قازىرگى ۋاقىتتا ەل پرەزيدەنتى ق.توقاەۆتىڭ ساياسي پارتيالاردى تىركەۋ ءتارتىبىن وڭايلاتۋ قاجەتتىگى تۋرالى تاپسىرماسىنان كەيىن ءوزىنىڭ ساياسي پارتيالارىن قالىپتاستىرعىسى كەلەتىندەردىڭ سانى ايتارلىقتاي ءوستى.
بىرقاتار قوعام جانە ساياسي قايراتكەرلەر وزدەرىنىڭ پارتيالارىن قۇرۋعا نيەت ءبىلدىردى. مۇنىڭ ءبارى قوعامعا وسى پارتيالار جۇمىس ىستەي باستاعانداي كورىندى. مىسالى, بىرقاتار ادامدار ءوز پارتيالارىنىڭ اتىنان مالىمدەمە جاساي باستادى, ال جۋرناليستەر مەن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر ولاردى ساياسي پارتيالاردىڭ جەتەكشىلەرى دەپ اتاي باستادى. وسىعان بايلانىستى, ءبىزدىڭ ويىمىزشا, جۇرتشىلىقتىڭ دا, مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ دا نازارىن كەلەسى ماسەلەگە اۋدارعان ءجون دەپ سانايمىز.
ساياسي پارتيالاردى قۇرۋ, تىركەۋ جانە ولاردىڭ جۇمىس ىستەۋ ءتارتىبى, نەگىزىنەن, «ساياسي پارتيالار تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى, «ازاماتتاردىڭ ساياسي پارتيا قۇرۋ جونiندەگi باستاماشىلىق توبى, ساياسي پارتيا مۇشەلەرi تiزiمدەرiنiڭ دۇرىستىعىن تەكسەرۋ epeجەciن بەكiتۋ تۋرالى» ۇكىمەتتىڭ 2005 جىلعى 13 قىركۇيەكتەگى №917 قاۋلىسى, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ادىلەت مينيسترلىگىندە 2020 جىلعى 29 مامىردا №20771 بولىپ تىركەلگەن «زاڭدى تۇلعالاردى مەملەكەتتىك تىركەۋ جانە فيليالدار مەن وكىلدىكتەردى ەسەپتىك تىركەۋ جونىندە مەملەكەتتىك قىزمەتتەر كورسەتۋ قاعيدالارىن بەكىتۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى ادىلەت ءمينيسترىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشىنىڭ 2020 جىلعى 29 مامىرداعى №66 بۇيرىعى سياقتى بازالىق قۇقىقتىق اكتىلەرمەن رەگلامەنتتەلەتىنىن بىردەن اتاپ ءوتۋ قاجەت.
بارلىق وسى جانە باسقا دا قۇقىقتىق اكتىلەردى تالداۋ ساياسي پارتيالاردى قالىپتاستىرۋعا, تىركەۋگە جانە ولاردىڭ جۇمىس ىستەۋىنە قاتىستى قولدانىستاعى زاڭناماعا ەلەۋلى رەۆيزيا تالاپ ەتىلەتىنىن جانە مالىمدەلگەن پارتيا مۇشەلەرىنىڭ سانىن 20 مىڭنان 5 مىڭ ادامعا دەيىن, باستاماشىل توپ قاتىسۋشىلارىنىڭ سانىن 1000 ادامنان 700 ادامعا دەيىن جانە وڭىرلىك وكىلدىكتى 600 ادامنان 200 ادامعا دەيىن قىسقارتۋمەن عانا شەكتەلمەۋ كەرەكتىگىن كورسەتەدى.
مەملەكەتتىڭ وسى ماسەلەگە دەگەن كوزقاراسىن تۇجىرىمدامالىق جاعىنان جاڭعىرتۋ قاجەت سياقتى. اتاپ ايتقاندا, بىرىنشىدەن, «ساياسي پارتيانى قۇرۋ جوباسى» ۇعىمى (جەكە تۇلعالاردىڭ قالاۋى) مەن «ساياسي پارتيا» ۇعىمى اراسىندا تەڭ بەلگى قويۋ دۇرىس پا؟
«ساياسي پارتيا» ينستيتۋتى مەن تۇسىنۋشىلىككە وسىنداي ءارتۇرلى كوزقاراس ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قولدانىستاعى زاڭناماسىنداعى وسى ۇعىمنىڭ انىق ەمەس تۇجىرىمى سەبەپ بولادى دەپ ويلايمىز.
مىسالى, «ساياسي پارتيالار تۋرالى» زاڭنىڭ 1-بابىنا سايكەس, «ازاماتتاردىڭ, ءارتۇرلi الەۋمەتتiك توپتاردىڭ مۇددەلەرiن مەملەكەتتiك بيلiكتiڭ وكiلدi جانە اتقارۋشى, جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا بiلدiرۋ جانە ولاردى قالىپتاستىرۋ iسiنە قاتىسۋ ماقساتىندا ولاردىڭ ساياسي ەركiن بiلدiرەتiن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ ەرiكتi بiرلەستiگi ساياسي پارتيا دەپ تانىلادى».
كورىپ وتىرعانىمىزداي, بۇل تۇجىرىمدامادا تىركەۋ سياقتى ماڭىزدى بەلگى جوق. سوندىقتان ازاماتتاردىڭ ەرىكتى بىرلەستىگى قاي ۋاقىتتان باستاپ ساياسي پارتياعا اينالاتىنى تۋرالى ماسەلە اشىق. وسىعان بايلانىستى, پارتيانىڭ ۋاكىلەتتى ورگاندا رەسمي تىركەلمەگەنىنە قاراماستان, جەكەلەگەن ازاماتتاردىڭ پارتيا اتىنان وتىنىشتەرى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە نەگىزدەلگەن بولىپ ۇسىنىلادى.
وسى زاڭنىڭ 6-بابىنىڭ 8-تارماعىندا «ساياسي پارتيا جارعىلىق قىزمەتىن مەملەكەتتىك تىركەۋدەن وتكەننەن كەيىن جۇزەگە اسىرادى». ال جارعىلىقسىز قىزمەتىمەن قالاي بولۋى ءتيىستى؟ ەگەر وسى نورمانى قاتاڭ ۇستاناتىن بولساق, وندا ءوزىن ساياسي پارتيا دەپ اتايتىن ازاماتتاردىڭ ەرىكتى بىرلەستىگى ءوزىنىڭ جارعىسىندا كوزدەلمەگەن ساياسي قىزمەتپەن اينالىسا الادى. مىسالى, جارعىدا كەز كەلگەن ەكونوميكالىق قىزمەتتى قاراستىرىپ, ءىس جۇزىندە ساياساتپەن اينالىسۋعا بولادى (ەگەر ول جارعىدا كوزدەلمەسە, وندا رەسمي تۇردە زاڭ بۇزۋشىلىق بولمايدى).
مۇنداي بۇلىڭعىرلىقتىڭ سالدارىن بولجاۋ مۇمكىن ەمەس, ويتكەنى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سايلاۋ تۋرالى» زاڭنىڭ 12-بابىنىڭ 2-1-تارماعىندا ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ «ساياسي پارتيالاردى پارلامەنت ءماجiلiسi دەپۋتاتتارىنىڭ جانە ءماسليحاتتار دەپۋتاتتارىنىڭ پارتيالىق تiزiمدەر بويىنشا سايلاناتىن ءبىر بولiگiن سايلاۋعا قاتىسۋعا جىبەرۋ تۋرالى ماسەلەنى قارايدى». وسىلايشا, ساياسي پارتيا تىركەۋسىز جانە سايلاۋعا قاتىسپاي زاڭدى تۇردە ءومىر سۇرە الادى جانە جۇمىس ىستەي الادى. بۇل نارسە ساياسي پارتيانىڭ ءوزى ءۇشىن قانشالىقتى قولايلى – ول پارتيانىڭ ىشكى جۇمىسى.
ەكىنشىدەن, «ازاماتتاردىڭ ساياسي پارتيا قۇرۋ جونiندەگi باستاماشىلىق توبى, ساياسي پارتيا مۇشەلەرi تiزiمدەرiنiڭ دۇرىستىعىن تەكسەرۋ epeجەciن بەكiتۋ تۋرالى» ۇكىمەتىنىڭ 2005 جىلعى 13 قىركۇيەكتەگى №917 قاۋلىسىندا, ەڭ بولماعاندا, «ادىلەت» بازاسىندا, تۇسىنىكسىز سەبەپپەن مۇشەلەردىڭ تالاپ ەتىلەتىن سانى, قازىرگى ۋاقىتتا 20 مىڭعا دەيىن ازايعانىنا قاراماي, 40 مىڭ ادام دەپ ەسكى نۇسقادا ساقتالدى. بۇل مىسال ساياسي پارتيالاردى تىركەۋ ماسەلەسىندە قالىپتاسقان توقىراۋدى جانە ونى جاڭعىرتۋ قاجەتتىلىگىن كورسەتەدى.
ۇشىنشىدەن, «زاڭدى تۇلعالاردى مەملەكەتتىك تىركەۋ جانە فيليالدار مەن وكىلدىكتەردى ەسەپتىك تىركەۋ جونىندە مەملەكەتتىك قىزمەتتەر كورسەتۋ قاعيدالارىن بەكىتۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى ادىلەت ءمينيسترىنىڭ م. ا. 2020 جىلعى 29 مامىرداعى №66 بۇيرىعى, ءبىزدىڭ ويىمىزشا, بۇگىننىڭ بولمىسىنا ساي كەلمەيتىن بىرقاتار تالاپتاردى قامتيدى. اتاپ ايتقاندا, پارتيا قۇرىلتايشىلارىنىڭ قارىزى بولماۋى, ءوتىنىش بەرۋشىنىڭ قۇجاتتاردى تەكسەرۋ پروتسەسىندە رەسمي قاتەلەردى جويۋ مۇمكىندىگىنىڭ بولماۋى جانە ت. ب. قانشالىقتى نەگىزدى جانە ورىندى ەكەندىگى تۋرالى سۇراق تۋىندايدى.
ۋاكىلەتتى مەملەكەتتىك ورگانعا ءوتىنىش بەرۋشىمەن كەلىسە وتىرىپ, ءوزىنىڭ پارتياداعى مۇشەلىگىنە قول قويىلعان ۋاقىتتان باستاپ تەكسەرۋ ساتىنە دەيىن قۇقىقتىق مارتەبەسى وزگەرتىلگەن ادامداردى مالىمدەلگەن پارتيا مۇشەلەرىنىڭ تىزىمىنەن شىعارۋ قۇقىعىن بەرۋ ورىندى. مىسالى, ازامات پارتيا مۇشەلىگىنە قول قويعان كۇنى ستۋدەنت بولىپ, تەكسەرۋ كەزىندە پوليتسيا ورگاندارىنا قىزمەتكە كىردى. نەمەسە وسى ساناتتاعى ازاماتتاردىڭ ءبىرى تەكسەرۋ كەزىندە قايتىس بولدى. جەكە كۋالىكتەردى جوعالتۋ جانە الۋ جاعدايلارى دا بار.
قازىرگى ۋاقىتتا بۇل وقشاۋلانعان فاكتىلەر, پارتيا مۇشەلەرىنىڭ تىزىمىندە جۇزدەگەن ادام قورى بار 20 مىڭنان استام ازامات مالىمدەلگەنىنە قاراماستان, پارتيانى تىركەۋدەن باس تارتۋعا نەگىز بولىپ تابىلادى. ۋاكىلەتتى مەملەكەتتىك ورگان مۇنداي ادامداردى مالىمدەلگەن تىزىمنەن شىعارۋعا قۇقىلى دەپ سانايمىز جانە ەگەر تالاپ ەتىلەتىن كۆورۋم – 20 مىڭ ادام جالدانىپ جاتسا, وندا زاڭنامانىڭ وسى تالابىن ورىندالدى دەپ تانۋ قاجەت.
«ساياسي پارتيالار تۋرالى» زاڭنىڭ 11-بابىنىڭ 1-1-تارماعىندا: «وسى زاڭنىڭ 10-بابىنىڭ 6-تارماعىندا كوزدەلگەن, پارتيا مۇشەلەرىنىڭ جالپى سانىنا اسەر ەتپەيتىن ساياسي پارتيا مۇشەلەرىنىڭ ءتىزىمى بويىنشا انىقتالعان بۇزۋشىلىقتار سانى ساياسي پارتيانى مەملەكەتتىك تىركەۋدەن باس تارتۋعا نەگىز بولا المايدى». بىراق ءىس جۇزىندە ءارتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى بۇل نورما جۇمىس ىستەمەيدى.
ءوز قاراۋىن تالاپ ەتەتىن باسقا دا پروبلەمالىق ماسەلەلەردى اتاپ وتۋگە بولادى, بىراق وزىق حالىقارالىق تاجىريبەنى ەسكەرە وتىرىپ, تۇجىرىمدامالىق تۇرعىدان ساياسي پارتيالاردى تىركەۋ ءتارتىبىن ۇعىنىقتى ەتۋ جانە جەڭىلدەتۋ قاجەت دەپ سانايمىز. ايتپەسە قازىرگى ۋاقىتتا توقىراۋ جالعاسۋدا جانە بۇگىندە جاڭا تىركەلگەن ساياسي پارتيالار جوق.
وسى سالادا جۇمىس ىستەيتىن زاڭگەرلەر مەن پراكتيكتەر باسقا دا ۇسىنىستارىن جەتكىزە الادى دەپ ويلايمىز.
نۇرعالي مامىتوۆ, PhD دوكتورى
