ابۋباكىر اعانىڭ ادەبيەتكە كەلگەن قادامى وتە ءساتتى باستالدى. اۋزى دۋالى قالامگەرلەر ونىڭ ويلى, مۇڭدى ولەڭدەرى جايىندا جىلى لەبىزدەرىن ءبىلدىردى. بىراق كەيىن پوززيا الەمىنەن سيرەك كورەتىن بولدىق. اقىن العاشقى جىر جيناعىنا: «مەنىڭ دە جۇرەگىمدە ءبىر اقىن ءومىر ءسۇرۋشى ەدى, سونىڭ ساڭقىلداعان داۋىسى كوپتەن بەرى ەستىلمەي كەتتى, قايدا ءجۇر ەكەن؟…» دەپ جازىپتى. شىنىندا دا سول اقىن قايدا ەكەن دەپ ويلاۋشى ەدىم. مەن عانا ەمەس ونى وقىرماندارى دا ىزدەگەنى انىق. قازىر ول كىسى ەلوردادا تۇرادى. جاقىندا اعامىزبەن جولىعىپ ولەڭ, ءومىر, ادەبيەتتەگى ءوز بۋىنى تۋرالى اڭگىمە وربىتتىك.
سانادا توڭكەرىس جاساعان كەزدى ساعىنامىن
– اعا, توپتامالارىڭىزدى گازەت-جۋرنالدان كوپ كورمەيمىز, ولەڭدى سيرەك جازاسىز با, الدە باسقا سەبەبى بار ما؟
– نەگىزى, نە نارسەنىڭ دە سيرەك بولعانى ءجون, اسىرەسە جاقسى دۇنيەنىڭ. قازىر قانشا جازساڭ دا قالامىڭدى قاعاتىن ادام جوق قوي. بىراق, ولەڭ دەگەن قۇدىرەت كۇندە تۋا ما؟ ءبىر ولەڭنىڭ ءوزى قۇبىلىس بوپ, سانادا توڭكەرىس جاساعان كەزدەردى ساعىنامىن. سوناۋ سەكسەنىنشى جىلداردىڭ باسىندا سۆەتقالي نۇرجاننىڭ «قۇداي تۋرالى جىرى» سونداي فۋرور جاساعان ەدى!
قۇداي, سەنى جوق دەپ ءجۇر عوي ادامدار,
قۇداي, سەنى جوق دەپ ءجۇر عوي ناداندار
جۇدىرىقتاي جەردىڭ تۇرعىندارىنا
بارلىعىڭدى دالەلدەۋگە شاماڭ بار.
باسقا قۇل دا, ءوزى عانا تەكتىدەي
توبەسىمەن جۇرگەندەرگە كوك تىرەي;
«كىسىڭ – مەن!» – دەپ, ىسىنگەن كوپ مەشىنگە
قارقىلداپ ءبىر كۇلەر كەزىڭ جەتتى عوي!
سولاي دەپ كەلەدى دە بىلايشا تۇيىندەيدى: «سەن كۇلگەندە ولمەي قالعان, ادامدار – ءومىر ءسۇرسىن سورلى جەردىڭ بەتىندە»! قۇداي جوق دەگەن قىپ-قىزىل كوممۋنيستەر زامانىندا تۋعان جىر ءالى كۇنگە وزەكتى. فاريزا وڭعارسىنوۆا اپايدىڭ كابينەتىندە سۆەتقاليدىڭ وسى ولەڭدى العاش رەت وقىعانى كەشە عانا سياقتى ەدى…
– سول ايتىپ وتىرعان ادەبي ورتاعا كەلۋىڭىز قالاي بولدى؟
– العاش رەت تابانىم الماتىعا 1981 جىلى ءتيدى. مەكتەپكە بەس جاسىمدا بارعام, سودان پاسپورت الا الماي ءجۇرىپ قالدىم. كەلسەم, وقۋعا قۇجات قابىلداۋ مەرزىمى ءبىتىپ كەتكەن.
ءبىر جىلدان سوڭ كازگۋ-گە كەلگەندە ءبىزدى ەرتاي اشىقباەۆ, سۆەتقالي نۇرجانوۆ, باۋىرجان جاقىپوۆ, گۇلنار سالىقباەۆا, بايان بەكەتوۆا, باۋىرجان ۇسەنوۆ, قايرات الiمبەكوۆ, بەيبiت قۇسانبەكوۆ جانە ت.ب. سياقتى كىلەڭ جامپوزدار قارسى الدى. ءبىزدىڭ تىرناقالدى تۋىندىلارىمىزعا باعا بەرگەن دە, سىناعان دا – وسى تولقىن. ءالى ەسىمدە, 1982 جىلدىڭ قازان ايىندا ادەبيەت ابىزى ءابدىلدا تاجىباەۆ باستاعان ءبىر توپ قالامگەرلەرمەن كەزدەسۋ بولدى. كازگۋ-ءدىڭ ۇلكەن زالىنا جىرسۇيەر قاۋىم لىق تولدى. ءداستۇر بويىنشا كەزدەسۋدىڭ سوڭىندا جاس اقىندار ولەڭ وقي باستادى. جاس اقىندار دەپ وتىرعانىم, وسى كۇنگى 60-70 جاستاعى قازاق ادەبيەتىنىڭ اقساقالدارى.
Cول جولى ماعان ۇلكەن اۋديتوريا – تاعىلىمى بيىك القالى توپتىڭ الدىندا تۇڭعىش رەت ولەڭ وقۋ باقىتى بۇيىرىپتى. وعان سەبەپشى بولعان جوعارى كۋرستىڭ ستۋدەنتى (قازىر قازاقتىڭ مىقتى اقىنى, عىلىم دوكتورى) باۋىرجان جاقىپوۆ ەكەنىن كەيىن ءبىلدىم. جوعارىدا اتتارى اتالعان تولقىن ءوز قاتارىنا وسىلايشا ون جەتىدەگى بالانى جاتسىنباي قابىلداپ, سول ۋاقىتتاعى ادەبي ورتاعا الىپ كەلدى. ستۋدەنت جىلدارى «اۋديتوريا» (1984 ج.), «قارلىعاش» (1987 ج.) اتتى ۇجىمدىق جيناقتارعا ولەڭدەرىمىز قاتار ەندى.
ايتۋلى اقىندارعا اينالدى
– سەكسەنىنشى جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي ادەبيەتكە كەلگەن بۋىن قانداي جاڭالىق اكەلدى, ادەبي ورتادا وزدەرىن مويىنداتا الدى ما؟
– البەتتە, مويىنداتقاندا قانداي! ولاردىڭ ءبارى قازىر قازاق پوەزياسىندا ءوز ورنى, ءوز قولتاڭباسى بار ايتۋلى اقىندارعا اينالدى. قۇدايعا شۇكىر, ەشبىرى ماراپات, اتاق-داڭقتان قۇر الاقان ەمەس. ءوز باسىم ولاردىڭ ءاربىر جەتىستىكتەرىنە قۋانىپ, سىرتتاي تىلەكشى بولىپ وتىرامىن. وكىنىشتىسى, ءبىرازى ومىردەن ەرتە كەتتى. الايدا ەسىمدەرى ەل ەسىندە: باۋىرجان ۇسەنوۆكە تۋعان جەرىندە كوشە بەرىلسە, تابىلدى دوسىموۆقا قولادان ەسكەرتكىش قۇيىلدى. ءسويتىپ:
بىرگە جۇرگەن جىگىتتەر كۇنى كەشە,
ءبىرى ەسكەرتكىش بولىپ تۇر, ءبىرى – كوشە..
سول قىز-جىگىتتەرمەن ءبىر كەزەڭدە ءومىر ءسۇرىپ, البىرت كەزدەگى العاشقى جەڭىستەرىنىڭ كۋاگەرى بولعانىمدى ماقتان تۇتامىن. ال ەندى ولار ادەبيەتكە قانداي جاڭالىق اكەلدى دەگەن سۇراققا ماماندار – ادەبي سىنشىلار جاۋاپ بەرە جاتار.
– سەرگەي ەسەنين «مەنىڭ ءومىربايانىم – ولەڭدەرىمدە» دەپ ايتىپتى. پوەزيانى تاعدىرىم دەپ ايتاسىز با؟
– كەزىندە قالامداستارعا قالجىڭ رەتىندە جازىلعان ءبىر دۇنيە بار ەدى:
وتىزىندا ءولىپتى سەرگەيدى الساق,
(سەرگەي,سەرگەي نە ارمان بار سەندەي بولساق؟)
بىزگە ەلىكتەپ جۇرمەسىن كەيىنگى جاس,
ءولىپ كەتىپ, كەنەتتەن ولمەي قالساق!..
پوەزيانى تاعدىرىم دەۋ استامشىلىق بولار ەدى. ويتكەنى ءومىرىمدى ولەڭگە باسى ءبۇتىن باعىشتاي المادىم. نەگە؟ ول ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە…
تىرناقالدى دۇنيەم 1983 جىلى «لەنينشىل جاس» گازەتىنە شىققاندا اسا قۋانبادىم. سەبەبى تاپ سول كەزدە تەرگەۋ اباقتىسىندا وتىرعان ەدىم. ميليتسيا قىزمەتكەرىنە قول كوتەرگەنىم ءۇشىن:
و-و ءبىز قانداي جالىن ەدىك, وت ەدىك
الاتاۋدى الاتىنداي كوتەرىپ –
الماتىعا كەلدىك اسقاق كەۋدەمەن
جازا باسىپ جاسادىق تا قاتەلىك!
بىراق, سوتتا كۇتپەگەن جاعداي بولدى. «جاپ-جاس بالا ەكەن, ەندى اقىلى كىرەتىن شىعار» دەپ ميليتسيونەر كەشىرىم بەردى. سۋديا دا ايادى بىلەم, ايىپپۇلمەن شەكتەلدى. سونداي مەيىربان ادامدار جولىقپاعاندا كەيىنگى تاعدىرىم قالاي بولار ەدى؟
سوت زالىنان مەن مۇلدە باسقا ادام بولىپ شىقتىم. مۇنى پسيحولوگيا تىلىندە «سدۆيگ پاراديگمى» دەيدى. ەرتەسىنە اسكەرگە اتتانىپ كەتتىم. ەكى جىلدان سوڭ جادى مىقتى, تەمىردەي دەكانىمىز تەمىربەك قوجاكەەۆتىڭ «ءاي, سمايىلوۆ بۇزىقتاۋ بوپ كەتىپ ەڭ, تۇزىكتەۋ بوپ كەلدىڭ بە؟» دەپ قارسى العانى دا سوندىقتان…
جالپى مەنىڭ ومىرىمدە جاقسى ادامدار كوپ جولىقتى. ارينە, قىساستىق جاساعاندار دا بولدى. جاس مامان رەتىندە الايىن دەپ تۇرعان پاتەرىمدى باسقاعا بەرىپ, ول ازداي ءوزىمدى جۇمىستان زورلاپ شىعارىپ جىبەرگەن اعالارىمنىڭ وزىنە العىستان باسقا ايتارىم جوق. نەگە دەسەڭىز, سول قيىندىق پەن كەدەرگىنىڭ ءبارى كەيىن ماعان ون ەسە جاقسىلىق بولىپ ورالدى. قازىر ەسەپتەسەم, ون جىل بويى الماتىدا پاتەر جالداپ ءجۇرىپپىن!
پاتەرگە بايلانىستى وقيعانى كەش ەستىگەن فاريزا اپاي قاتتى كەيىگەن:
– نەگە بىردەن ماعان كەلمەدىڭ؟ اۋزىڭا ءتۇسىپ تۇرعان دۇنيەدەن قالاي ايرىلۋعا بولادى؟
ول كىسى ادىلەتسىزدىك اتاۋلىعا توزبەيتىن ەدى عوي. ارۋاعىڭنان اينالايىن اپاتايىم, مەن ءۇشىن ەكى رەت ەرلىك جاسادى. ءبىرىنشىسى, 1989 جىلعى تۇلەكتەردى الماتىدا قالدىرماي الىس اۋداندارعا جىبەرىپ جاتتى. بيلىك جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقان, ياعني دەموكراتيانىڭ ءدامىن تاتقان جاستاردان جاسقانعان بولۋ كەرەك. سول كەزدە اپاي ءوزى باسقاراتىن «پيونەر» جۋرنالىنىڭ اتىنان (وتىرىك بوس ورىن بار) دەپ رەسمي حات جازىپ, مەنى الماتىدا الىپ قالدى.
ەكىنشىسى, 1992 جىلى «دارىن» سىيلىعىنا ۇسىنىپ, بيۋروكراتيالىق ماشينامەن اقىرىنا دەيىن ايقاسقانى. حالىقارالىق «ازيا» گازەتىنىڭ تاپسىرماسىمەن رەسەي جاقتا ىسساپارمەن جۇرگەم. كەلسەم, اپاي مەن كەلىنشەگىم مەنىڭ سىرتىمنان قۇجاتتاردى كوميسسياعا وتكىزىپ قويىپتى. ءوزىڭدى اياماساڭ دا, اركىمنىڭ بوساعاسىندا جۇرگەن وتباسىڭدى ويلا. تىم قۇرىسا مورالدىق قولداۋ بولسىن دەيمىن. ادامنىڭ ەڭبەگى دەر كەزىندە باعالانۋى كەرەك. كەزىندە قيماعان مەملەكەتتىك سىيلىقتى كەيىن بەرگەندە مەنىڭ ءبىر كلەتكام دا قۋانعان جوق!» دەپ بارىپ توقتاپتى.
تۇتاس ۇلتتىڭ تراگەدياسى
– جەلتوقسان دەپ قالدىڭىز, وسى تاقىرىپقا جازىلعان «تۇسىك» دەگەن ولەڭىڭىز بار. سوڭعى شۋماعى «…ەل تىزگىنىن ۇستايدى ەر جەتىپ كىم؟ مەنىڭ ۇلىم وتىزعا كەلەر ەدى, كەتپەگەندە ۇشىندا كەرزى ەتىكتىڭ!» دەپ بىتەدى. بۇل سوندا ءسىزدىڭ جەكە تراگەدياڭىز با؟
– الاڭعا تۇڭعىشىما اياعى اۋىر كەلىنشەگىممەن بىرگە باردىق. ءبارىمىز ستۋدەنتپىز. قاتەلەسپەسەم, قاسىمىزدا باۋىرجان ۇسەنوۆ, امانتاي ءشارىپ سياقتى اقىن جىگىتتەر بولدى. ءبىرىنشى بەتىنە كولبيننىڭ قازاقستانعا باسشى بولىپ تاعايىندالعانى تۋرالى اقپارات پەن تاباقتاي سۋرەتى باسىلعان «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىن اياققا باسىپ, تاپتاپ كەلە جاتتىق.
الاڭدى ميليتسيا مەن اسكەر قورشاپ تۇر ەكەن. بىراق, ءبىزدى ىشكە ەمىن-ەركىن جىبەردى. بەيبىت شەرۋ. ءارتۇرلى ۇرانداردى ۇستاعان جاستار ءوز تالاپتارىن ايتىپ جاتتى. «مەنىڭ قازاقستانىم», «اتامەكەن» سياقتى رۋحتى اندەر قالىقتاپ تۇردى. رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ ءبىرى «ۇيلەرىڭە تاراڭدار, ايتپەسە كۇش قولدانامىز!» دەگەن ۋاقىتتا الاڭداعى جاعداي ۋشىعا ءتۇستى. كەشقۇرىم مۇزداي تەمىر قۇرسانعان اسكەردىڭ قورشاۋى بىرتە-بىرتە تارىلىپ, قۇپيا اتى كەيىن بەلگىلى بولعانداي, «بوران-86» وپەراتسياسى باستالىپ كەتتى…
بۇل – تۇتاس ۇلتتىڭ تراگەدياسى! سول كۇندەرى ۇلتتىق رۋح پەن نامىس اياۋسىز باسىپ-جانشىلدى. سول كۇندەرى دەموكراتياعا جەرىك, ازاتتىق دەگەن ۇلىن ۇزاق اڭساعان قازاق حالقى تۇسىك تاستادى.
– قازاقستان جازۋشىلار وداعى مۇشەلەرى ەنگەن انىقتامالىقتى قاراپ وتىرىپ, ودان اتى-ءجونىڭىزدى كەزدەستىرمەدىم. بۇگىنگە دەيىن ءبىر-ەكى عانا جىر جيناعىڭىز جارىق كوردى. بىراق ءسىزدى, ءسىزدىڭ ولەڭدەرىڭىزدى زەردەلى وقىرماندارىڭىز جاقسى بىلەدى, جاقسى كورەدى. مۇشەلىكتە جوقسىز, كىتاپ شىعارۋعا دا قۇشتار ەمەسسىز, سوندا ومىرلىك ۇستانىمىڭىز قانداي؟
– و باستان ۋلى-شۋلى ورتادان ساياق جۇرەتىنمىن. قازىر ءتىپتى كىسىكيىكپىن. جاڭا دوستار تاپپادىم, ەسكىلەردىڭ قاتارى سيرەپ قالدى. ادام شىنىعا اينالعان زاماندا ءوز الەمىڭدە, سىرت كوزدەن تاسا ءومىر سۇرگەنگە نە جەتسىن. شىنىن ايتسام, جۇرت نەگە تانىمال بولۋعا ۇمتىلادى, سوعان تاڭ قالام. ول سوسىن سول «وبرازىنا» ساي بولۋعا تىرىسىپ, الەك بولىپ جۇرەدى.
ەشبىر الەۋمەتتىك جەلىدە جوقپىن. ەشقاشان ءمۇشايرا, بايقاۋ اتاۋلىعا قاتىسىپ كورمەپپىن. ەشقانداي شىعارماشىلىق وداقتىڭ مۇشەسى ەمەسپىن.
ەستۋىمشە, قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ 700 مۇشەسى بار كورىنەدى. شاماسى 701-ءشى بولعىم كەلمەگەن شىعار. (كۇلەدى). ەگەر قالجىڭدى ىسىرىپ قويساق ول تۋرالى ۇسىنىس تۇسكەن, ءوزىم سانالى تۇردە باس تارتتىم. مەن سياقتى كوڭىلى قالاعاندا جىر جازاتىندار قانشاما؟! كولدەنەڭ كوك اتتىنىڭ ءبارى اقىن-جازۋشى ما؟ ارينە, جوق. ەكىنشىدەن, تالانت دەپ ەڭ الدىمەن وقىرمان, ەل-جۇرت باعالاۋ كەرەك قوي.
ءومىر – وكىنىشتىڭ ءسينونيمى. ماعان وزىنە ءدان ريزا پەندەنى كورسەتىڭىزشى, ەگەر ول «باقىتتى اقىماق» بولماسا. اباي ايتپاقشى, «ويلى ادامعا قىزىق جوق بۇل جالعاندا». بىزگە دەيىن دە, بىزدەن كەيىن دە وكىنىش.
جىر جازعانىم بولماسا ءتيىپ-قاشىپ,
ۇلىلارمەن جۇرمەدىم يىقتاسىپ.
الدىنا دا بارمادىم – الاسارتىپ الام با دەپ قادىردىڭ بيىك باسىن.
ءوز-ءوزىمدى جۇرگەندە تومەندەتىپ,
ولەڭ كىمگە قوندى ەكەن مەنەن كەتىپ؟!
وسى كۇنى ولەڭنىڭ كيەسىنەن قورقاتىن بولدىم. كەزىندە ادالدىق تانىتا المادىم. سەرىگىمدى ساتىپ كەتكەندەي سەزىنەمىن. سۋدىڭ دا سۇراۋى بار…
– اعا, سۇحباتتى ءبىر ولەڭمەن باستادىق, ءبىر ولەڭمەن اياقتاساق…
بىزدەن كەيىن سىرعىپ كۇندەر سىناپشا,
جىل ارتىنان جىل اقسا…
بەكەر ءومىر سۇرمەگەنىم,
ءبى-ءى-ءى-ءىر كۇنى
ءبىر ولەڭىم ءبىر ادامدى جىلاتسا.
ءبىر ادامدى تەبىرەنتسە تىم قۇرسا,
جان-تانىمەن ول بىرەۋگە ۇمتىلسا,
جانارىندا ءمولت-ءمولت ەتىپ سول كەزدە
باقىتتىمىن مۇڭ تۇرسا!…
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
