ات جالىن تارتىپ مىنگەن ازاماتقا, ۇلتىن سۇيگەن ۇلعا قازاق جەرىنىڭ ءار پۇشپاعى جات بولماسا دا, اتامەكەنىنىڭ ءجونى تىم بولەك. قىراننىڭ قانات قاعىسى ۇياسىندا بايقالاتىنى سياقتى ۇلاننىڭ دا بولمىس-ءبىتىمى وسكەن ورتاسىندا قالىپتاسادى. قاسيەتتى تورعاي جەرىنەن تۇلەپ ۇشىپ, ەلىمىزدىڭ يگى مۇراتى ءۇشىن ەڭبەك ەتكەن اپتال ازاماتتاردى ساناپ تاۋىسا الماسپىز. ولاردىڭ اراسىندا وتكەن عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە قازاقستاننىڭ قورعانىس ىستەر سالاسىنىڭ وركەندەۋىنە ءھام قالىپتاسىپ, قانات جايۋىنا ايرىقشا قولتاڭباسىن قالدىرىپ, ءيىسى قازاق جۇرتىنىڭ اراسىنان العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ارنايى اسكەري ءبىلىم العانداردىڭ قاتارىندا مەنىڭ اتام قوعاباي جولامانوۆتىڭ تۇرعانىن ماقتان ەتەمىن.
حالقىمىزدىڭ جاۋجۇرەك داستۇرلەرىن قۇرمەت تۇتىپ, وتان ءۇشىن وت كەشۋدى اسقاق پارىز ساناعان اتامنىڭ العاشقى قازاق پولكىنىڭ كومانديرى بولعانىن ەرەكشە اتاپ وتكىم كەلەدى.
قوعاباي جولامانوۆ 1896 جىلى تورعاي ۋەزىنىڭ بەسقوپا اۋىلىندا ورتاشا شارۋا وتباسىندا تۋعان. ورتالىقتاعى يۆانوۆ مەكتەبىندە وقىپ, ءبىلىم الىپ شىعادى.
ءدال وسى كەزەڭدەردە تورعاي ءوڭىرى تىنشۋ كورمەي, اق پاتشاعا قارسى دۇركىن-دۇركىن جاڭا كوتەرىلىستەردىڭ وشاعىنا اينالا باستاعان-دى. كەڭەس داۋىرىندە جازىلعان قازاقتىڭ تۇڭعىش قىسقاشا ەنتسيكلوپەدياسىندا: «تورعايداعى حالىق بۇقاراسى قارسىلىعىنىڭ ءورشۋى, اسىرەسە, 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق, وتارشىلدىققا جانە فەوداليزمگە قارسى كۇرەستە ايقىن بايقالادى… مۇنان سوڭ كوتەرىلىس بۇكىل قازاقستان تەرريتورياسىن تەگىس قامتىدى. جازالاۋشى وتريادتارمەن قارۋلى قاقتىعىستار بىرنەشە ايلارعا سوزىلدى. اسىرەسە, تورعاي وبلىسىنداعى كوتەرىلىس ەڭ ۇزاققا سوزىلعان, ەڭ ۇيىمداسقان كوتەرىلىس بولدى. كوتەرىلىسشىلەرگە حالىق باتىرى امانگەلدى يمانوۆ پەن بولشەۆيك ءالىبي جانگەلدين باسشىلىق ەتتى. پاتشا اسكەرلەرى كوتەرىلىستى قاتالدىقپەن باسىپ جانشىدى. كوپتەگەن كوتەرىلىسشىلەر مەن بەيبىت حالىق قىرعىنعا ۇشىرادى» دەپ جازىلعان. وسى تۇستا ەندى عانا ات جالىن تارتىپ مىنگەن ون التى جاسار بوزبالا قوعاباي دا وزىمەن وقيتىن ءبىر توپ جىگىتپەن بىرگە كوتەرىسشىلەر «ارمياسىنا» ارالاسىپ, تورعايداعى كوتەرىلىستىڭ وشاعى بولعان توسىن قۇمىنا دەيىن بارادى.
اقىرى ەل مۇددەسى ءۇشىن جورىققا شىققان ول ءالىبي جانگەلديننىڭ وتريادىندا ءۇش جىلدان اسا ۋاقىت بولادى. شايقاستارعا اتويلاپ كىرىپ, دۇشپاننىڭ ساعىنىن سىندىراتىن باتىل جىگىتتىڭ ەرجۇرەكتىگى سول تۇستا-اق اۋىزدان اۋىزعا تاراعان اڭىزداي بولىپ كەتكەن ەدى. كوپ ۇزاماي باتىر مىنەزدى ازاماتتى ءالىبي جانگەلديننىڭ ءوزى اڭعارىپ, ونى وققاعارى ەتىپ الادى. الىبيمەن بىرگە ورىنبور, تورعاي, شالقار ارقىلى پويىزبەن جىلىنا ەكى رەتتەن پەتەربورعا بارىپ-كەلىپ جۇرەدى.
ءالىبي جانگەلدين 1919 جىلى قاراماعىنداعى سەگىز جىگىتتى بار بەدەلىن سالىپ, ورىنبوردىڭ اسكەري ۋچيليششەسىنە وقۋعا تۇسىرەدى. 1924 جىلى سول تورعايلىق سەگىز جىگىتتىڭ بەسەۋى اسكەري ۋچيليششەنى تولىق ءبىتىرىپ شىقتى. ولار قوعاباي جولامانوۆ, عابدىجاۋات جالەنوۆ, وماربەك ەشانوۆ, سەيتقالي جانە توماي رۋىنان شىققان سادۋاقاس دەگەن ازاماتتار بولاتىن.
قوعاباي جولامانوۆ سول وقۋدا ءجۇرىپ, سەروۆ بانداسىن جويۋعا, موڭعوليا مەن قىتاي جەرىندەگى كەڭەس-جاپون قارۋلى قاقتىعىسى – حالقىن-گول شايقاسىنا, ورتا-ازيا باسماشىلارىنا قارسى كۇرەستەرگە قاتىسىپ, جاۋىنگەرلىك ەرلىكتەرىمەن كوزگە تۇسەدى. قوعاباي اسكەري ۋچيليششەنى اعا لەيتەنانت شەنىندە بىتىرەدى.
وسى ورايدا قوعابايدىڭ نەمەرە ءىنىسى, بەلگىلى اقىن قاينەكەي جارماعامبەتوۆتىڭ ايتۋىنشا اتامىز ورىنبور اسكەري ۋچيليششەسىن اتاقتى ورىس اسكەري قولباسشىلارى – گ. جۋكوۆ, ك.روكوسوۆسكي, ي.باگراميان, ۆ.چۋيكوۆپەن ت.ب. بىرگە وقىعانىن العا تارتادى. وعان دالەل رەتىندە اقىن ءىنىسى ورىنبورعا بارعان ساپارىندا اسكەري ۋچيليششەنىڭ مۇراجايىنان جولامانوۆ قوعابايدىڭ جوعارىداعى اتى اتالعان اسكەري قولباسشىلارمەن بىرگە تۇسكەن ۋچيليششە بىتىرۋشىلەردىڭ فوتولارىن كورگەندىگىن بىزگە اڭگىمەلەپ بەرگەن ەدى. امال قانشا, قازىر سول سۋرەتتى كوڭىل شىركىن ىزدەسە دە, قازاقستاننىڭ تۇڭعىش استاناسى بولعان شاھارعا ازىرشە جول تۇسپەي تۇر.
قوعاباي جولامانوۆ اسكەري ۋچيليششەنى بىتىرگەننەن كەيىن ورتالىق باس شتابتىڭ اتىنان ساراتوۆ, اشحابادتا اسكەري وكرۋگتەردىڭ باستىعى, اشحاباد قالالىق گارنيزونىنىڭ باستىعى, تاشكەنت قالالىق گارنيزون باستىعى, وزبەكستان كسر-ءنىڭ اسكەري كوميسسارى قىزمەتتەرىن اتقارعان.
1934 جىلى قازاقستان اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا بولىپ, استانامىز الماتى قالاسىنا كوشىرىپ جاتقان كەزى ەدى. سول جىلدىڭ تامىز ايىندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ قورعانىس ۆەدومستۆوسى باس شتابتىڭ شەشىمىمەن قوعاباي جولامانوۆ مايور دارەجەسىمەن الماتى قالاسىندا جاساقتالعان العاشقى قازاق پولكىنىڭ كومانديرى بولىپ تاعايىندالادى. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ مايدانگەرى, اتاقتى شاباندوز, مايور كارىم اسەنوۆتىڭ «جۇلدىز» جۋرنالىندا جاريالانعان «تۇڭعىش قازاق پولكى» اتتى ەستەلىگىندە قازاقتىڭ اتتى اسكەر پولكى تۋرالى قۇندى مالىمەتتەردى العا تارتا وتىرىپ, پولك كومانديرى قوعاباي جولامانوۆ جايلى: «پولكقا باسشىلىق جاساعان ق.جولامانوۆ كوپتى كورگەن, بۇرىن تاشكەنتتە اسكەري قىزمەت اتقارعان, تاجىريبەسى مول ادام بولاتىن. ول جاۋىنگەرلەردى ۇيرەتۋدە كوپ ەڭبەك ەتىپ, بارلىق كۇشىن جۇمسادى» دەپ توقتالادى.
1937 جىلعى ستاليندىك رەپرەسسيا ۇياداي ۇيىپ وتىرعان جولامانوۆتار اۋلەتىن اينالىپ وتپەدى. سول تۇستا قوعابايدىڭ تورعايداعى اعاسى ماسۇعىت حالىق جاۋى بولىپ تۇتقىندالادى. جامانات قول ۇستاسا كەلگەندەي, ىلە-شالا قوعاباي دا زىميانداردىڭ قىرىنا ىلىگىپ, ەلدەگى بىرەۋلەردىڭ كورسەتۋىمەن تۇرمەگە جابىلادى. بىراق, سول كەزدەگى كسرو قورعانىس كوميتەتىنىڭ باسشىسى م.تۋحاچەۆسكيدىڭ ارالاسۋىمەن تۇتقىننان بوساتىلىپ, وعان ازاماتتىق قىزمەت ۇسىنىلادى. دەگەنمەن دە, قوعاباي جولامانوۆ جانىمەن دە, تانىمەن دە اسكەري قىزمەتكە بەرىلگەندىكتەن ۇسىنىلعان قىزمەتكە بارماعان. كەيىن باس شتابتىڭ وكىمىمەن تۇركىمەنستان اسكەري گارنيزونىنىڭ باسشىسى, ورتا ازيا اسكەري وكرۋگى باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقارىپ, كەيىن تاشكەنتكە اۋىستىرىلادى. قوعاباي ءار جىلدارى كەڭەس وداعىنىڭ مارشالدارى م.تۋحاچەۆسكيمەن, ب.شاپوشنيكوۆپەن جاقسى بايلانىستا بولعانىن اتاپ وتۋگە بولادى.
ادامزات بالاسى ميلليونداعان بەيكۇنا جانداردىڭ ءومىرىن جالماعان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ قايعى-قاسىرەتىن ءالى دە ۇمىتا قويعان جوق. بۇكىل ادامزاتقا قايعى اكەلگەن سوعىستىڭ توقتاۋىنا, قىرعىننىڭ ساپ تيىلۋىنا قازاق حالقىنىڭ قوسقان ۇلەسى وراسان ەكەنى داۋسىز. فاشيستىك باسقىنشىلىق ساياساتتى جەرمەن-جەكسەن ەتۋ جولىندا قازاقستاندىقتار قانىن دا, جانىن دا اياماي وزگە ۇلتتارمەن بىرگە جانقيارلىق ەرلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى.
مايدانعا تورعاي جەرىنەن دە مىڭداعان بوزداق اتتانىپتى. اۋداندىق اسكەري كوميسسارياتتاعى شاقىرۋ پۋنكتى ارقىلى سوعىستىڭ ءتورت جىلى ىشىندە ءۇش مىڭنىڭ ۇستىندە جاستىڭ مايدانعا جىبەرىلگەنى بەلگىلى بولىپ وتىر. سوعىس باستالعاننان كەيىنگى العاشقى ايلاردا قوعاباي جولامانوۆ ءوزى تىلەنىپ, مايدانعا اتتانعان جوعارى شەندى وفيتسەرلەردىڭ ءبىرى بولدى. سونداي-اق, سوعىس باستالار الدىندا قازاقتا تەك ءۇش قانا پولكوۆنيك بولعانىن, ولار كەيىن گەنەرال اتانعان سابىر راحيموۆ جانە شاكىر جەكسەنباەۆ, ال ءۇشىنشىسى قوعاباي جولامانوۆ ەكەنىن ايرىقشا اتاپ وتۋگە بولادى. كەيىن اۋىلداعى كونەكوزدەردىڭ ايتۋى بويىنشا, 1942 جىلى تامىز-قىركۇيەك ايلارىندا وبلىستان لەكتور كەلىپ, جەرلەستەرى قوعاباي جولامانوۆتىڭ ەرلىگى تۋرالى قوستاناي وبلىسىنىڭ «بولشەۆيك جولى» گازەتىنە شىققان ماقالانى وقىعانىن ءبىلدىم. ماقالادا ونىڭ ۇرىس دالاسىندا اۋىر جارالانىپ, گوسپيتالعا تۇسكەنى, وردەنمەن ماراپاتتالعانى تۋرالى جازىلعان ەكەن. امال نەشىك, اتاما جەڭىس كۇنىنىڭ اق جاڭبىرلى قۋانىشىن كورۋ جازبادى. سوعىسقا اتتانعان قالپى, مايداندا حابار-وشارسىز كەتتى. تۋعان جەردىڭ ءبىر ۋىس توپىراعى بۇيىرماي, ماڭگىگە تىنىستاپ جاتقان جەرى بەلگىسىز بولسا دا, مەن ءۇشىن بابا رۋحى ارقاشان جادىمدا جۇرگەنىن سەزەمىن. ءوز كەزەگىمدە قولىما قالام الىپ, اتانىڭ جاۋىنگەرلىك جولىن حاتقا ءتۇسىرۋدى پارىزىم دەپ سانادىم. بىزدەر –سوعىستىڭ ىزعارىن سەزبەگەن كەيىنگى ۇرپاق ءۇشىن بابالارمىزدىڭ وتان ءۇشىن كەۋدەسىن وققا توسەگەن ەرلىكتەرى ماڭگىلىك ونەگە, رۋحتارىنىڭ الدىندا باسىمىزدى يە بەرمەكپىز.
ارحات عارىپجان,
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا
ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى
