالارىندا, اقمولا, قاراعاندى, قوستاناي, سولتۇستىك قازاقستان, شىعىس قازاقستان, الماتى وبلىستارىندا جاسالعان. وسى جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە كومىردىڭ قۇنى ورتاشا ەسەپپەن 15-20 پايىزعا نەمەسە 2500-3000 تەڭگەگە تومەندەيدى, – دەپ سەندىردى ج.قاسىمبەك.
ۇكىمەت باسشىسىنىڭ كوزىن جەتكىزبەك بولعان جەڭىس ماحمۇتۇلى استانانى مىسالعا الىپ, كومىر باعاسىنىڭ قالاي ارزاندايتىنىن ءتۇسىندىرىپ بەردى. مىسالى, كومىر رازرەزىندەگى باعا – 5500 تەڭگە, ول وزگەرمەيدى. ترەيدەرلەر باعانى 60-70 پايىزعا تۇسىرەدى, ۇستەمە باعا 2985-تەن 885 تەڭگەگە دەيىن ارزاندايدى. بۇعان قوسا, شويىن جولداعى شىعىندار 1242 تەڭگەنى قۇرايدى. ال كومىر قويمالارىنداعى ساتۋشىلاردىڭ ۇستەمەسى – 2000 تەڭگە. ولار باعانى 25-30 پايىزعا, ياعني, 1500-1700 تەڭگەگە تومەندەتۋگە دايىن. وسىلايشا, 15 كۇننىڭ ءىشىندە استاناداعى كومىردىڭ قۇنى 18 پايىزعا كەميدى. استانادان تالاپكەر اۋىلىنا دەيىن تاسىمالداۋ قۇنىن قوسا ەسەپتەگەندە 15642 تەڭگە. ال باعانى تومەندەتۋ شارالارىنان سوڭ ول كورسەتكىش 13 242 تەڭگەگە ازايادى.
مەموراندۋمدارعا قول قويۋدىڭ ناتيجەسىندە ەلىمىزدىڭ تەمىرجول قويمالارىنداعى شۇباركول كومىرىنىڭ قۇنى 15-20 پايىزعا تومەندەيدى. قاراجىرا مەن مايكوبە دە قاتتى وتىندى ارزانداتۋعا دايىن وتىرعان كورىنەدى. وسى جەردە ۇكىمەت باسشىسى باقىتجان ساعىنتاەۆ بارلىق اكىمدەرگە ارزانداعان كومىردىڭ باعاسىن ۇستاپ تۇرۋدى, ءونىمنىڭ سوڭعى تۇتىنۋشىعا ارزان باعامەن جەتۋىن قامتاماسىز ەتۋدى قاتاڭ تاپسىردى. «تەمىرجول تۇيىقتارىنداعى باعا تومەندەۋدە. ءارى قاراي كومىردى كولىكپەن تاسۋ – اكىمدەردىڭ جۇمىسى. دەمەك, وسى جۇمىس دۇرىس اتقارىلمايتىن بولسا, ءونىم قۇنىنىڭ 15-20 پايىزعا دەيىن ارزانداۋى تاسىمالداۋمەن اينالىساتىن كاسىپكەرلەردىڭ قالتاسىنا كەتەدى. تۇتىنۋشى باعانىڭ ەشقانداي تومەندەگەنىن كورمەيدى» دەدى ول كوڭىلىندەگى كۇدىكتى جاسىرماي
ايتىپ. ويتكەنى استانادا كومىر ساتۋ ماۋسىمى قىزعان كەزدە كەيبىر جۇك كولىگىنىڭ جۇرگىزۋشىلەرى قۋلىققا باسىپ, قويمادان تيەلگەن كومىرگە 4 ايالداما جەرگە 20 مىڭ تەڭگە سۇراعان ءمالىم. ول بۇل ماسەلەنى بىرلەسىپ ويلانۋعا شاقىردى.
استانادا ارزاندادى
بۇل جولى دا استانا وزگە وڭىرلەرگە ۇلگى كورسەتىپ, كوش باستادى. 4 جەلتوقسانداعى احۋال بويىنشا, كومىردىڭ باعاسى بىلايشا وزگەردى: «شۇباركولدىكى» – 11400 تەڭگە, «قاراجىرا» – 13200 تەڭگە, «مايكوبە» – 12500 تەڭگە, «بوگاتىر-كومىر» – 9000 تەڭگە, «كۋزنەتسكي» – 12250 تەڭگە. قالالىق وتىن-ەنەرگەتيكالىق كەشەن جانە كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق باسقارماسى حابارلاعانداي, باعانىڭ وسۋىنە جول بەرمەۋ ءۇشىن كومىر ساتۋشىلارمەن اكىمدىك اراسىندا مەموراندۋمعا قول قويىلعان. «iKomek» تالداۋ جانە جەدەل ارەكەت ەتۋ ورتالىعىنىڭ بازاسىندا حالىقتىڭ شاعىمدارىنا جاۋاپ بەرەتىن جەدەل جەلى قۇرىلعان. قۇزىرلى مەكەمە ەلورداداعى كومىردىڭ قورى 12 174, 74 توننانى قۇرايتىنىن, بۇگىنگى تاڭدا نارىقتاعى احۋالدىڭ تۇراقتىلىعىن حابارلادى.
اۋىلدىڭ حالقى بۇرسەڭدەپ وتىر
پرەمەر-ءمينيستردىڭ الاڭداۋى نەگىزسىز ەمەس ەكەن. جۋىردا اۋىلعا بارعانىمدا كومىردىڭ تاپشىلىعىنان تارىققان, قىمباتتىعىنا قىنجىلعان ادامداردى كورىپ, جاعامدى ۇستادىم. استانادان الىس جاتقان جەرلەردەگى جاعداي مينيسترلەر مەن اكىمدەر ايتقانداي ەمەس. ويتكەنى جىلى ۇيدە ۇيىقتايتىن ۇلىقتار اۋىلدىڭ ءحال-كۇيىن ءبىلمەيتىنى راس. بىلگىسى دە كەلمەيدى. تەك جوعارى جاققا «ءبارى تاماشا» دەپ ەسەپ بەرەدى. جوعارىدا كومىردىڭ باعاسىن ارزانداتۋ جونىندەگى مەموراندۋم جاسالعان وبلىستاردىڭ تىزىمىندە قاراعاندىنىڭ دا بارىن ءسوز ەتتىك. الايدا «كومىر قاشان كەلەدى؟» دەپ كۇندە جولعا قاراپ, بۇرسەڭ قاققان اۋىل ادامدارىن كورىپ, كوڭىلىم پاسەيدى. سوندا جەرگىلىكتى جەردەگى اكىمدەر ەلباسىنىڭ, ۇكىمەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىنا پىسقىرىپ تا قاراماعانى ما؟
«قىزىل وت قىسىرامايدى» دەيتىن مارقۇم اكەم. بىراق ءبىزدىڭ بالا كۇنىمىزدە كومىر ارزان, ساپالى, مول بولاتىن-دى. قىس تۇسەردە اكەم قاراعاندىنىڭ پريشاحتينسك قالاسىنا ۇلكەن جۇك كولىگىمەن بارىپ, 2 كۇن ءجۇرىپ, ەڭ ساپالى, قىزۋى كەرەمەت, ءىرى كومىردى ساتىپ اكەلۋشى ەدى. ونى جۇك كولىگىنەن كومىر قوراعا كىرگىزۋ دەگەن ءبىر كىشىگىرىم مەيرامعا اينالادى. ال بۇگىن اۋىلداردا كومىر تاپشى. ارقانىڭ ساقىلداعان سارى ايازى قاھارىنا مىنگەندە كومىرى جوق ۇيلەر ءبىر-بىرىنەن شەلەكتەپ قارىزعا الادى. قاراعاندى كەزىندە بۇرىنعى وداقتاعى كومىر وندىرۋدەن ءۇشىنشى ۇلكەن ورتالىق سانالاتىن. «ءوزىمىز كومىردىڭ ۇستىندە وتىرمىز. بىراق ءۇيىمىز ازىناپ تۇر. بۇل مۇڭىمىزدى كىم تىڭدايدى؟» دەيدى شاراسىز كۇي كەشكەن اۋىل تۇرعىندارى.
اۋىلدا كومىر مۇلدەم جوق ەمەس. اۋىلعا جەتكەنشە, قىمباتتاپ كەتەدى. قالادان تاسيتىندار بار. بىراق قاراعاندىنىڭ كومىر قويمالارىنان ءار تونناسى 9900 تەڭگەدەن بوساتىلاتىن قاتتى وتىننىڭ قۇنى اۋىلدارعا جەتكەندە 17-18 مىڭ تەڭگەگە, ياعني, ەكى ەسە قىمباتتايدى. بۇعان قاراپ, ارزانداعان كومىردى اۋىلداعى جۇرتتىڭ كورمەيتىنىنە كوز جەتكىزەسىڭ.
اۋىلداس اعام مارستى قاراعاندى-الماتى تاس جولىنىڭ بويىنداعى ءدامحانادا جولىقتىردىم. قىستىكۇنى كومىر تاسۋمەن كۇن كورەتىنىن جاسىرعان جوق. اقشيدە كومىر جوقتىعىن, اۋىل ادامدارى جولعا قاراپ, بۇرسەڭدەپ جۇرگەنىن جەتكىزدىم. ونىڭ ايتۋىنشا, كومىردىڭ باعاسىن وبلىس اكىمدىگىندەگى قىزمەتكەرلەر بەلگىلەيتىن كورىنەدى. «مەن «شۇباركولدىڭ» كومىرىن قاراعاندىداعى حمك دەگەن جەردەن الامىن. ءار تونناسىن بۇرىن 11 000 تەڭگەدەن بوساتىلاتىن. 3-4 كۇندە 9900 تەڭگەگە تومەندەدى. قالادا ودان باسقا دا كومىر الاتىن جەرلەر كوپ. تەك «شۇباركولدىڭ» ءىرى كومىرىنە سۇرانىس جوعارى. سول سەبەپتەن وسى جەرگە بارامىز» دەدى ول «كاسىبىنىڭ» ءبىر قۇپياسىن اشىپ. ءوزى سياقتى «ساتۋشىلار» قاراعاندىدان تيەپ العان كومىردىڭ ءار تونناسىن 120 شاقىرىم جەردەگى اقسۋ-ايۋلى ەلدى مەكەنىنە بارعاندا 16 مىڭ تەڭگەدەن ساتادى ەكەن. «اۋىلدارعا بارعانشا باعا نەگە قاتتى شارىقتاپ كەتەدى؟» دەگەن ساۋالىما ول: «مۇنىڭ سەبەبى كوپ. بىرىنشىدەن, جانار-جاعارماي قىمباتتاپ كەتتى. ودان ارىدە ماي, كەدەن بەكەتتەرىنەن وتەمىز. تەگىن ەمەس. ىشەتىن اس-سۋىمىزعا دا ءبىراز قاراجات قاجەت. ءار توننانىڭ باعاسىن وبلىس اكىمدىگىندەگى قىزمەتكەرلەر بەلگىلەپ بەرەدى. ءوزىمىز قويمايمىز. مىسالى, قاراعاندىدان 300 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى قارقارالى, اقتوعاي اۋداندارىنا اپارعاندا 18000-20000 تەڭگەگە دەيىن قىمباتتايدى» دەپ ءتۇسىندىردى ول ماسەلەنى.
ەلباسىدان قاتاڭ ەسكەرتۋ العان ۇكىمەت بۇل جولى بەرىلگەن تاپسىرمالارىن ورىنداي الار ما ەكەن؟ ول ءۇشىن اكىمدەر ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ەسكەرتۋىنەن قورىتىندى شىعارۋى كەرەك. ناقتى باقىلاۋ بولسا, ناتيجە شىعادى..
