«تورەگەلدى – قازاقتىڭ «تورە» (قوعامداعى اقسۇيەك قاۋىم, ادىلدىگىن, تورەلىگىن تۋرا ايتاتىن جان) جانە «كەلدى» سوزدەرىنىڭ بىرىگۋىنەن قۇرالعان نىسپى. بالاسىن ادامگەرشىلىك قاعيداسىنىڭ بيىگىنەن كورگىسى كەلەتىن قازاق حالقى جاڭا تۋعان سابيگە وسى ەسىمدى نىشانداپ بەرەتىن بولعان». «ەسىمدەردىڭ ماعىناسى» انىقتامالىعىندا ءدال وسىلاي جازىلعان. وسىدان تۋرا توقسان جىل بۇرىن ۇلى دالا ۇلىتاۋىنىڭ تورەقونعان دەگەن جەرىندە تۋعان تۇلا بويى تۇڭعىشتارىنا اكەسى شارمان مەن اناسى ءنازيپا وسى ەسىمدى تاۋىپ قويعان. تورەگەلدى اتى زاتىنا ساي ازامات بولىپ ءوستى. قازىر اتاقتى اكادەميك شارمانوۆتى بەرىسى قازاق, ءارىسى الەم تانيدى. 
ۇلىتاۋدان باستالعان ۇلى جول
«ەلدىڭ اتىن ەر شىعارادى, ەردىڭ اتىن ەل شىعارادى». جاۋگەرشىلىك زاماندا ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسقان قاسيەتتى ۇلىتاۋ ايماعى بۇگىندەرى شارمانوۆ ەسىمىمەن دە اسقاق. بوزبالا كەزىندە بولعان ءبىر قايعىلى وقيعا ونىڭ بۇكىل ءومىر جولىن ايقىنداپ بەردى. ايتپەسە, كىم بىلەدى, بۇگىندەرى مايتالمان مۋزىكانتتاردىڭ, ايگىلى انشىلەردىڭ قاتارىندا اتى اتالىپ ءجۇرۋشى مە ەدى؟! سەبەبى اكە ونەگەسىمەن دومبىرا, ماندولين, سىرناي, سكريپكا سەكىلدى اسپاپتاردى شەبەر مەڭگەردى. 8-سىنىپتا وقىعانىندا الماتىدا وتكەن پيونەرلەر سلەتىنە قاتىسىپ, اكەسى جاساپ بەرگەن قىلقوبىزبەن ونەر كورسەتىپ, ءبىرىنشى ورىندى يەلەنىپ قايتقانى دا بار.
اۋىل بالالارى جالاڭاياق قىر كەشىپ, ويىن قۋىپ, ۇزاق كۇندى دالادا وتكىزەدى. بالا تورەگەلدىنىڭ دە ولاردان ەش ايىرماشىلىعى بولعان جوق. بالالىق شاعى جەتى قىز دەگەن وزەننىڭ جاعاسىندا ءوتتى.
«…سوڭىمنان ەرگەن جالعىز قارىنداسىمدى قاسىمنان تاستامايتىنمىن. ءۇش-ءتورت جاس شاماسىندا دالادا ەكەۋمىز ۇيىقتاپ قالىپ, وكپەسىنە سۋىق ءتيىپ, سىرقاتقا شالىندى, اقىرى سودان تۇزەلمەدى. 1946 جىلى مەن ون التى جاسقا تولار تۇستا باقيلىق بولدى. ءالى ەسىمدە, دالادا ۇلىپ تۇرعان بوران, تەك جىلاي بەردىم. اۋىلدا ونى ەمدەيتىن دارىگەر جوق, كىشكەنە عانا فەلدشەرلىك پۋنكتە ءبىر جەر اۋدارىلىپ كەلگەن نەمىس ەمشى بولدى. ونىڭ قولىنان ەشتەڭە كەلمەدى. بالا جانىما العاش جاراقات سالعان ومىرىمدەگى وسى قايعىلى جاعداي ادام جانىن اراشالاۋدى ومىرلىك مۇددە ەتۋىمە, سان قيلى ماماندىقتىڭ ىشىنەن ىزگىلىگى جاعىنان ەڭ جوعارى تۇرعان دارىگەرلىك ماماندىقتى تاڭداۋىما بىردەن-ءبىر سەبەپشى بولدى» دەپ جازادى اكادەميك ەستەلىكتەرىنىڭ بىرىندە.
مەكتەپتى ۇزدىك بىتىرگەننەن كەيىن الماتىعا اتتاندى. جولى بولىپ, وقۋعا ءتۇستى. ءبىرىنشى كۋرستان كەيىن قاراعاندىدا مەديتسينا ينستيتۋتى اشىلىپ, «ەلگە جاقىن بولايىن» دەگەن ويمەن سوعان اۋىستى. ينستيتۋتتى قىزىل ديپلوممەن اياقتاپ, اسپيرانتۋراعا قابىلداندى. ونى اياقتاعان سوڭ, اتا-اناسىنىڭ ۇيعارىمىمەن, ءوزىنىڭ جۇرەك قالاۋىمەن التىن بەسىگىنە ورالىپ,ۇلىتاۋ اۋداندىق ورتالىق اۋرۋحاناسىنىڭ باس دارىگەرى بولىپ قىزمەت ەتتى. جارى كۇلزيا رەنتگەنولوگ بولدى.
«قاراپايىم اۋداندىق اۋرۋحانادان ەڭبەك جولىمدى باستاعانىمدى ماقتانىش ەتەمىن. سول جەردەن ۇلكەن تاجىريبە الىپ شىقتىم. ۇلكەن ومىرگە تۋعان اۋىل جۇرتشىلىعىنىڭ باتاسىن الىپ اتتانۋىمىز كەيىنگى قۇت-بەرەكەمىزدىڭ قاينار كوزى بولعانى حاق» دەيدى قازىر ءوزى بۇل تۋرالى.
ءيا, تۋعان اۋىلى قاناتىن قاتايتىپ, وردا بۇزار وتىزىندا عىلىم كانديداتى اتانادى. ولكەلىك پاتولوگيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا زەرتحانا مەڭگەرۋشىسى بولىپ ورنالاسىپ, بەلگىلى عالىم باحيا اتشاباروۆتىڭ ءتالىمىن كورەدى. قىرىقتىڭ قىرقاسىنا شىقپاي جاتىپ, دوكتورلىقتى قورعايدى. وسىنىڭ ءبارىنىڭ ارتىندا قاجىرلى ەڭبەك جاتىر.
قوناەۆتىڭ قالاۋلىسى
وتىز سەگىز جاسىندا اقتوبە مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى قىزمەتىنە تاعايىندالادى. بۇل قىزمەتتى ءۇش جىلداي اتقاردى. سول كەزدە وقۋ ورنىندا جۇمىس ىستەيتىن ۇلتى قازاق ۇستازدار مەن قاراگوز ستۋدەنتتەر ايتارلىقتاي كوبەيدى. ماسەلەن, ونىڭ الدىندا وقىتۋشى قازاقتاردىڭ سانى بار بولعانى 16 پايىز بولسا, شارمانوۆ 60 پايىزعا جەتكىزدى. ولاردىڭ وداقتىڭ ورتالىق قالالارىندا اسپيرانتۋرادا وقۋعا جاعداي جاسادى. وسىلايشا 37 پايىز قازاق ستۋدەنتتەرى دە 63,5 پايىزعا جەتتى. رەكتور جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ماڭدايشاسىنداعى جازۋدى قازاقشالاپ, دومبىرا وركەسترىنىڭ قۇرىلۋىنا مۇرىندىق بولدى. بۇل جاعداي شوۆينيستىك پيعىلداعى كەيبىرەۋلەرگە ۇنامادى. سول ءۇشىن ينستيتۋت باسشىسى «ۇلتشىل» اتاندى.
رەكتوردىڭ ىسكەرلىگى تۋرالى ەستىگەن رەسپۋبليكا باسشىسى ونىڭ كانديداتۋراسىن مينيستر قىزمەتىنە لايىق كورەدى. دىنمۇحاممەد قوناەۆ شارمانوۆ تۋرالى اقتوبە وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى نيكولاي جۋريننەن سۇرايدى. سول كەزدە: «بەدەلدى, ءورشىل, دارىندى جانە قايراتتى باسشى, بىراق ناعىز ۇلتشىلدىڭ ءوزى» دەگەن جاۋاپتى ەستيدى. قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى «بىزگە كەرەگى دە سول» دەپ شارمانوۆتى دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى قىزمەتىنە تاعايىندايدى.
ۇلتتىق مەديتسينانىڭ ماقتانىشى
تورەگەلدى شارمانوۆ مينيستر قىزمەتىن ون ءبىر جىل اتقارادى. سوندا بىتىرگەن ەڭ ءبىر ۇلكەن ءىسى – 1978 جىلى الماتىدا دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ العاشقى مەديتسينالىق-سانيتارلىق جاردەم جايىنا ارنالعان كونفەرەنتسيانى ۇيىمداستىرادى. سول كەزدە الەمنىڭ 140 ەلىنىڭ دارىگەر ماماندارى الىپ وداقتىڭ باسقا جەرىندە ەمەس, تۋرا الاتاۋ باۋرايىندا باس قوسادى. قوناقتاردىڭ اراسىندا يران حانشايىمى پەحلەۆي مەن اقش سەناتورى ەدۆارد كەننەدي دە بولدى. ناتيجەسىندە الەمدىك دەنساۋلىق ساقتاۋدىڭ «ۇلى حارتياسى» اتالاتىن دەكلاراتسيا قابىلداندى. بۇل تاريحي قۇجات كوپتەگەن دامىعان جانە دامۋشى ەلدەردىڭ مەديتسينا سالاسىنداعى باعىتىن ايقىنداپ بەردى. ماسەلەن, برازيليا كونستيتۋتسياسىنىڭ كەيبىر باپتارى وسى قۇجاتتان الىنادى. الماتى دەكلاراتسياسى وتاندىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ءىسىنىڭ دە العا باسۋىنا العىشارت جاسادى.
الايدا شارمانوۆ جولى ۇنەمى تەپ-تەگىس بولعان جوق. اتالعان كونفەرەنتسيا باسىنا ابىرويمەن قاتار اۋىرتپالىق تا اكەلدى. سوندا ايتقان باتىل ويلارى وزىنە سوققى بولىپ ءتيدى. مينيستر قىزمەتىنەن بوساعان سوڭ, قۋدالاۋ ۇدەي ءتۇستى. سول كەزدە ەلدەن جىراق كەتىپ, ءۇش جىلداي ماسكەۋدە تۇرىپ, ەڭبەك ەتۋگە تۋرا كەلدى. بۇل ۋاقىتتا بۇكىلوداقتىق «تاعامتانۋ ماسەلەلەرى» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى جانە ماسكەۋ قالاسىنداعى دارىگەرلەردىڭ بىلىكتىلىگىن جەتىلدىرۋ ينستيتۋتىنىڭ تاعامتانۋ كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتتەرىن اتقاردى.
وسىدان ون جىل بۇرىن اكادەميكتىڭ 80 جاسقا تولۋىنا ارنالعان عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىلدى. سوندا قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ سول كەزدەگى توراعاسى, بەلگىلى اقىن نۇرلان ورازالين مەرەيتوي يەسىنە ۇلتتىق مەديتسينانىڭ ماقتانىشى دەگەن باعاسىن بەردى. بۇل – تابىلعان ءسوز, لايىقتى باعا.
تاجىريبەلى تاعامتانۋشى
ارينە, جۇرت قازىر شارمانوۆتى قازاق تاعامتانۋ اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى رەتىندە تانيدى. بۇل سالاعا كەلگەنىنە دە جارتى عاسىر بولىپ قالدى. ولكەلىك پاتولوگيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا ءدال وسى ماسەلەمەن اينالىسقان. مينيستر كەزىندە جانە ماسكەۋدەن قايتىپ ورالعان سوڭ دا كسرو مەديتسينا عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاعام ينستيتۋتى قازاق بولىمشەسىنىڭ ديرەكتورى بولدى. كەيىن بۇل مەكەمە تاعامتانۋ اكادەمياسىنا اينالدى. ال ونىڭ ىرگەتاسىن شارمانوۆتىڭ ءوزى قالادى. نەگىزگى عىلىمي ەڭبەكتەرى دە تاعامتانۋ فيزيولوگياسىنا ارنالعان.
بۇگىندەرى ول ۇلتتىق سۋسىنىمىز – قىمىزدى ناسيحاتتاپ, ونىڭ پايداسى تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى ايتىپ ءجۇر. قازاق تاعامتانۋ اكادەمياسى بيە ءسۇتىنىڭ نەگىزىندە قانتسىز بالمۇزداق, شوكولاد ت.ب. جالپى سانى 15 ءتۇرلى تاعام شىعارادى. ءۇشىنشى عارىشكەرىمىز ايدىن ايىمبەتوۆ اتالعان اكادەميا دايىنداعان «داستارقان» باعدارلاماسىن سىناقتان وتكىزدى. ونىڭ قۇرامىنا قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامداردان جاسالعان اس ءمازىرى كىرەدى. اتالمىش باعىتتاعى ەڭبەگى ءۇشىن بىلتىر تورەگەلدى شارمانوۆقا عىلىم مەن تەحنيكا سالاسىنداعى ءال-فارابي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىق بەرىلدى.
اتاعىنان ۇيالاتىن اكادەميك
«قازاقستان عالىمدارى» اتتى ەنتسيكلوپەديالىق جيناققا سەنسەك, شارمانوۆ – 500-گە جۋىق عىلىمي ەڭبەكتىڭ, سونىڭ ىشىندە 21 مونوگرافيانىڭ, 12 كىتاپتىڭ جانە 40-تان استام ونەرتابىستىڭ اۆتورى. الايدا ءوز ەڭبەگىمەن العان اتاققا ۇيالاتىن اكادەميكتى كورىپ پە ەدىڭىزدەر؟ «قازىر كوبىنەسە, «اكادەميك» دەگەن اتاقتى ەسىمىمە قوسىپ ايتۋعا ۇيالاتىن دارەجەگە جەتتىم. عىلىمدا جارتى عاسىردان اساتىن ۋاقىت بويى ۇزدىكسىز ەڭبەك ەتىپ, يەلەنىپ كەلە جاتقان ابىرويىما نۇقسان كەلەتىندەي بولىپ كورىنەدى. بۇرىن اكادەميك اتاعىن يەلەنگەن تۇلعالار عىلىمدا ءوز سالاسىنىڭ دامۋىنا قوماقتى ۇلەس قوسىپ, اسقار تاۋداي ەڭبەك ەتىپ نەمەسە عىلىمي ەرەن جاڭالىق اشىپ, ىلۋدە بىرەۋ عانا قول جەتكىزەتىندەي جاعدايدا بولسا, قازىر ازىن-اۋلاق عىلىمي ەڭبەكپەن-اق «اكادەميك» اتانىپ جۇرگەندەردىڭ سانى مولايىپ وتىرعاندىعى تاڭعالدىرادى» دەيدى تورەگەلدى شارمانوۆ.
الەمگە ايگىلى عالىم
ال مۇنداي ءسوزدى قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ عانا ەمەس, رەسەي مەديتسينا اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى اتانعان ادام, ياعني قوس مەملەكەت مويىنداعان عالىم ايتىپ وتىر. قوس مەملەكەت دەپپىز-اۋ, شارمانوۆتى بۇكىل الەم بىلەدى دەپ ايتساق, ارتىق كەتىپ قالماسپىز. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ اتىنان وعان الەم مەديتسيناسىنا قوسقان ەلەۋلى ەڭبەگى ءۇشىن لەون بەرنارد اتىنداعى مەدال تاپسىرىلدى. كەيىپكەرىمىزگە بۇل مەدال مەن الماتى قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى اتاعىنان اسقان ماراپات جوق.
توقسان جاسىن تويلامايدى
الداعى ءبىر-ەكى كۇندە تورەگەلدى شارمانوۆ توقسان جاستىڭ تورىنە شىعادى. بىراق وسى جاسقا كەلگەنشە مەرەيتويلارىن استا-توك بولىپ تويلاعانىن ءوز باسىم ەستىمەدىم. تويعا ءوزى دە قۇمار ەمەس. كۇنى كەشە عانا «انا ءتىلى» گازەتى ارقىلى حالىققا ءسوزىن ارنادى.
«…كوروناۆيرۋس پاندەمياسى قانشاما اسىل ازاماتتارىمىزدى كەلمەستىڭ كەمەسىنە اكەتىپ جاتقاندا, مىنا جاقتا دۇركىرەتىپ مەرەيتويدى تويلاپ جاتۋ – بارىپ تۇرعان ابەستىك دەپ بىلەمىن. كارانتين بىتكەن ەكەن دەپ بوساڭسۋعا ەش جول بەرىلمەۋى كەرەك. الەم بويىنشا بۇل قاۋىپتى ىندەتتىڭ ەكىنشى تولقىنى اقىرىن قاناتىن جايىپ كەلە جاتىر. مىنا كۇردەلى ءارى قاۋىپتى كەزەڭدە تويشىلدىعىمىزدى, داراقىلىعىمىزدى توقتاتۋ كەرەك. ەڭ قىمباتى – حالىقتىڭ ىستىق ىقىلاسى, تىلەكشى بولۋى, شىنايى جاناشىرلىق تانىتۋى. ماعان حالىقتىڭ ىقىلاسىنان اسقان ماراپات جوق. ءبارىڭ دە ماعان قىمباتسىڭ, ساۋ جۇرگەندەرىڭ مەن ءۇشىن اسا قاتتى ماڭىزدى…» دەپ جازدى وندا اكادەميك. وسى ورايدا وعان جۇزگە جەتىڭىز دەگەن تىلەكتى ايتقىمىز كەلەدى.
