ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ 2017 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا «2025 جىلدان باستاپ لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە كىرىسۋىمىز كەرەكتىگىن» مالىمدەدىم. بۇل – سول كەزدەن بارلىق سالالاردا ءبىز لاتىن قارپىنە كوشۋدى باستايمىز دەگەن ءسوز. ياعني, 2025 جىلعا قاراي ءىس قاعازدارىن, مەرزىمدى ءباسپاسوزدى, وقۋلىقتاردى, ءبارىن دە لاتىن الىپبيىمەن باسىپ شىعارا باستاۋعا ءتيىسپىز. ول كەزەڭ دە تاياپ قالدى, سوندىقتان ءبىز ۋاقىت ۇتتىرماي, بۇل جۇمىستى وسى باستان قولعا الۋىمىز كەرەك» دەپ ەل ۇكىمەتىنە تاپسىرما بەردى.
بىراق باسى اشىق ءبىر ماسەلە, بۇل, استە ەلباسىنىڭ جەكە قالاۋىمەن بولىپ وتىرعان جاي عانا ءامىر ەمەس, ەڭ باستىسى, زاماننىڭ تالابى. ويتكەنى ەلباسىمىز
نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ
تىكەلەي باستاماسىمەن قوزعاۋ سالىنىپ, قوعامدا جاپپاي تالقىلانىپ جاتقان قازاق ءالىپبيىن لاتىن قارپىنە كوشىرۋ ماسەلەسى, ءارىسى ەلىمىزدىڭ تاعدىرى مەن بولاشاعىنا قاتىستى, بەرىسى جالپىۇلتتىق وركەنيەتكە قاتىستى وزەكتى ستراتەگيالىق شارا. سونداي-اق, ءالىپبيدى لاتىن قارپىنە كوشىرۋ بەلگىلى ماعىنادان العاندا, بۇگىنگى ۋاقىت ءوزى تالاپ ەتىپ وتىرعان قوعامدىق پروگرەسس ەكەنى دە قاپەردە بولۋ كەرەك. سوندىقتان,
قازاق ءالىپبيىن لاتىن قارپىنە كوشىرۋدىڭ قاجەتتىگى
تۋرالى اڭگىمەنىڭ باسى اشىق. ونى جالپى حالىق تولىق قولدايدى ءھام قولداپ تا وتىر.
ەندىگى اڭگىمە, لاتىن قارپىنە قالاي كوشەمىز؟ ۇلتتىق ءتول دىبىستارىمىزعا نۇقسان كەلتىرمەيتىندەي لاتىنشا ءالىپبيدى قالاي جاسايمىز دەگەن ماسەلەلەر توڭىرەگىندە ورىستەپ وتىر. بۇل رەتتە, بىرەر ايدىڭ الدىندا نەگىزگى جوبا رەتىندە ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى تىلدەردى دامىتۋدىڭ رەسپۋبليكالىق ۇيلەستىرۋ-ادىستەمەلىك ورتالىعى ء(ارى قاراي «ورتالىق») ۇسىنعان نۇسقانىڭ قر پارلامەنتىندە تانىستىرىلعانىن بىلەمىز. اتالعان نۇسقا قوعامدا ءبىرازدان بەرى جاپپاي تالقىلاندى. جۇرتقا ءمالىم بولعانىنداي, اتالعان نۇسقادا ۇلتتىق ءتول دىبىستارىمىزدى نەگىزىنەن قوس ارىپپەن (ديگراف) بەرۋگە تىرىسقانى بەلگىلى. ونداعى ماقسات كومپيۋتەر تاقتاسىنداعى لاتىن تاڭباسىنان شىقپاۋ. الايدا «ڭ» (ng), «چ» (ch) سەكىلدى حالىق اراسىندا دا جاپپاي قالىپتاسقان ءبىردى-ەكىلى ديگراف قولدانىلسا, ونىڭ ەش قيىندىعى بولماس ەدى. ال تىلدەگى سەگىز بىردەي دىبىستى ديگرافپەن بەرۋ ۋاقىت وتە كەلە ءتىلدى, ناقتىراق ايتقاندا, ءتول دىبىستارىمىزدى بۇزۋى مۇمكىن ءھام جازۋدى تىم شۇبالاڭقى جاعدايعا ءتۇسىرەدى. جاقىندا ءبىر ءىت مامانى لاتىنشا ءبىر دىبىستى ءبىر تاڭبامەن تاڭبالاي وتىرىپ تەرىلگەن 1000 بەتتىك ءماتىندى «ورتالىق» ۇسىنعان جوباعا قوتارعاندا, جاڭاعى 1000 بەتتىك ءماتىن 1200 بەت بولعان. سوندا قازاق ەلىندە ءبىر جىلدا قانشا بەت كىتاپ شىعارىلادى, مەرزىمدى باسپاسوزگە قانشا بەت جازبا كەتەدى؟ ەگەر قازاق ەلى ۇكىمەت بيۋدجەتىمەن جىلىنا 10 ميلليون بەتتىك كىتاپ شىعارادى دەسەك, «ورتالىق» ۇسىنعان جوبا بويىنشا ول 12 ميلليون بەت بولادى دەگەن ءسوز. ونىڭ ۇستىنە ءبىز لاتىن قارپىن ءبىر-ەكى جىل قولدانىپ تاستاي سالمايتىنىمىز بەلگىلى. سوندا ءومىر بويى ەل بيۋدجەتى جانە ەل ازاماتتارى جىل سايىن جاڭاعى قوس ارىپتەن (ديگراف) تۋعان ارتىق «2 ميلليون بەتتىڭ» قاعازى ءۇشىن, ونىڭ بوياۋلارى ءۇشىن, تەرۋ اقىسى ءۇشىن, كوررەكتور, رەداكتور اقىسى, باسۋ اقىسى ءۇشىن باسى ارتىق شىعىن تارتاتىن بولادى.
سوندىقتان, مەن ءوز باسىم, ۇلتتىق ءتول دىبىستىرىمىزدى لاتىن قارىپ-
تەرىنىڭ استى-ۇستىنە ءدايەك-
شەلەر قويىپ ءالىپبي جاساۋدان قاشپاۋىمىز كەرەك دەيمىن. دۇنيەجۇزىندە, ءتىپتى مىناۋ وركەنيەتتى ەۋروپا ەلدەرىنىڭ وزىندە (فرانتسيا, گەرمانيا, پولشا, تۇركيا ت.ب.) ۇلتتىق ءتول دىبىستارىن لاتىنشا قارىپتەردىڭ استى-ۇستىنە دايەكشىلەر قويىپ جازىپ جۇرگەن ەلدەر از ەمەس. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن, ەڭ باستىسى, ديگرافتاردى ۇزاق ۋاقىت قولدانۋ ۇلتتىق ءتول دىبىستارىمىز بەلگىلى دەڭگەيدە وزگەرىسكە ۇشىراتادى. ءتىپتى كەي دىبىستارىمىز جويىلىپ كەتۋى دە ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان, مەن ءوز باسىم سوڭعى ۇسىنىلىپ وتىرعان «ءۇتىرلى جوبانى» قولدايمىن. دەگەنمەن, بۇل نۇسقانىڭ دا ەپتەپ جەتىلدىرۋگە ءتيىستى تۇستارى بار. ماسەلەن, ءبىز اقىرى ءۇتىر («دايەكشە»)
پايدالانعان ەكەنبىز, جازۋدىڭ سىيىمدىلىعى مەن كوركەمدىگىن دە ويلاۋىمىز كەرەك. سوندىقتان ۇتىرلەردى («دايەكشە») تاڭبانىڭ جانىنا ەمەس, ءۇستى مەن استىنا قويعاننان قاشپاعان دۇرىس. سونىمەن بىرگە بۇل سوڭعى جوباداعى ماڭىزدى ماسەلە, لاتىن قارپىندەگى «Y» ول ءبىزدىڭ «ي». سونداي-اق, الەمنىڭ دەرلىك بارلىق ەلدەرى ول تاڭبانى «ي» دەپ وقيدى. ال ءبىز بولساق, ورىستار لاتىنشاداعى
«Y» -دى «ى» دەپ وقيدى ەكەن دەپ, سول سارىنمەن كەتىپ قالعانبىز. ءىس جۇزىندە ورىس تىلىندەگى «ى» دىبىسى سول اعىلشىن تىلىندەگى «Y» دىبىسىنا جاقىن. وسىنداي-
وسىنداي تۇستارىن قايتا قاراپ, جونگە كەلتىرسە, مىنا «ءۇتىرلى جوبانى» قولداۋعا بولادى.
قىسقاسى, ءالىپبيىمىزدى لاتىن قارپىنە كوشىرەيىك, بىراق مىڭ ولشەپ ءبىر كەسەيىك.
دۇكەن ماسىمحانۇلى,
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى, پروفەسسور
