فيزيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مانات ماۋلەنبايۇلى قحر-دا دۇنيەگە كەلگەن. قازىر اقش ازاماتى. حالىقارالىق Refletion madical كومپانياسىنىڭ باس ينجەنەرى. ونكولوگيا فيزيكاسى سالاسىندا ۇلكەن زەرتتەۋگە قاتىسىپ, وكپە راگىن لازەر ساۋلەسىمەن ەمدەۋدىڭ جاڭا تەحنولوگياسىن تاپقان.
نۇر-سۇلتاندا وزگەرىس كوپ
– اعا, نۇر-سۇلتان قالاسىنا ءبىرىنشى رەت كەلۋىڭىز بە؟ جاس مەملەكەتتىڭ جاڭا استاناسى قانداي اسەر سىيلادى؟
– بۇل – ەكىنشى رەت كەلۋىم. العاش رەت 2006 جىلى كەلگەم. ول كەزدە استانا بولاتىن. ال قازىر قالانىڭ اتى دا, زاتى دا بولەك, كوپ نارسە وزگەرگەن. شىنىمدى ايتسام, بۇل قالا 10 جىلدا ءدال وسىلاي وزگەرەدى دەپ ويلاعان جوقپىن. شاعىن ەدى. ال قازىر قالانىڭ ىرگەسى كەڭەيىپ, اسەمدىگى ارتا ءتۇسىپتى. الەمدەگى كوركەم قالالاردان ەش كەم ەمەس. جاڭادان تاۋەلسىزدىك العان ءبىر ەلدىڭ قىسقا عانا ۋاقىت ىشىندە استاناسىن كوشىرىپ, وسىنداي ايتۋلى ەلوردا سالۋى وڭاي شارۋا ەمەس. بۇل – ۇلتىن سۇيەتىن ءار قازاقتىڭ جۇرەگىنە سەنىم, كوڭىلىنە قۋانىش سىيلايتىن ۇلكەن جەتىستىك. قازاقستاننىڭ وسى كۇنگە جەتۋى, قازاقستانداعى قازاق حالقىن ۇيىتقى ەتكەن – ءار ۇلتتىڭ بىرلىگىنىڭ ارقاسى.
التايدان اقش-قا دەيىن…
– وقىرماندارعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن وسى ارادا ءوزىڭىز جايلى ايتا كەتسەڭىز…
– مەن قىتايدىڭ التاي ايماعىنا قاراستى بۋىرشىن اۋدانىندا تۋدىم. 1983 جىلى شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيزيكا فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ, 1988 جىلعا دەيىن قىتاي عىلىم اكادەمياسىنىڭ شىڭجاڭداعى فيليالىندا ماماندىعىم بويىنشا قىزمەت ىستەدىم. 1988 جىلى ءبىلىمىمدى تەرەڭدەتۋ ماقساتىندا شۆەيتسارياعا بارىپ, جەنەۆا قالاسىنداعى اتوم ەنەرگياسىن زەرتتەۋ ورنىندا حالىقارالىق زەرتتەۋگە قاتىستىم ءارى وسى عىلىمي ورتالىقتا 8 جىل قىزمەت ىستەپ, اتوم كۇشى جونىندە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعادىم. 1995 جىلى اقش-قا قونىس اۋداردىم. قازىر سول ەلدىڭ ازاماتىمىن. حالىقارالىق Refleحion madical كومپانياسىنىڭ باس ينجەنەرىمىن, زەرتتەۋمەن اينالىسام. نەگىزگى زەرتتەۋ تاقىرىبىم – ونكولوگيا فيزيكاسى.
– ونكولوگيا فيزيكاسى دەمەكشى, سىزدەر راكتى ەمدەۋدىڭ جاڭا تەحنولوگياسىن تاپتىڭىزدار ەمەس پە؟
– ونكولوگيا فيزيكاسى دەگەنىمىز – قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا, راكتى لازەر ساۋلەسىمەن كۇيدىرۋ. ءبىزدىڭ زەرتتەۋ ورنىمىز ەمحانالارمەن بىرلەسىپ, راكتى ەمدەۋ جۇمىسىن كوبىرەك زەرتتەدى. وسى سالادا جاڭالىق تا اشتىق. قازىر راكتى ەمدەگەندە نۇرمەن كۇيدىرەدى عوي. الايدا بۇل ءادىس راك جايىلماعان نەمەسە ءبىر-ەكى جەرگە شوعىرلانعان جاعدايدا عانا جاسالادى. ال دەنەگە جايىلىپ كەتسە, ونىڭ ءبارىن كۇيدىرۋگە قازىرگى تەحنولوگيانىڭ شاماسى جەتپەيدى. مىسالعا وكپە راگىن الساق, ادام تىنىس العان سايىن راكتىڭ ورنى قوزعالىپ تۇرادى. ونى تازالاپ الۋ ءۇشىن وسپە شىققان ورىندى ۇلكەيتىپ بارىپ كۇيدىرەدى (جاڭعاقتىڭ ۇلكەندىگىندەي راكتى كۇيدىرۋ ءۇشىن ونىڭ كولەمىن الماداي قىپ ۇلكەيتۋ كەرەك). كۇيدىرگەندە ساۋ ورگانداردى دا زاقىمدايدى. ەگەر دە راك ءبىر جەردە بولسا, ونى كۇيدىرگەندە وعان ادام شىدايدى, ال ەكى-ءۇش جەردى سولاي كۇيدىرسە, ادام ومىرىنە قاۋىپ تونەدى. ءبىز وسى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن لازەر ساۋلەسى ارقىلى وسپەنى ءۇلكەيتپەي-اق كۇيدىرۋدىڭ ءادىسىن تاپتىق.
اسقىنۋ دارەجەسىنە قاراي راكتى ءتورت تۇرگە بولەدى. مۇنىڭ ەڭ قاتەرلىسى – ءتورتىنشى دارەجەلى راك. ول راك كلەتكالارى بۇكىل دەنەگە جايىلىپ كەتكەنىن مەڭزەيدى. ەگەر ول وكپەدەن ىلىنگەن راك بولسا, وندا ءۇمىت جوق, ادامنىڭ جارتى نەمەسە ءبىر جىل عانا عۇمىرى قالدى دەگەن ءسوز. قازىرگى ءبىزدىڭ ىستەپ جاتقان جۇمىسىمىز – وسىنداي راكپەن اۋىرعان ادامدارعا ءۇمىت سىيلاۋ.
ەمدەۋدىڭ جاڭا ادىستەرى تابىلدى
– بۇل ەمدەۋ ءادىسى قازىر قانشالىق زەرتتەلدى؟ قولدانىسقا ەندى مە؟
– بۇل زەرتتەۋ تاقىرىبىن Refletion madical كومپانياسى قارجىلاندىرعان. زەرتتەگەنىمىزگە 10 شاقتى جىل بولدى. جوعارىدا ايتقانىمداي, جايىلىپ كەتكەن راكتى, قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا, لازەر ساۋلەسى ارقىلى قۋالاپ ءجۇرىپ كۇيدىرەتىن قۇرالدى جاساپ شىعاردىق. قازىر اقش-تىڭ ازىق-تۇلىك, ءدارى-دارمەك ساپاسىن باقىلاۋ, باسقارۋ مەكەمەسىنىڭ رۇقساتىن عانا كۇتىپ تۇرمىز. رۇقسات الساق, رەسمي قولدانىسقا ەنەدى.
– زەرتتەۋ ورنىندا سىزدەن باسقا قازاق بار ما؟
– ءبىزدىڭ كومپانيادا جوق. بىراق باسقا ورىنداردا زەرتتەۋمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن قازاقتار بار. سونىڭ ءبىرى – قاسىم دەيتىن ازامات. ول قازىر راك بيولوگياسىن زەرتتەيدى. دالىرەك ايتقاندا, ول كىسىنىڭ زەرتتەۋ ءتۇيىنى – راك مولەكۋلاسىنىڭ گەنى, ال ءبىز ەمدەۋ جاعىن زەرتتەيمىز.
– سوندا قازىر ادامزات راكتى ەمدەپ, جازا الاتىن دەڭگەيگە جەتتى مە؟
– راكتى داۋالاۋدىڭ جاڭا ادىستەرى تابىلدى. سونىڭ ءبىرى – ادامنىڭ يممۋنيتەت قۋاتىن پايدالانىپ راكتى داۋالاۋ. ەندى ءبىرى – ادام دەنەسىندەگى ت كلەتكاسىن تارتىپ الىپ, وعان راكتى جوياتىن كلەتكا قوسىپ, ادام دەنەسىنە قايتا قۇيۋ ارقىلى ەمدەۋ. بۇل ادىستەر قازىر اقش-تا قولدانىلا باستادى. بىراق بۇل راكتى جەڭدىك دەگەن ءسوز ەمەس, تەك ونى ەمدەۋدىڭ العاشقى باسقىشىنداعى جەتىستىك دەپ ايتۋعا بولادى. مىسالى, جوعارىدا ايتقان ەكى ءتۇرلى ەمدەۋ ءادىسى كەيبىر ادامدارعا وڭ اسەر بەرەدى, ال كەيبىر ادامدارعا مۇلدەم اسەر ەتپەيدى, مۇنىڭ سەبەبى ءالى زەرتتەلىپ بولعان جوق.
ءبىلىمدىنى باعالاعان ەل وزادى
– قازاقستانعا كەلىپ زەرتتەۋمەن اينالىسۋ ويىڭىزدا جوق پا؟
– الەمنىڭ قاي تۇكپىرىندە جۇرسە دە قازاقتى ويلامايتىن, قازاقستاندى اڭسامايتىن قازاق جوق شىعار. سول سياقتى ءبىزدى دە ءبىر كۇش وسى توپىراققا قاراي تارتادى دا تۇرادى. بۇل ەلگە العاش كەلگەن كەزدە «كومپيۋتەر توموگرافياسى جاعىنان ماماندىعىم بار, وسى جاعىنان جۇمىس ىستەيىن» دەگەن وي بولدى. بىراق زەرتتەۋ سالاما قاتىستى جاعداي جاسالماعان سوڭ توقتاپ قالدىم. دامىعان ەلدەردە ەشكىمنىڭ ۇلتى مەن ورنىنا, دوكەيلەردى جاعالاعان قارىم-قاتىناسىنا قارامايدى. زەرتتەگەن تاقىرىبى ادامزاتقا پايدالى بولسا بولدى, جۇمىسقا تارتىپ, بارلىق جاعدايدى جاساۋعا تىرىسادى. ءبىز نەگە امەريكاعا بارامىز؟ ول ەلدە باستىسى – ءبىزدىڭ ەڭبەگىمىز كورىنەدى جانە قىزىققان تاقىرىپتى زەرتتەۋگە مۇمكىندىك بار. بۇل ەلدە سەن قازاقسىڭ با, باسقا ۇلتسىڭ با, ونىمەن شارۋاسى جوق. مەملەكەتتىڭ, ادامزاتتىڭ دامۋىنا پايدالى جوباڭ بولسا, اياماي قارجىلاندىرادى. وسى ءداستۇر قازاقستانعا دا كەرەك سياقتى.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان
قالياكبار ۇسەمحانۇلى
