اقىن مارفۋعا بەكتەمىروۆا جىرلارى جايلى
ابايدىڭ الەۋمەتتىڭ تەرىس مىنەز-قۇلقىن, پيعىلىن جانى كۇيىپ سىناعان ۋىتتى جىرلارى اۋەلى ادامزات, سوسىن قازاقتىڭ كەمشىن جاعىن اشكەرەلەدى…
كىمگە كەرەك جاسارىپ, قۇلپىرعانىڭ؟
تون ىشىندە بىلەمىن كىم تۇرعانىن.
سەزبەيسىڭ-اۋ, سەزبەيسىڭ, ەل باسىنا,
تۋعان ءتىلدى قورعايتىن كۇن تۋعانىن.
وسىلاي دەپ مارفۋعا جازعان تورتتاعان-رۋبايلەر الەۋمەتتىك وتكىرلىگىمەن, ىشتەي ارباسقان, الاۋىز قوعامدى ءدوپ بەينەلەر شىنشىلدىعىمەن, ءتۇيىندى ويدى 4 جولعا سىيعىزعان شەبەرلىگىمەن باۋرايدى. كوز الدىڭا بۇلعىن ىشىك, قۇندىز ىشىك كيگەنمەن يماني كىسىلىكتى مەنسىنبەس, بايلىق بۋىمەن ماسايراپ, بولىپ-تولعان ءبىراز ايەل پورترەتى ءتىزىلىپ تۇرا قالدى. ىسىراپشىل, قارا قازاقتى ادام قاتارىنا سانامايتىن بيلىكتەگى كەي ايەل زاتى. قاعىنان جەرىگەن قۇلانداي تەگىنە تارتۋعا قۇلىقسىز, جوعارى لاۋازىمدى, گەندەرلىك كەردەڭ حانىمدار. سوندىقتان اقىن «ءوزىڭ سۇيگەن قازاعىڭ ورىستان دا جات بولار» دەپ كۇيىنۋى بەكەر ەمەس.
سىرت تازاسى نە كەرەك,
تازارت اۋەل ءىشىڭدى!
ۇمبەتەي جىراۋ جەسىر داۋىندا, قازاقتا قابانبايدان اسقان باتىر جوق دەپ تولە بي باعا بەرەتىن قاس باتىرعا قايمىقپاي ايتتى.
مارفۋعانىڭ تورتتاعاندارىندا ادام مىنەزدەرىنىڭ كىشىگىرىم گالەرەياسى بار. ءيسى ادامزات بويىنداعى جاماندىقتى ءجيى ءاجۋا قىلعان, ءحVىىى ع. ورىس قوعامىن ساتيرامەن بەينەلەگەن شىنشىل اقىن يۆان كرىلوۆتىڭ مىسالدارىنداي نىساناعا ءدوپ تيەدى.
ارام تەر بوپ جاعۋ ءۇشىن باسشىعا,
كۇلمەس جەردە كۇلكى جيناۋ جاقسى ما؟
جۇرت الدىندا قۋتىڭدايسىڭ تۇلكىدەي,
شىعا بەرە اينالاسىڭ قاسقىرعا.
بۇل قۇبىلعىش بەينەدەن اركىم ءوزى تانيتىن بىرەۋدى ءدال كورەتىنى جالعان بولماس.
بۇل دۇنيەنىڭ بايلىعى – لاي عوي اققان,
ادامدار داندايسۋدى قايدان تاپقان؟
قارا جەرگە ءبىر ءتۇپ اعاش ەكسەڭ,
سول اعاش ورمان بولسا, سوعان ماقتان.
مارفۋعا قازاقتىڭ باعزى دانا قاريالارىنان قالعان «اتادان مال قالعانشا, تال قالسىن» دەگەن ناقىلىن ولەڭگە كوركەم ءورىپ وتىرعان جوق پا! جەر بەتىندە ءبارى ءبىر-بىرىمەن ءوزارا بايلانىسقان, جەرى سۇلۋدىڭ ەلى سۇلۋ. جەر كوركى – ورمان-سۋ. ول لاستانسا, ءومىر كەرمەكتەنەر.
ادام ءناسىلى ماتەريالدىق قۇندىلىققا باعىنعان سايىن, ار-ۇيات, يماننان بەزىپ, اقشانىڭ قۇلىنا اينالسا, ودان رۋحاني الەمنىڭ اق پەرىشتەلەرى, ادامدى جاماندىقتان ساقتاپ, قورعاپ جۇرەتىن نۇرلى كۇش يەلەرى شوشىنىپ, قاراداي بەزىنەدى: «پەرىشتە تومەنشىكتەپ, قايعى جەمەك» (اباي). تىلسىم دۇنيەنىڭ ەزوتەريكالىق تىلسىمىن سەزىپ, جەر بەتىندە ءىزى قالعان نەبىر دانالىق مۇرانى زەرتتەگەن يگى عۇلامالار مۇنىڭ سىرىن تەرەڭ بىلگەن. ادام رۋحى تەك كوزگە كورىنەر الەمگە باعىنبايدى. قۇپيا قۇدىرەت كۇشىنە ەشتەڭە جەتپەيدى.
ادالدىق قىل كوپىردىڭ ۇشىندا تۇر,
قارعالار قارق-قارق ەتىپ ۇشىپ جاتىر.
شورتاندار شورتان بولىپ تۋلاماي-اق,
تورىنا قۋ مانساپتىڭ ءتۇسىپ جاتىر.
ەرلەردىڭ رۋحى قۇلديلاپ كەتۋى. ءناپسى مەن اشكوز جەمىرلىككە بويۇسىنۋ ءتۇبى وپىق جەگىزەرى جارىق دۇنيەدە قايتالانا بەرەتىن شىرعالاڭ. مۇنىڭ ءبارىن مارفۋعا جالعان مادەنيەتتىڭ جالعاندى بيلەپ الۋىنان سەزەدى: «قوعام, / اقىننان, / قۇتىلماق بولىپ جاتىر. /قۇتىلا الماي, / قول-اياعى, / تىپىرلاپ جاتىر».
زاماناقىر,
كۇننىڭ كوزى تۇتىلعان,
اشتىق ءجۇردى جەر بەتىندە قۇتىرعان.
كەۋدەسىندە ۇزىلمەگەن جانى بار,
ءبىر ءسابيدى قۇزعىن شوقىپ وتىرعان.
قازاق حالقىن وتكەن عاسىردا گەنوتسيد – قۇردىمعا جىبەرۋگە جاسالعان اشتىق تاقىرىبىن سماعۇل ەلۋباەۆ «اق بوز ءۇي» اتتى رومانىندا جازدى. ول ولەڭدە ءيىرىم تارتسا ۇرپاق جادىنا ۇزىلمەس امانات.
سەندەرشە – مەنىڭ ورنىم,
وت باسى, وشاق قاسىندا.
كوسەۋ ۇستاعان قولىمنىڭ
دارمەنى جوقتاي جازۋعا.
ماريام حاكىمجانوۆا اقىن اپاسىنان باتا العان مارفۋعا بەكتەمىروۆا ايەلدىڭ اقىن بولعانى سالماعى ەكى ەسە اۋىر ەكەنىن ۇقتىراتىن سارىندى كوڭىل تۇپكىرىنە بۇگىپ قالماي جازعانى دۇرىس. ويتكەنى اقىن جانى نازىك, سونى ءبىلىپ قاساقانا جارالايتىن قايمانا جۇرت بار. اباي «جانى اياۋلى جاقسىعا قوسامىن دەپ, / اركىم ءبىر يت ساقتاپ ءجۇر ىرىلداتىپ» دەسە, اششى شىندىقتى ايتتى. «وڭشەڭ نادان انتۇرعان» (اباي) قاراداي كۇيگىزگەن سوڭ, ەكىجۇزدى ىشتارلىقتان ابدەن مەزى بولعان سوڭ اقىن ءوزىن سولاي جۇباتتى. مارفۋعا «قارعادايىن قاراسىڭدار. / وسەكتەرىڭ – مىڭ ءبىر تۇندەي» دەپ بەكەرگە نالىمايدى. «كۇنشىلدەر قىر سوڭىمنان قۋا بەرمەك». بىلايعى جۇرتقا بۇل اسىرەلەۋ, اقىن پەندەلىككە سالىنىپ, ارتىق ايتقان, جالالى ءسوز سياقتى كورىنۋى بەك مۇمكىن. قىزعانىش, سۇق, كورە الماۋشىلىققا قۇل جاندار ومىردە قاتەرلى دۇشپان ەكەنىن باسىنا تۇسكەندەر بىلەدى.
تىپ-تىنىش بوپ جاتسام كوردە,
راحاتقا شىن باتاسىڭدار.
اققۋ بولىپ جۇزسەم كولدە,
كوزدەپ تۇرىپ اتاسىڭدار.
جانى نازىك اقىندى تىم كۇيرەۋىك دەۋ بەكەر. رۋحى مىقتى مارفۋعا.
تىنىشىمدى الدى تاعدىر ىلاڭى,
ءومىر مەنى سىندىردى دا, قۇرادى.
ايەلدىگىمدى بۇلدامايمىن ومىردە,
ولەڭىمنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟
وسى ءبىزدىڭ قازاقتا ايەلدىگىن پۇل قىلىپ بۇلدايتىن, سونىسىن ۇيات, ەرسى سانامايتىن, ەگەر دە شىندىقتان تايماس ءادىل باسەكە بولسا قىر اسا الماي قالاتىن قانشاما تومەن ەتەكتى بار.
اقىن جانىنا زۇلىمدىق ولەردەي باتپاسا, بەيبىت كۇندە كوڭىلىن نىلدەي بۇزعان قاپاعا قايرىلعىشتاپ كۇيىنىشپەن جىر جازباس ەدى.
كەيبىر نادان جۇرسە دەيدى كورىنبەي,
ءومىر ونىڭ ساتىپ العان تورىندەي.
سوعىپ جاتقان جۇرەك باردا كەۋدەمدە,
جىرىم مەنىڭ تۇرا المايدى توگىلمەي.
ياپىرماۋ, اقىننىڭ وسى ءسوزى راس. شىعارماشىلىق يەلەرى مۇنىڭ سىرىن ابدەن بىلەدى. «قارانىڭ ءىسى – قارا داق, قالادى ماڭگى, / كوز ىلمەي كەيدە كۇتەمىن جارالى تاڭدى» دەپ مارفۋعا قىزىلكوز قىزعانىشتىڭ قۇربانى بولۋدىڭ ازابىن بىلگەن سوڭ ايتادى. قۇدايدان باق, تالانت الدىم دەگەنشە, ونەرگە انتالاعان بىقسىق پيعىلداردان لاعىنەت قارعىس الدىم دەي بەر. بالعا ۇيمەلەگەن قارا شىبىنداي انتالاپ قانىڭدى سورادى. ايار كۇنشىلدەن قورعانۋ امالدارىن اقىرى ءبىلىپ بارىپ قانا كۇيىنىش, رەنىشتەن قۇتىلاسىڭ, تىم قۇرىسا قايتىپ ماڭىڭا ماڭايلاتپاۋعا تىرىساسىڭ. جاماندىقتارى ۇلعايا كەلە قۇبىجىققا اينالعاسىن ءتۇبى وزدەرىن جارعا جىعادى.
مەنىڭ اپپاق كوڭىلىمدى جىلان بوپ,
اياماستان شاعىپ الدى ءبىر اپاي.
اقىن ءتۇيىنى «ادالدىقپەن اعارسىن تەك اق شاشىڭ» دەپ يمانعا ۇندەيتىن «سايتان» اتتى ولەڭىندە قازىرگى قازاق قوعامىندا بىلىقتى, مەكەرلىك بەينەسىن اڭداتادى:
وسەك ايتىپ, جۇرگەن ەلدى ويرانداپ,
كۇنشىلدەردىڭ كەۋدەسى وعان سايران-باق.
ءوزى سۇمىراي, سۇمىرايدى تاڭدايدى,
تازا جەردە جۇرە المايدى تايراڭداپ.
ارامزانى جيناپ الىپ ەلدەگى,
ويىنشىعى ەتەدى ونى ەرمەگى.
قۇدايدان دا قورىقپايتىن الدىمەن,
قولپاشتايدى قارانيەت پەندەنى.
«ساعان كەلەر اجال دا جوق, قاۋىپ جوق» –
دەگەن سوزگە جاتار نادان قارق بوپ.
ءبىر كۇنى ولار «قۇتقار» دەيدى قۇدايعا,
سايتانداردان سىباعاسىن الىپ بوپ.
سايتان – ادامنىڭ ءوز ەركىمەن ىزگىلىكتەن بەزىنىپ, زۇلىمدىققا باس ءيۋى. «سارايلاردا, / سايتان بار دەپ ءجۇر عوي جۇرت, / قۇدايى بار كىرەيىكشى كۇركەمە». «قايران مەنىڭ ءوز ءۇيىم, كەڭ سارايداي بوز ءۇيىم» دەگەن جيرەنشە شەشەننىڭ اياعى لاشىعىنان سىرتقا شىعىپ جاتادى ەكەن. قازاق اڭىزىندا ۇلتقا ءتان ەجەلگى قاعيدا تۇر: قۇدايشىل قاناعاتشىلدىق, توزدىرمايتىن ادالدىق.
مارفۋعا «قازاق قىزى ءان-جىرىن ۇمىتقان با؟» دەپ جىرعا قوسقانداي, سارىارقا – تۋعان جەرگە دەگەن پەرزەنتتىك ساعىنىشىن سەيفوللانىڭ ساكەنى شالقي جىرلاعان سۇلۋ كوكشەنىڭ ايناكولىن, شورتاندى كولىن, ارۋلارىن, بۋرابايدىڭ ءبيشى اق قايىڭدارىن, ارقانىڭ كەڭ دالاسىن, اقتۇتەك دۇلەي قىسىن ءسۇيىپ جىرلادى. سۇيگەن جىگىتىنە اقىن قىز «كەلمەدىڭ-اۋ جانىم-اۋ بورانداردا, / سەن كەلمەدى, كەلمەۋىڭ وكىنىشتى, / قالاتىنداي وسىلاي اق قار ماڭگى» دەپ ناز ايتۋى وتە جاراسىمدى.
قار جاۋىپ تۇر…
ءبىزدىڭ ەلدە, بوران بۇگىن,
جاتىرمىن,
«اق كەبىنگە», وراۋلىمىن.
ەرتەڭ مەنى,
كومەدى قار استىنا, سوعان بولا جىلايمىن,
سوعان كۇنىم.
ماحاببات…
شالدى مەنى قۇرباندىققا,
كوڭىل ايتقىن,
قوشتاسىپ تۇرعان جۇرتقا.
«قىس دەگەن قالىڭ ويدىڭ ورداسى عوي», «سۇيەمىن ارقا قىسىڭدى قاتتى, بوراندى, / بۇرقىراپ وتكەن بوراندا جىرىم وياندى. / ءومىردى سۇيەم قىس ءۇشىن جانىن قيناعان». قىس سارىنى اقىن ءۇشىن اڭسارلى, ايازدى تۇندە جىر تۋادى. مارفۋعا تابيعات مەزگىلىن جۇرەگىمەن ۇندەستىرىپ, كىرشىكسىز اپپاق الەمدە قۇلپىتاسقا جازىلار ولەڭ – ەپيتافيا وقۋى, دالىرەگى, ءوزىن-ءوزى جوقتاپ جىر جازۋى قىستىڭ تاڭعاجايىپ كوركىنە ەلىگۋدەن تۋعان اسسوتسياتسيا. ءبىر شەتى اقىن اتاۋلى تەگىس جەردەن سۇرىنەر – رومانتيكا. تالاي اقىن, كەيى ەكى مۇشەلگە تولماي-اق, «مەنى دە ءولىم الديلە!» دەپ جىرلاعان ماعجانعا ەلىكتەپ, «مەن ولەمىن, اجالدى اڭسادىم» دەپ شالىق بۋىپ, ولەڭ جازۋدى مارتەبە كورەدى. ءسوز كيەسى ۇرارىن البىرتتىقتان اڭداماس.
ءسوز بايلاسقان جىگىتىنىڭ اۋىلى الشاق ەمەس. مارفۋعانىڭ ماحاببات ليريكاسى قىز بالاعا ءتان يبامەن, باي, ءمولدىر, قايتالانباس اسەم سەزىممەن كەلەدى. جانى بۋىرقانىپ, جەر-كوكتى وراپ تولقۋى:
عاسىردا العاش عاشىقتىق دەگەن بۇل دەرتتى,
توقتاماي جاۋعان ءتۇسىندىم جاۋىن ارقىلى.
سۇيگەنىن كۇتىپ, ساعىنۋى «مىڭ ءبىر ءتۇن» ەرتەگىسىندەي, «اۋپىلدەكتىڭ» انىندەي كورىكتى:
سۇيگەنىم مەنىڭ كەيپىندە قۇستىڭ,
قونار ما كەلىپ جاعاعا؟
ادامدىق ماحابباتى جەر-كوكپەن ۇلاسادى. كوركەمدىككە جانىمەن ىنتىعادى.
قىزۋى قاتتى قايناعان الەم,
شوعىڭدى ىستىق باسىپپىن.
اسپانعا…كۇنگە… ايعا دا مەن,
عاشىقپىن…
ماڭگى عاشىقپىن.
ءبىر باسىندا ءۇش ەسىمى بار اقىن – مارحابا, مارقا, مارفۋعا. «اجە داۋسىن, / اڭساپ تۇرام سوندا دا, / مارقا… مارقا… مارقالاپ, / بىرەۋ مەنى, / شاقىرسا ەكەن دەپ». بالالىعىن, ەرتەگىگە ەلتۋىن مارفۋعا انا بولعان سوڭ دا جوعالتپاعانداي كورىنەدى. «كۇلشە قىز» دەپ, ەرتەگى كەيىپكەرى زولۋشكاعا تەبىرەنە ولەڭ ارناۋى سونىڭ نىشانى. «ايداي سۇلۋ جەتىم قىزدىڭ جۇزىنە, / كوزىن سالماي پەرىشتە دە وتپەگەن».
اقىن قازاق ەلىندە بولىپ جاتقان ءاربىر جاقسىلىققا جانى سۇيىنە قۋانادى. ازاماتتىعى – تابيعي. ونىڭ «ورالمان» اتتى ولەڭىندە باۋىرمال مەيىرىم تۇنعان. ورالمان قاۋىمدى اتامەكەنگە ۇشىپ كەلگەن جىل قۇستارىنا تەڭەۋى وتە كوركەم اسسوتسياتسيا! قازاق ءوز قازاعىن قورسىنىپ, قوراشسىنا ولەردەي جاتسىنسا, باۋىردان بەزىنە باسقا ۇلت اتتارىمەن كەمسىتە اتاسا, وندا شىن بوتەندەر قاپتاسا, كورەسىندى كورەر ەدى. وتىرىكشىنىڭ شىن ءسوزى زايا كەتەدىنىڭ كەرىنە ۇشىراپ, سورى قاينايدى. قۇداي ونىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن!
سول كىشكەنتاي,
ۇيانى ىزدەپ ورالعان,
اتاندى قۇس,
ءوز ەلىندە «ورالمان».
ۇياسىنان قىلتيادى باستارى,
اق مامىققا,
بالاپاندار ورالعان.
«كوكشەتاۋىم, كەربەزىم, كوگىلدىرىم». تۋعان جەر سارىنى اقىن ءۇشىن ەرەن قىمبات. ول قازىرگى شەتەل اسقان قالتالى جۇرتقا قىزىقپايدى.
كورمەي-اق قويدىم ەلدى, وزگە مۇلدە,
تەڭىز دە تابىلادى ءوز جەرىمدە.
ءدال مەندەي عاشىق بولىپ دالاسىنا,
ءار قازاق يە بولسىن ءوز جەرىنە.
مارفۋعا بەكتەمىروۆا اسقاق رۋحى كوكشەدەن اسىپ, اتىراۋ-قاراۋىلدان اسىپ ءيسى قازاققا شالقىعان, حالىق سۇيگەن اقان سەرىگە جىر ارناعان. اقان سەرى بەينەسى – قازاق ادەبيەتىندە سارقىلماس تاقىرىپ. ومىرىندە ارتىق تۋعانى ءۇشىن شيكى ناداندىقتان قورلىق شەككەن, كۇنشىلدىك وكشەلەپ, وكسىپ وتكەن اقان سەرى قۇلاگەرىمەن اڭىزداعى كەنتاۆردايىن تۇتاسىپ كەتكەلى قاشان. ارقادا ساعىنايدىڭ اسى كوشكەن بۇلتتاي دۇركىرەپ وتكەلى قاي زامان, بىراق قاس تۇلپارى قۇلاگەرىمەن اقان سەرىنى قازاق جادى ەشقاشان ۇمىتپايدى. اقان تۇلعاسىن ەر قاناتى قۇلاگەردەن ايىرماي جوقتاۋ ماعجان جۇماباەۆتان باستالعان. جەر باسىپ ءتىرى جۇرگەندە ءىلياس جانسۇگىروۆ قۇسادان جانى ەگىلىپ, كوردەگى اقانمەن قوسا اڭىراپ, ءتىرى مەن ءولى رۋحى ولەڭدە قاۋىشىپ, قۇدىرەتتى پوەما جازعاندا قايران اقىن بۇل قۇسادان ۇزاماي ءوز باسىنا تۇسەر اجال كولەڭكەسىن جازباي سەزىنگەنى بىلايعى جۇرتقا ەرەن جۇمباق.
قىزعانىپ سەنەن,
تابيعات بەرگەن دارىندى,
وڭشەڭ ءبىر نادان تىنىسى نەدەن تارىلدى؟
جۋىنىپ قانمەن تۇرشىگىپ جاتتى قۇبا بەل.
قىزعانىشتىڭ قۇربانى بولىپ قۇلاگەر.
وشىرمەك بولسا,
داۋىلدار سەنىڭ داۋسىڭدى,
جوعالماس ءانىڭ, ارالاپ كەتكەن تاۋ-شىڭدى.
قانشاما جىلدار, قانشاما كۇندەر وتسە دە,
قۇستارمەن بىرگە ورالار ءانىڭ كوكشەگە.
مارفۋعا «سارايىم بار, جان سارايىم, جۇماعىم» دەپ تەگىن ايتپاعان. ونىڭ جان سارايى ارايلى, كوركەمدىك الەمى نازىك, سۇلۋ ەكەن. ونىڭ زور قازىناسى – ولەڭدەرى. ومىردەن 55 جاسقا تولماي وتكەن اقىن رۋحى سول جىر كەرۋەنىن كەيىنگى ۇرپاق بىلسە, تانىسا دەپ اماناتتادى. قۇس قاۋىرسىنىنداي جۇمساق مەيىرىم, قازاقى بولمىس, اققۋ كوگى, تۋعان جەرى مەن ەلىنىڭ قاسيەتى, تەكتىلىگى مارفۋعا بەكتەمىروۆانىڭ پوەزياسىندا بار. بالاشا وكپەلەپ, بالاشا جۇبانار مىنەزى دە قولتاڭباسىنان بىلىنەدى. جىرلارىنا ءداستۇرلى دۇنيەتانىم ءتان. ادال اقىن, اياۋلى جار, اسىل انا – مارفۋعا. قازاقتىڭ اقىن قىزى – مارفۋعا.
اقىننىڭ تاڭدامالى ولەڭدەرى «توبىلعى ءتۇن» دەگەن اتپەن 2011 جىلى «قازىعۇرت» باسپاسىنان مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىقتى.
ايگۇل كەمەلباەۆا,
جازۋشى
