بەلگىلى جازۋشى, شورتانبايتانۋشى كامەل جۇنىستەگى – قازاق تاريحىنداعى الاپات اشتىق پەن 37-دەگى قۋعىن-سۇرگىننىڭ شىرقىراعان شىندىعىن اشىق ايتىپ, جازىپ جۇرگەن جانداردىڭ ءبىرى. ول 31 مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى تاريحتاعى الاپات قىرعىننان, حالقىمىزدىڭ باسىنا تونگەن زوبالاڭنان ءار قازاقستاندىق ساباق الۋى ءۇشىن بەلگىلەنگەنىن ايتادى. وكىنىشكە قاراي, بۇل كۇننەن ءبارىمىز بىردەي ساباق الىپ جۇرگەن جوقپىز. كامەل اعامەن وسى تاقىرىپتا از-كەم سۇحباتتاسقان ەدىك.
– كامەل اعا, ءسىز اشتىق پەن قۋعىن-سۇرگىننىڭ بارلىق شىندىعىن ايتىپ جۇرگەن ادامداردىڭ ءبىرىسىز. قازاق حالقىن قىناداي قىرعان قۋعىن-سۇرگىن قاي ۋاقىتتان باستالدى؟
– قۋعىن-سۇرگىن كەڭەس زامانىنان ەمەس, سوناۋ پاتشا وكىمەتىنىڭ زامانىنان باستالعان. كەنەسارىنىڭ كوتەرىلىسى جەڭىلگەننەن كەيىن-اق وتارشىلدىق ەزگى ابدەن شىڭىنا جەتتى. قازاقتىڭ جەرىن تارتىپ الۋعا كوشتى. شوقىندىرۋ ساياساتى باستالدى. قازاق وعان قارسى شىقتى. ول كەزدە ناۋان ھازىرەت سياقتى ەلدىڭ بولاشاعىن ويلاعان جۇزدەگەن كورەگەن ازامات قۇربان بولدى. 1901 جىلى «قازاق دالاسىنداعى اۋىل-اۋىلداردا قازاق-ورىس مەكتەبى اشىلسىن» دەگەن پاتشانىڭ قۇپيا جارلىعى شىقتى. سول مەكتەپتەردىڭ باسشىسى ەتىپ پوپتاردى قويدى. بەس كۇن پراۆوسلاۆيەنى وقىتىپ, ەكى كۇن قازاقشاعا ءبولدى. 1904-1905 جىلدارى پاتشا وكىمەتى جاپپاي ورىستاندىرۋعا كىرىستى. شوقىنعان قازاقتار امان قالىپ, شوقىنباعاندارى قىلىشتىڭ استىنان ءوتتى. ەلگە قارۋلى جاساقتار شىعارىلدى. بۇدان ءبىزدى ورىس-جاپون سوعىسى ساقتاپ قالدى. سول سوعىستا الىپ يمپەريا الاقانداي جاپوننان جەڭىلدى. بۇل وتارلاۋدى تەجەدى. سودان سوڭ 1910-14 جىلدارى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالىپ, ورىستاندىرۋ ساياساتى تاعى جۇرمەي قالدى. الايدا ورىس ۇلتشىلدارى ءوزىنىڭ ول ساياساتىن ۇمىتقان جوق. قازاقتى ءوز جەرىندە شوقىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزە بەردى.
– بيلىك باسىنا كەلگەن گولوششەكين قازاق اۋىلدارىنا بىتپەيتىن سوعىس جاريالاعانى ءمالىم. ءبىر اڭگىمەڭىزدە قازاقتاردى قوي قوراعا قاماپ ۇستاپ, شەتىنەن اتقانىن ايتىپ ەدىڭىز…
– كەزىندە ايگىلى تروتسكي بىلاي دەپ جازدى: «گولوششەكين ورىس دەرەۆنيالارىنا ماڭگىلىك باقىت پەن بەيبىتشىلىك اكەلدى, ال قازاق اۋىلدارىنا بىتپەيتىن سوعىس جاريالادى». سونىڭ سالدارىنان قازاقتىڭ مالىن جاپپاي تارتىپ الا باستادى. ەلدى اشتىق جايلادى. 1931 جىلى وعان نارازىلىق بىلدىرگەندەردى اياماي قىرىپ سالدى.
– قاراعاندى وبلىسىنداعى شەت اۋدانىنىڭ جەرىندە 43290 ادامدى اتقانىن ايتىپ ەدىڭىز. وسىنداي اقيقات نەگە اشىق ايتىلمايدى؟ ارحيۆتەگى ماتەريالدار نەگە ءالى كۇنگە دەيىن جابىق جاتىر؟
– شەت اۋدانىنىڭ اۋماعىنداعى كۇيگەنساي دەگەن جەردە كوتەرىلىس جاسادى دەگەن جەلەۋمەن 27 ادامدى اتقان. سول جەرگە ەسىمدەرىن جازدىرىپ, كوكتاس ورناتتىم. 1931 جىلى ماۋسىم ايىندا شەتتىڭ ءوز باسىندا 32 ادام اتىلعان. سولاردىڭ جاتقان جەرىن بىلەمىن. 1937 جىلى 3 جەلتوقساندا شەتتە تاعى 20 ادام اتىلدى. مەن سىزگە ءبىر قۇپيانى ايتايىن. سول ادامداردىڭ سۇيەكتەرى قازىرگى اۋدان ورتالىعىنداعى پوليتسيا عيماراتى (بۇل بۇرىنعى گپۋ عيماراتى) مەن ءورت ءسوندىرۋ بەكەتىنەن 100 مەتر جەردەگى قاراعاننىڭ ورتاسىندا جاتىر. ءبىر عانا شەتتىڭ وزىندە 84 ادام اتىلدى. بۇل – ءبىز بىلەتىن عانا دەرەك. ال بىلمەيتىنىمىز قانشاما؟!. 1931 جىلى شەتتەگى گپۋ باستىعى شيشوۆ جوعارى جاقتاعى باسشىلارىنا: «شەتتىڭ وزىندە 400-دەن استام ادامدى ۇستاپ, قوي قورادا قاماپ وتىرمىن» دەگەن اقپارات جىبەرگەن. ولاردى اسىرايتىن تاماق تا جوق. سوندىقتان شەتىنەن اتقانىن اتتى, بوساتقانىن بوساتتى عوي. شىنداپ كەلگەندە, قانشا ادامنىڭ اتىلعانىن ءالى ەشكىم بىلمەيدى. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بيلىگى بۇل كۇندى جاي عانا بەلگىلەگەن جوق. قازاق حالقى سول زوبالاڭنان ساباق السىن دەدى. ويتكەنى اتىلعان ادامداردىڭ كوپشىلىگى ءبىرىن-ءبىرى ۇستاپ بەرگەن. ءبىر نارسەنى قىزعانىپ, كورشى كورشىسىن, جولداسى جولداسىن ۇستاپ بەردى. سونىڭ سالدارىنان قانشاما ادام قىرىلدى.
– كامەل اعا, ءسىز ول زاماندا ءتىپتى 1 جاستاعى بالانى دا اتقانىن ايتىپ ەدىڭىز. ول وقيعا دا شەتتە بولعان با؟
– ءيا. تاسىبەك دەگەن ادامنىڭ ءوزىن اتقان. ۇلكەن ۇلى بازاربەكتى, 14 جاستاعى بالاسى نۇرلاندى اتقان. كەلىنى ساقايدى, ودان تۋعان 1 جاستاعى بالانى اتقان. ۇرپاق قالماسىن دەپ… مۇنداي اسقان جاۋىزدىق شىڭعىسحاننىڭ زامانىندا دا بولماعان. ەڭ سوراقىسى سول, تىرىدەي كەلىنشەكتىڭ ءتوسىن تىلگەن. مۇنى كوزىمەن كورگەن ادامدار ايتادى. قولىنا بالاسىن ۇستاعان كەلىنشەكتى اتۋعا اكەلگەن. سول ساتتە اۋەلى پىشاقپەن ايەلدىڭ ءتوسىن تىلگەن. اتايىن دەپ جاتقان 1 جاسار بالاسى كورىپ, جىلاپ تۇر دەيدى. نە دەگەن ايۋاندىق دەسەڭىزشى؟!. كەزىندە مەن مۋزەيدە قىزمەت ەتكەنىمدە مۇحامەدجانوۆ دەگەن سۋرەتشىگە وسى كورىنىستى سالدىرىپ, مۋزەيگە ءىلدىردىم. مەن جۇمىستان كەتكەن سوڭ, ونى ەدەنگە تاستاپتى. قازاقتىڭ كورگەن ازابىن, زۇلماتىن باسقا ەشبىر ۇلت كورگەن جوق.
– اعا, قازىر سول الاپات اشتىقتان 6 ملن قازاق قىرىلدى دەگەن دەرەك ايتىلىپ ءجۇر. وسى دەرەككە سەنەسىز بە؟
– مەنىڭ ويىمشا, ودان دا كوبىرەك قىرىلدى. ويتكەنى ءبىر عانا شەتتىڭ وزىنەن 43290 ادام قىرىلعان, اشتىقتان بوسىپ كەتكەن. 1931 جىلعى ساناقتا 48311 ادام بولعان, ال 1933 جىلى ساناعاندا بار-جوعى 5021 ادام قالىپتى. اشتىقتىڭ شىرىلداعان شىندىعى ءالى ايتىلعان جوق. سەبەبى ارحيۆتەردىڭ ءبارى جابىق جاتىر.
– كامەكە, سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىقتىڭىز. نە نارسەگە قاپالاناسىز؟
– جەتكەنىم جوق دەمەيمىن. بوق دۇنيەنى قايتەمىن. كەي قازاقتىڭ ويسىزدىعىنا, كەنجەلىگىنە, ساناسىزدىعىنا قاپالانامىن. جيىلىپ الىپ تۇككە كەرەگى جوق بوس ءسوزدى كوپىرتىپ, بىردەڭە ايتىپ, ىرجاڭداپ وتىرادى. بىلاي بولعان ەكەن, سودان ءبىر قورىتىندى جاسايىق دەگەن نيەت جوق. مىنە, بىرەۋدىڭ سىرتىنان ارىز جازعاندا قول قوياتىندار – سولار. وسىنىڭ بارىنەن قۇتىلساق قانا ەل بولامىز. ايتپەسە بۇگىنگى قالپىمىز سوزىلا بەرەدى. سوعان مۇددەلىلەر بار. ولارعا كىمگە بودان بولسا دا ءبارىبىر, باسىن يزەي بەرەدى. قاراقان باسى امان بولسا بولعانى. وسىعان قاپالانامىن.
– 18 جاسىڭىزدان بەرى ۇلتتىق رۋحتىڭ شىراقشىسى بولىپ كەلەسىز. شورتانباي جىراۋدىڭ جوعىن جوقتاپ ءجۇرسىز. امەريكا عالىمدارى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن زەرتتەگەن زار زامان جىراۋىنىڭ ەسىمىن اۋدانداعى مۋزەيدەن دە الىپ تاستاپتى. بۇل نەنىڭ بەلگىسى؟
– بۇل – جىگەرسىزدىكتىڭ بەلگىسى. امەريكا عالىمدارى زەرتتەگەن جىراۋىمىزدى بىزدىكىلەر جوق دەيدى. اۋەل باستا 19 جىل مۋزەي شورتانبايدىڭ اتىندا بولعان. سونى الدىرىپ تاستادى. 200 جىلدىعىندا وسى ماسەلەنى تاعى كوتەردىم. بيىل «شورتانباي – حالىق جاۋى, كامەل دە حالىق جاۋى» دەپ سىرتىمنان قول قويعىزىپ, ەكى رەت ارىز جازدى. ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن باياعىداي شولاق بەلسەندىلەر. پارتكوم دەگەندەر – كەزىندەگى ۇقك اگەنتتەرى. كەزىندە پەتەربوردا وقىعان قازاق جاستارى شورتەكەڭنىڭ «زار زامانىنا» سايكەستەندىرىپ «زار زامان» اتتى ۇيىم قۇرعان. الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان 20 جاسىندا سول ۇيىمعا مۇشە بولىپتى. دەمەك, بۇكىل الاشوردا يدەياسىنىڭ باسىندا شورتانباي جىراۋ تۇر دەگەن ءسوز. بۇدان ارتىق نە كەرەك؟ وت شىققان جەردى قاتتى ۇستايمىز دەپ ۇقك اگەنتتەرى وزدەرى ايتقان.
– ءسىزدىڭ ويىڭىزشا, قازاققا شىنايى رۋحاني ءتاۋەلسىزدىك قاشان كەلەدى؟
– كەلەدى. ءبىر جامانشىلىقتىڭ ارتىنان جاقسىلىق كەلەدى. قازاقتى قانشاما ازاپتادى. اتتى, استى. سوندا دا ءبارىبىر رۋحى ولگەن جوق. كەشەگى جەلتوقساندا سونى كوردىك.
