بۇكىلالەمدىك كورمەلەر نەمەسە ەكسپو-نىڭ العاش رەت قازىعى قاعىلىپ, ىرگەسى كوتەرىلگەنىنە ءبىر جارىم عاسىردان استام ۋاقىت ءوتتى. وسى ارالىقتا ونىڭ قاجەتتىلىگى دە, تارتىمدىلىعى دا اناعۇرلىم ارتا ءتۇستى. سونىڭ ناتيجەسىندە جاھان جۇرتى ونى ماڭىزى مەن ءمانى جاعىنان وليمپيالىق ويىندار مەن فۋتبولدان الەم چەمپيوناتتارى دارەجەسىمەن تەڭ سانايتىنداي كۇنگە جەتتى.
«ەكسپو» امبەباپ كورمەسى قاشاننان الەمدىك دەڭگەيدەگى وسى سالاداعى ەڭ ۇلكەن دە ماڭىزدى شارا بولىپ تابىلادى. قالالار مەن ەلدەر ونى وتكىزۋ جولىندا كادىمگىدەي باسەكەگە ءتۇسىپ, ءوزارا كۇرەس جۇرگىزەدى. ەكسپو كورمەلەرى ءارتۇرلى ەلدەر وكىلدەرىنىڭ پىكىرتالاس جۇرگىزىپ, وي بولىسەتىن, سونىمەن بىرگە, ءوزارا جارىسقا تۇسەتىن حالىقارالىق ارەناسى بولىپ تابىلادى. تاپ وسى كورمەلەردە ولار ءوز ەلدەرىندە بولىپ جاتقان ەكونوميكالىق جانە مادەني وزگەرىستەردى, دامۋ باعىتتارىن, جوسپارلارى مەن تالپىنىستارىن شىعارماشىلىق تۇرعىدا كورسەتىپ, جالپاق جاھانعا تانىستىرا الادى.
ءبىرىنشى بۇكىلالەمدىك كورمە مەملەكەت قايراتكەرى, كاسىپكەر جانە ديزاينەر گەنري كوۋل مەن حانزادا البەرتتىڭ باستامالارى بويىنشا 1851 جىلى لوندونداعى گايد-پاركتە قانات جايدى. ول «بارلىق حالىق ۇلى ءىس – ادامزاتتى جەتىلدىرۋ جولىندا جۇمىس جاساسىن» دەگەن ۇراننىڭ اياسىندا ءوتتى. كورمەنىڭ باستى كورىكتى ورنى دجوزەف پاكستون تەمىر مەن اينەكتى ارالاستىرا وتىرىپ سالىپ شىققان حرۋستال ساراي بولدى. عيمارات «التىن عاسىر» دەگەن ۇعىمدى ءبىلدىردى. سارايدىڭ ىشىندەگى ەكسپوناتتار جانىنداعى باستى ءجۇرۋ جولىنىڭ ەكى جاعىنان اعاشتار مەن مۇسىندەر قاتارلاسا بوي كوتەردى. كورمە جابىلعاننان كەيىن عيمارات جاڭا پارككە كوشىرىلدى. بىراق ول 1936 جىلى بولعان ءورتتىڭ سالدارىنان تۇگەل جانىپ كەتتى.
كورمەنىڭ جالپى اۋدانى 10,5 گەكتار جەردى جايلادى. سونىڭ ىشىندە 7,2 گا الاپتى حرۋستال ساراي الىپ جاتتى. شارا, نەگىزىنەن, وسى عيماراتتىڭ ىشىندە وتكىزىلدى. كورمەگە الەمنىڭ 25 مەملەكەتى مەن بريتانيانىڭ 25 وتار ەلىنەن وكىلدەر كەلدى. ولاردىڭ سانى 6 039 205 ادامعا جەتتى. بۇدان كەيىنگى جىلدارى ءىرى قالالاردا تەمىر مەن اينەكتىڭ قوسپاسىنان وسىنداي عيماراتتار سالىپ, ولارعا وقىرمان زالدارىن, پاسساجدار, كۇمبەزدى گالەرەيالار ورنالاستىرۋ داستۇرگە اينالدى. كەيىن كورمەنىڭ حالىقارالىق ءنورماتيۆتى اكتىلەرگە سايكەس مىندەتتى مەزىرەتىنە اينالاتىن قاعيداتتارى, مىنە, تاپ وسى كەزدە جاسالا باستادى. ونداعى باستى ماقسات ەڭ جاڭا عىلىمي-تەحنيكالىق جاڭالىقتاردى, دامۋ پەرسپەكتيۆالارىن, سونداي-اق قاتىسۋشى-ەلدەردىڭ تاريحىن, داستۇرلەرى مەن مادەنيەتىن كەلۋشىلەرگە تانىستىرۋ بولدى.
لوندونداعى بۇكىلالەمدىك جارمەڭكەدە الەمنىڭ ءارتۇرلى ەلدەرى 13 مىڭ ءتۇرلى ەكسپوناتتان تۇراتىن ونەركاسىپ بۇيىمدارىن اكەلدى. ولاردىڭ اراسىندا العاشقى بۋ دۆيگاتەلدەرىنىڭ مودەلدەرىنەن باستاپ, جىلدام جۇرەتىن كەمە مەن كران, سونداي-اق استىق وراتىن ماشيناعا دەيىن بولدى. بريتانيا استاناسىنداعى ۇلى كورمەنىڭ تابىسى دا باس اينالدىراتىنداي بيىككە كوتەرىلدى. ۇيىمداستىرۋشىلار مۇندا 186 مىڭ فۋنت مولشەرىندە تازا پايدا تاپتى. بۇل قارجىعا لوندوندا سوسىن عىلىمي جانە كوركەمسۋرەت ورتالىعى سالىندى. وسىنىڭ نەگىزىندە ۆيكتوريا مەن البەرت مۋزەيى, عىلىم مۋزەيى, تابيعات پەن تاريح مۋزەيى جاسالدى.
بۇدان بولەك, بۇل قارجىنىڭ ءبىر بولىگى ەلدە عىلىم مەن ونەردى دامىتۋعا ىقپال جاسايتىن قوردى ۇيىمداستىرۋعا جۇمسالدى. العاشقى كورمەنىڭ تاپ وسىنداي جەتىستىكتەرى الەمدەگى كوپتەگەن ەلدەردىڭ وزدەرىندە وسىنداي شارا وتكىزۋگە دەگەن قۇشتارلىقتارىن تۋعىزدى.
العاشقى شارانىڭ تولايىم تابىسپەن وتكەنى سونداي, بىردەن ونى قايتالاپ وتكىزۋگە شەشىم قابىلداندى. ءسويتىپ, ەكىنشى بۇكىلالەمدىك كورمە 1855 جىلى ناپولەون III-ءنىڭ بۇيرىعىمەن پاريجدە ۇيىمداستىرىلدى. وسى تۇستا كورمەنى ءبىر عيماراتتا وتكىزۋ تۇجىرىمى ەسكىرىپ, ول الاڭدارعا قاراي ويىستى. ءسويتىپ, حالىقارالىق كورمە قالاشىقتارى پايدا بولادى. 1862 جىلعى ءۇشىنشى فورۋم تاعى لوندوندا ءورىس الدى. ال 1867 جىلى پاريجدە كەرۋەن كەرگەن كەزەكتى كورمەدە تاريحتا ءبىرىنشى رەت قاتىسۋشى-ەلدەردىڭ ارنايى سالىنعان ۇلتتىق پاۆيلوندارعا ورنالاسۋ جۇيەسى قالىپتاستى. وسىدان كەيىن فرانتسۋز استاناسى ۇزاق ۋاقىت جاھاندىق كورمەنىڭ ورتالىعىنا اينالدى.
وندا 1889 جىلى ۇيىمداستىرىلعان كورمە قارساڭىندا اتاقتى ەيفەل مۇناراسى قاتارعا قوسىلدى. 1893 جىلعى چيكاگوداعى «اق قالا» وسىنداي قالالاردىڭ العاشقى قارلىعاشى بولدى. كورمەلەردى بۇلاي ۇيىمداستىرۋ سالىنعان نىسانداردى كەلەشەكتە دە پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەردى: ەكسپوزيتسيالار كولدىڭ اينالاسىنداعى ارەنالار مەن سالالاردا ورنالاستى. پاريجدە 1900 جىلعى بۇكىلالەمدىك كورمەگە XIX عاسىردىڭ ءون بويىنداعى رەكوردتىق كورسەتكىش جاسالىپ, وعان 51 ميلليوننان استام ادامنىڭ كەلگەنى تىركەلدى.
1939 جىلى نيۋ-يوركتە العاش رەت تەلەۆيدەنيە سالاسىندا RCA جەتىستىكتەرى كورسەتىلىپ, العاشقى سۋ تۋربيناسى ۇسىنىلدى. وسى كەزدەن باستاپ كورمەنىڭ سىر-سيپاتى باستاپقى قالپىنداعى مازمۇنىن وزگەرتە باستادى. ول ەندى قوعامنىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن كەرەكتى ناقتىراق مادەني تاقىرىپتاردى تاڭداپ الاتىن بولدى. كورمەلەر يننوۆاتسيا الماسۋ ماقساتىندا مادەنيەت ارالىق قارىم-قاتىناستىڭ بەلسەندى بولا تۇسۋىنە زور قولداۋ كورسەتۋگە كوشتى. 1958 جىلى بريۋسسەل اتوميۋمى, فۋللەرا گەودەزيالىق كۇمبەزى پايدا بولدى. 1962 جىلعى سيەتلدەگى كورمە «عارىش داۋىرىندەگى ادام» دەگەن اتپەن ءوتتى. بۇكىلالەمدىك كورمەلەر بىرتىندەپ كوڭىل كوتەرۋ مەن دەمالىستىڭ مەكەنىنە اينالدى. سونىڭ ارقاسىندا 1967 جىلى مونرەالدا «لا روند» پاركى پايدا بولدى. 1970 جىلعى وساكاداعى EXPO-دا جاپونيا ءوزىن جاڭا الەمدىك دەرجاۆا دەپ جاريالادى.
الەمدە 70-جىلداردا ورىن العان مۇناي داعدارىسى قورشاعان ورتا مەن ەنەرگورەسۋرس ماسەلەلەرىن قايتا زەردەلەۋگە ءماجبۇر ەتتى. الەم ەكى پوليارلى بولۋدان قالدى, 90-جىلدار ءۇمىت پەن وپتيميزم سەزىنگەن كەزەڭ بولدى. ورتالىق پەن شالعاي اراسىندا ءوزارا ارەكەتتەسۋدىڭ جاڭا نىساندارى بوي كورسەتىپ, سولتۇستىك پەن وڭتۇستىك اراسىنداعى الشاقتىق قىسقارىپ, بۇۇ-نىڭ حالىقتار فورۋمى رەتىندەگى ءرولى كۇشەيدى, حالىقارالىق قاتىناستار كوپتاراپتىق سيپات الدى. 2000 جىلى گاننوۆەردە «ادامزات, تابيعات جانە تەحنولوگيالار», 2005 جىلى ايتيدە «تابيعات دانالىعى», 2008 جىلى ساراگوسادا «سۋ جانە كوڭىلگە قونىمدى دامۋ», 2010 جىلى شانحايدا «جاقسى قالا – جاقسى ءومىر», 2015 جىلى ميلاندا «پلانەتانى تاماقتاندىرۋ, ومىرگە ارنالعان ەنەرگيا» ۇراندارى كوتەرىلدى.
ەندى استانادا «بولاشاقتىڭ ەنەرگياسى» ناسيحاتتالعالى وتىر. قازاقستان بۇعان دەيىن 4 رەت بۇكىلالەمدىك امبەباپ كورمەسىندە ءوز پاۆيلونىن جاسادى. ەلىمىز ولاردا ءوز پاۆيلونىن مادەنيەت پەن عىلىمداعى, بيزنەس پەن تۋريزمدەگى داستۇرلەرگە جانە يننوۆاتسيالارعا سايكەس قۇردى.
جاھاندا بۇعان دەيىن وتكىزىلگەن بۇكىلالەمدىك كورمەلەردىڭ ادامزات بالاسىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىن جەڭىلدەتە ءتۇسۋ ءۇشىن اكەلگەن جاڭالىقتارى مەن جەتىستىكتەرى از بولعان جوق. مىسالى, 1876 جىلى فيلادەلفيادا تۇڭعىش تەلەفون اپپاراتى تانىستىرىلسا, 1878 جىلى پاريجدە فونوگرافتىڭ جاسالىپ شىققانى بەلگىلى بولدى. 1893 جىلى چيكاگودا اينالانى شولۋ دوڭگەلەگى ومىرگە كەلسە, 1991 جىلى بۋففالودا رەنتگەن اپپاراتى العا شىعارىلدى. ال 1970 جىلى وساكا قالاسىندا تۇڭعىش ۇيالى تەلەفوننىڭ العاشقى نۇسقاسى جانە ۇيالى بايلانىس تەحنولوگياسى ۇسىنىلسا, 1982 جىلى نوكسۆيللدە سەنسورلى ەكران كورسەتىلدى.
زيابەك قابىلدينوۆ, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى: «ەكسپو-2017» – ەلباسىنىڭ يدەياسى
مەملەكەت باسشىسى ءبىرىنشى رەت ەكسپو-نى وتكىزۋ يدەياسىن 2008 جىلى يسپانيا قالاسى ساراگوسادا وتكەن كورمەگە بارعاندا ويىنا الدى. 2010 جىلى قازاقستاننىڭ شاقىرۋىمەن ءبىزدىڭ ەلوردامىزعا حالىقارالىق كورمەلەر بيۋروسىنىڭ باس حاتشىسى ۆيسەنتە گونسالەس لوسسەرتالەس كەلىپ كەتتى. ءبىزدىڭ ەلىمىز 2011 جىلى كورمەنى وتكىزۋگە ءوتىنىم جاسادى. بىزبەن بىرگە بەلگيالىق لەج, كانادالىق ەدمونتون, فرانتسۋزدىق ليلل قالالارى دا ءوز وتىنىمدەرىن بەردى. كوپ كەشىكپەي سوڭعى ەكى قالا ءوز ەركىمەن باس تارتتى دا, ءبىزدىڭ باستى قارسىلاسىمىز رەتىندە بەلگيالىقتار قالدى. سوڭعىسىنىڭ ءبىزدىڭ ەلگە قاراعاندا كوپتەگەن ارتىقشىلىقتارى بار ەدى. ولاردىڭ ءداستۇرلى تۇردە ديپلوماتياسى مىقتى بولدى. ولاردىڭ ءتۇرلى كورمە, فورۋم, سيمپوزيۋمداردى وتكىزۋدە دە تاجىريبەسى مول ەدى.2012 جىلدىڭ 22 قاراشاسىندا كورمەلەر بيۋروسىنىڭ شتاب-پاتەرى ورنالاسقان پاريجدە, جاسىرىن داۋىس بەرۋدىڭ ناتيجەسىندە, قازاقستان جەڭىمپاز اتاندى. ءبىز ءۇشىن 103 داۋىس بەرىلدى.
استانادا وتەتىن كورمەدە بارلىق مەملەكەتتەردىڭ وزدەرىنىڭ ۇزدىك يننوۆاتسيالىق, تەحنولوگيالىق, عىلىمي جانە مادەني جەتىستىكتەرىن كورسەتۋگە مۇمكىندىكتەرى بولادى. قازاقستاننىڭ تمد كەڭىستىگىندە ەكسپو-نى وتكىزۋ قۇقىعىن ءبىرىنشى بولىپ يەلەنۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. بىرىنشىدەن, الەم ءبىزدىڭ ەلوردامىز بەن مەملەكەتىمىزدى تمد-دا ەڭ ۇزدىك دەپ تانىدى. ەكىنشىدەن, الەمدەگى بەيبىتشىلىك سۇيگىش باستامالاردىڭ باستاماشىسى بولىپ تابىلاتىن ءبىزدىڭ ەلباسىمىزدىڭ بەدەلى وتە جوعارى ەدى. ۇشىنشىدەن, ءبىزدىڭ ەل ادامزات ءۇشىن ەڭ ءبىر وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى «بولاشاقتىڭ قۋاتى» تاقىرىبىن ۇسىنا الدى. بۇل ءۇش ايعا سوزىلاتىن ارنايى مامانداندىرىلعان كورمە بولادى جانە بارلىق پاۆيلونداردى قازاقستان تۇرعىزادى.
وسى شارانىڭ ۇتىمدى تۇستارىنىڭ ءبىرى ول استاناعا جانە ونىڭ ماڭايىنداعى جەرلەرگە 2 ميلليوننان استام تۋريستەر كەلەدى, ال مۇنىڭ ءوزى ەلىمىزدىڭ يميدجىنە وڭ اسەرىن تيگىزەدى. قازاقستان ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى جاڭا تەحنولوگيالارعا يە بولا الادى. قازاقستاننىڭ الەمدە ودان ءارى تانىمال بولاتىنى دا ماڭىزدى. ەلگە جاڭا ينۆەستيتسيالاردى تارتۋدىڭ ماڭىزى دا جوق ەمەس. بۇكىل الەمنەن شاعىن جانە ورتا بيزنەس وسىندا اعىلادى. «ەكسپو-2017» بولاشاقتاعى جانە جالپىالەمدىك سيپاتتاعى ىقتيمال ءىس-شارالاردىڭ الاڭىنا اينالادى. كورمەنىڭ ءوتۋىن داعدارىسقا قارسى جوبا دەپ قاراۋعا دا بولادى.
كورمە اياسىندا كونتسەرتتەر, تانىستىرىلىمدار, تسيركتىك شوۋ وتكىزىلىپ, استانا تۋرالى كىتاپتار شىعارىلادى جانە كەلەتىن تۋريستەر ءۇشىن قازاقستان تۋرالى سايت ازىرلەنەدى. باسقا وبلىستاردا دا ءتۋريزمدى دامىتۋعا قاتىستى ماسەلەلەر ويلاستىرىلۋدا. يميدجدىك سپورتتىق جارىستار, سونىڭ ىشىندە بوكس جانە ۇلتتىق كۇرەس بويىنشا تۋرنيرلەر قاتارىنىڭ وتكىزىلۋى دە كۇتىلۋدە.2015 جىلعى جينالىستاردىڭ بىرىندە مەملەكەت باسشىسى وسى كورمەنىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى: «بۇل – قازاقستاندى بۇكىل الەمگە كورسەتەتىن, ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ مۇمكىندىكتەرىن بايقاتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن باستى جوبا» دەپ ەرەكشە اتاپ ءوتتى.
سوندىقتان دا تمد-دا العاشقى رەت وتكەلى تۇرعان مامانداندىرىلعان «ەكسپو-2017» كورمەسىنىڭ ءساتتى بولۋى ءاربىر استانالىق تۇرعىننىڭ جانە ەلىمىزدىڭ ءار ازاماتىنىڭ بەلسەندى قاتىسۋىنا بايلانىستى بولادى. ءبىز وسى شارانىڭ وتۋىنە تەك قانا جەكە ۇلەسىمىزدى قوسىپ قانا قويماي, سونىمەن قاتار, ءوزىمىزدى ءبىلىمدى, مادەنيەتتى, تاربيەلى, ىقىلاستى, زاڭعا باس يەتىن, تولەرانتتى, قوناقجاي حالىق رەتىندە كورسەتۋىمىز كەرەك. قازاقتا «قوناق از وتىرىپ, كوپ سىنايدى» دەگەن ماقال بار. ءبىز سىرتتان كەلگەن ادامدى «قۇدايى قوناق» دەپ قابىلداعان ءوزىمىزدىڭ قوناقجاي اتا-بابالارىمىزدىڭ اتىنا لايىقتى بولۋىمىز كەرەك.
ساكەن مايلىباي
