بيىل – بالالار جىلى. بالا تاربيەسىندە ەرتەگىنىڭ الاتىن ورنى زور ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ەرتەگىتەراپيا بۇل كۇندە ەلىمىزدىڭ وقۋ مەن تاربيە سالاسىنا تانىس بولعانمەن, كەڭ قولدانىسقا ەنگەن جوق. وسى ورايدا «كىتاپحانا پەداگوگيكاسى: ەرتەگىتەراپيا» اتتى ۇلتتىق تاربيەگە نەگىزدەلگەن, بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر كىتاپحانالارىنىڭ كىتاپحاناشىلارىنا, پەداگوگيكا سالاسىنىڭ ماماندارى مەن ستۋدەنتتەرىنە جانە كوپشىلىك وقىرمان قاۋىمعا ارنالعان ادىستەمەلىك كىتابىنىڭ اۆتورى, اقىن, اۋدارماشى, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى مارجان ەرشۋدى اڭگىمەگە تارتتىق.
– ەرتەگىتەراپيا دەگەندى قالاي تۇسىنەمىز, ەمدەۋ دەگەن ۇعىممەن بايلانىستىرامىز با؟
– ەرتەگىتەراپيا – پسيحولوگيالىق, پەداگوگيكالىق باعىتتا جۇرگىزىلەتىن شىعارماشىلىق ءۇردىس. ۇلتتىق تاربيەگە نەگىزدەلگەن دۇنيەنى مەيلىنشە كەڭىرەك قولدانۋ ماقساتىندا جازىلعان وسى ادىستەمەلىك ەڭبەكتە ەرتەگىتەراپياسىن دامىتۋدىڭ پەداگوگيكالىق ءادىس-تاسىلدەرى ەتنوپەداگوگيكا مەن ويشىل, اعارتۋشى-عالىمدار ەڭبەگىنىڭ اياسىندا ءوربىپ, رۋحاني دامىتۋدىڭ جولدارى كورسەتىلەدى.
ەرتەگىتەراپيا – پسيحوتەراپيانىڭ قۇرامداس بولىگى. باتىستىڭ دارىگەرلەرى ەرتەگىتەراپيانىڭ بالا دەنساۋلىعىنا پايدالى اسەرى بارىن جازۋدا. بۇل ءبىزدىڭ حالىق ءۇشىن جاڭالىق ەمەس. قازاق بالاسىنىڭ دۇنيەتانىمى ەرتەگىمەن جەتىلەدى. بۇل – عاسىرلار بويى جالعاسىپ كەلە جاتقان حالىقتىق ءۇردىس, حالىقتىق ءداستۇر.
«ەرتەگى ايتا الماعان اتا مەن اجەدەن قورقامىن» دەگەن ەكەن باۋىرجان مومىشۇلى. ءار بالانىڭ دا ەڭ العاشقى دوسى – ەرتەگى. بەسىك جىرىنان باستاپ اۋىز ادەبيەتىنىڭ قۇنارىمەن, اجەسى مەن اناسىنان ەستىگەن اۋەزدى انمەن, اسەرلى ەرتەگى-اڭگىمەمەن وسكەن بالانىڭ كوركەمدىك الەمى ەرەكشە بولىپ قالىپتاساتىنى – عاسىرلار بويعى قازاق تاريحىندا دالەلدەنگەن جارقىن مىسال. باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ دا ۋايىم قىلعانى وسى جايت. ەرتەگىنىڭ ماعىناسىن تۇسىنگەن بالاعا بولاشاقتا ءسوز قادىرىن ۇعۋ, ادەمى شەشەن سويلەي ءبىلۋ, كوركەم ويلاۋ قاسيەتى داريتىنى ءسوزسىز.
ەرتەگىتەراپيا – ادەبيەت, ءسوز ونەرى, پسيحولوگيا, پەداگوگيكا, پسيحوتەراپيا, تاريح, لوگيكا, مادەنيەتتانۋ مەن فيلوسوفيانىڭ جيناقتالعان سينتەزى, حالىق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىمەن ۇندەسىپ, فانتاستيكامەن بايىتىلعان شىعارماشىلىق ءادىس, جان-جاقتى ءبىلىم بەرۋ مەن تاربيەلەۋ ءۇردىسىنىڭ وزىق ۇلگىسى.
بۇگىندە ەرتەگىتەراپيا باتىس ەلدەرىندە, رەسەي مەكتەپتەرى مەن بالاباقشالارىنىڭ ءىس-تاجىريبەلەرىندە مەتوديكالىق ءارى شىعارماشىلىق ءادىس رەتىندە كەڭىنەن قولدانىلۋدا. بىزدە دە ەرتەگىنىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن سالماقتاپ, ەرتەگىتەراپيا ءادىسىن دامىتۋشى ۇستازدار از بولسا دا بار.
ەرتەگىتەراپيا – ادامنىڭ اقىل-وي بايلىعىن جۇزەگە اسىرۋ ءتاسىلى. تيىسىنشە قامتيتىن اۋديتورياسى دا اۋقىمدى. ونى تەك بالالارعا ارنالعان جوبا دەپ قاراستىرماعان ءجون. ەرتەگىلەردى كوپتەگەن اتاقتى پسيحولوگتار مەن پەداگوگتار, پسيحوتەراپەۆتەر ءوز زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە قولدانىپ, ادام دامۋى مەن قوعامدى ىزگىلەندىرۋگە پايدالى تۇستارى كوپ ەكەندىگىن ايتادى.
ەرتەگى حالقىمىزدا كونە زاماننان بار. ەڭ العاش قازاق ەرتەگىلەرىن جيناعان عالىمدار – ۆاسيلي رادلوۆ, گريگوري پوتانين, شوقان ءۋاليحانوۆ, ابۋباكىر ديۆاەۆ. بالانىڭ وي-ءورىسىن, قيالىن دامىتۋدا ەرتەگىنىڭ ءرولى زور. بالا ەستىگەن نەمەسە وقىعان ەرتەگىسىنىڭ مازمۇنىنا ءمان بەرەدى, ونى ءوز ويىمەن قابىلداپ, جەتكىزۋگە تىرىسادى. كەيىپكەرلەردىڭ قيلى ءىس-ارەكەتتەرى, تاڭعاجايىپ كورىنىستەر, تەڭەۋ, وقيعالاردىڭ ادەمى تىلمەن بەينەلەنۋى بالانى قىزىقتىرىپ قانا قويماي, ويلاۋ جۇيەسىنە ىقپال ەتەدى. ەرتەگىمەن جۇمىس جاساۋدىڭ فورماسى كوپ.
ەرتەگىتەراپيا دامۋىنىڭ ءبىرىنشى ساتىسى – حالىق اۋىز ادەبيەتىنەن باستالادى. عاسىرلار قويناۋىنان سىر شەرتەتىن, ءبىزدىڭ زامانىمىزعا ولەڭ-جىر, تولعاۋ ارقىلى جەتكەن اسىل مۇرامىز بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ, رۋحاني كەڭىستىگىمىزدى تولتىرۋدا. ەكىنشى ساتى – ەرتەگىلەردى جيناقتاۋ, توپتاۋ جانە زەرتتەۋ باعىتى. ءۇشىنشى ساتى – پسيحوتەحنيكالىق باعىت. قازىر «ويلان. ەرتەگى قۇراستىر» تەحنولوگياسىن قولدانۋ پەداگوگيكالىق, پسيحولوگيالىق باعىتتا ءورىس الىپ كەلەدى. بۇل باعىتتاعى تاجىريبەلەر ەرتەگىنى تەحنيكا رەتىندە قولدانىپ, ادام ميىن پسيحودياگنوستيكالاۋ, دامىتۋ ءۇشىن پايدالانىلۋدا. ءتورتىنشى ساتى – ينتەگراتيۆتى باعىت. ەرتەگىتەراپيانى حالىقتىق پەداگوگيكا اياسىندا تاربيە جۇيەسىنە ساي پايدالانۋ.
ەرتەگىتەراپيالىق ساباقتار بارىسىندا بالانىڭ ساناسىندا ۋاقىت پەن كەڭىستىك جايلى, تابيعات پەن ادامنىڭ بايلانىسى تۋرالى العاشقى تۇسىنىكتەر قالىپتاسادى. ەرتەگىدەگى وقيعالار بالا ساناسىنا كوشەدى. قيال-عاجايىپ وقيعالار نەمەسە مەيىرىمدىلىك پەن قاتىگەزدىك, جاقسىلىق پەن جاماندىق تۋرالى ءسوز بولعاندا, ول ەڭ الدىمەن, بالانىڭ جۇرەگىنەن وتەدى. بالا اينالانى اقىلىمەن ەمەس, جۇرەگىمەن تانيدى. جاقسى مەن جامان كەيىپكەردىڭ اراقاتىناسى ارقىلى بالانىڭ وزىندىك كوزقاراسى قالىپتاسادى. ەرتەگىلەر بالاعا باتىلدىق پەن كۇش بەرەدى. ەموتسياسىن دا شىعارا الادى. جاقسىلىق, مەيىرىمدىلىك تۋرالى ەرتەگىلەر بالانىڭ جۇرەگىنە جىلۋ ۇيالاتسا, قاتالدىق پەن جاۋىزدىق قاھارماندارى بالانى قاتالدىققا, السىزدىككە, قورقاقتىققا بەيىمدەيدى. بالانى وقىتا وتىرىپ تاربيەلەۋ ەمەس, تاربيەلەي وتىرىپ ءبىلىم بەرۋدىڭ قۇندىلىعىن دامىتۋ بۇگىندە زور مىندەتكە اينالىپ وتىر.
– ەرتەگىتەراپيا سوندا تاربيە قۇرالى ءارى كىتاپتى ناسيحاتتاۋدىڭ ءبىر ءتۇرى مە؟
– تاربيە اقپارات ەمەس, تاربيە – رۋحاني قۇندىلىق. تاربيە ءبىلىم اقپاراتتارى سياقتى مي ارقىلى بەرىلمەيدى, ول ادامعا جۇيكە, جۇرەك, قان ارقىلى كەلەدى. «جۇرەك – ادام تاربيەسىنىڭ تەمىرقازىعى. امالدىڭ ءتىلىن السا, ياعني اردى ويلاماي, تەك پايدا ويلاساق, جۇرەك ۇمىت قالادى. ادام اقىلىنىڭ ازدىعىنان ازبايدى, اقىلدىنىڭ ءسوزىن الاتىن جۇرەگىندە جىگەر مەن قايراتتىڭ بايلاۋىنىڭ جوقتىعىنان ازادى» دەيدى ۇلى اباي. اباي ادامنىڭ بار اسىلى جۇرەگىندە ەكەنىن, جۇرەكتىڭ تازالىعىن ويلاۋ قاجەتتىگىن باستى نازاردا ۇستادى. ابايدىڭ جۇرەك تۋرالى ءفالسافاسى بۇگىندە جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ جاڭالىقتارىمەن دالەلدەنۋدە. ادامنىڭ ميى عارىشپەن بايلانىس-بىرلىكتە جۇمىس اتقارعاندا عانا جەر بەتىندە ادامزات بالاسى جاقسى تىرلىك كەشەتىنىن نەمەسە عارىش زاڭدىلىقتارىنا قاراما-قايشى ارەكەت ەتەتىن بولسا, وندا ءتۇبى جاقسىلىققا سوقپايتىنىن نەيروفيزيولوگيا, نەيرولينگۆيستيكا, نەيروپسيحولوگيا, كۆانتتىق پسيحولوگيا, ينتەگراتيۆتىك پسيحولوگيا عىلىمىنداعى سوڭعى جەتىستىكتەر دالەلدەپ وتىر.
جيىرما ءبىرىنشى عاسىر – وركەنيەتتىڭ جاڭا ساتىسى. ادامزات تىرشىلىگى وزگەرىپ, تەحنولوگيا مەن ەنەرگەتيكانىڭ جانە قارىم-قاتىناستىڭ جاڭا تۇرلەرى پايدا بولۋدا. بۇل عاسىر ادام مىنەزى مەن ىشكى مادەنيەتىنىڭ وزگەرۋىن, قورشاعان ورتاعا كوزقاراسىنىڭ جاڭارۋىن, جاڭاشا ويلاۋدى تالاپ ەتەدى. ادام ساناسى ءوزى ءۇشىن ەمەس, ادام ساناسى ەۆوليۋتسيالىق دامۋ ءۇشىن قىزمەت اتقارۋى كەرەك بولادى. ادامداردىڭ ماتەريالدىق بايلىققا قۇشتار بولۋى رۋحتىڭ السىرەۋىنە اكەلىپ سوعۋدا.
دۇنيەقۇمارلىق پەن قاتىگەزدىك, ەگويزم مەن ىشتارلىق كۇشەيىپ, رۋحى ءالسىزدى ازعىندىق حالگە جەتكىزەدى. مۇنىڭ سوڭى ەكولوگيالىق اپاتتارعا اكەلىپ سوعۋى بەك مۇمكىن. وركەنيەتتىڭ بۇل داعدارىسىنان شىعۋ ءۇشىن ادامزات قوعامى تابيعاتقا قامقور بولارلىق گۋمانيستىك نووسفەرالىق وي-سانا قالىپتاستىرۋ كەرەك. ول ءۇشىن ۇلتتىڭ وزىنە ءتان تاريحي-مادەني مۇرالارى مەن رۋحاني قازىناسىن جاڭعىرتۋ كەرەگى, ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. وركەنيەت دامىعان سايىن ادامنىڭ تابيعي سەزىمدەرى سۋسىز قالعان گۇلدەي قۋراي بەرەدى. بالا تۇرماق, ۇلكەندەردىڭ ءوزى كىتاپتان الىستاي بەرەدى.
«كىتاپ – ءبىلىم بۇلاعى» دەسەك, ەرتەگىتەراپيانىڭ بۇگىنگى كۇندە قاجەتتىلىگى ءسوزسىز. ۇلتتىڭ رۋحاني يممۋنيتەتى رۋحاني بايلىقتىڭ اسا ماڭىزدى ءبىر بولىگى, ول جانعا ازىق بولار جاقسى كىتاپتان داريدى. ادامعا دەنساۋلىق وتە قاجەت. دەنساۋلىقتى ساقتايتىن قورعاۋشى كۇش يممۋنيتەت دەپ اتالادى. ەگەر بالانىڭ سانا-سەزىمى, دۇنيەتانىمى دۇرىس باعىتتا دامىسىن دەسەك, ونىڭ جاندۇنيەسىنىڭ يممۋنيتەتىن, ياعني رۋحاني يممۋنيتەتىن كۇشەيتۋگە تۋرا كەلەدى. ەرتەگى, سونىڭ ىشىندە ءوز حالقىنىڭ ءتول ەرتەگىلەرى – بالانىڭ بويىندا رۋحاني يممۋنيتەت قالىپتاستىرۋدىڭ العاشقى ساتىسى.
ەرتەگىنىڭ تاقىرىبى مەن باياندالۋىنا قىزىعۋى, اسەرلەنۋى, ەرتەگىدەگى سان ءتۇرلى كەيىپكەرلەرمەن تانىسىپ, ولاردىڭ باسىنان وتكەن وقيعالارعا كوڭىل ءبولىپ, قۋانۋى, جاقسى كورۋى نەمەسە كەيىپكەرلەردىڭ ءتۇرلى قيىندىققا تاپ بولىپ, اقىرىندا جەڭىپ شىعۋى بالا ساناسىندا ءومىردىڭ كەدەرگىلەرىن جەڭۋگە دەگەن سەنىمىن تۋعىزادى. ەرتەگى وقيعاسى بالا ساناسىندا ءومىر سۇرەدى. قيال-عاجايىپ وقيعالاردى, فانتاستيكالىق سيۋجەتتەردى تىڭداعان كەزدە بالانىڭ قىزىعۋشىلىعى ارتادى, قۋانادى, قيالدايدى, جۇرەگىمەن قابىلدايدى. بالا ساناسىندا اسپان مەن جەر تۋرالى, اي مەن كۇن تۋرالى, ۇشقىش كىلەم, جەلدەن جۇيرىك تۇلپار, ەرلىك پەن سۇلۋلىق تۋرالى ۇعىم قالىپتاسادى. تابيعات پەن ادامنىڭ بايلانىسى تۋرالى العاشقى تۇسىنىكتەرى ەرتەگى ارقىلى داميدى.
ەرتەگىتەراپيا بالانىڭ جاقسى مەن جاماندى ايىرا بىلۋىنە, ءتۇرلى مىنەز-قۇلىقتىق ستەرەوتيپتەردى تانۋىنا, وزىندىك پىكىر-كوزقاراستىڭ دامۋىنا اسەر ەتەدى. بالاعا ۇنەمى ەرتەگى وقي بەرىپ, شارشاتپاۋ دا كەرەك. اراسىندا كورىپ, سەزىنىپ, ويلاۋعا مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك. بالا ويلانعاندا مي تالشىقتارىنداعى سيگنالدار ارقىلى ەرتەگىدە ەستىگەن وقيعالاردى, كورىنىستەردى قابىلداپ, وڭدەي باستايدى. بۇل – جۇيكە ەنەرگياسىنىڭ وي دەگەن قۇبىلىسى. بالا وسىلاي قالىپتاسادى. بالا كوركەم سۋرەتتى ءسوزدى ەمەس, قۇرعاق ءسوزدى عانا قابىلداسا, مي كلەتكالارى تەز شارشايدى. ءسويتىپ كىتاپ وقۋعا دەگەن ىنتاسى جويىلادى. ەرتەگىگە سەنبەگەن بالا ەرتەڭىنە سەنبەيدى. ەرتەگىگە قىزىقپاعان بالا كىتاپقا قىزىقپايدى.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان
گۇلجاينار
سۇلەيمەنوۆا
