ازەربايجان 19 قىركۇيەك كۇنى تاۋلى قاراباق ايماعىنا قارۋلى كۇشتەرىن كىرگىزىپ, اسكەري وپەراتسيا باستادى. باكۋ «بۇل وپەراتسيانىڭ ماقساتى كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىمدى قالپىنا كەلتىرۋ, كەڭ اۋقىمدى ارانداتۋشىلىقتاردىڭ جولىن كەسۋ, ارميان قارۋلى كۇشتەرىن قارۋسىزداندىرۋ جانە قاراباق اۋماعىنان شىعارۋ, اسكەري ينفراقۇرىلىمدى «بەيتاراپتاندىرۋ», سونداي-اق ازەربايجان ازاماتتارىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ» دەپ مالىمدەدى. كۇرت ۋشىققان بۇل جاعداي حالىقارالىق قاۋىمداستىق نازارىندا قاراباق اۋماعىندا ءۇشىنشى رەتكى قانتوگىس باستالا ما دەگەن كۇدىكتى قايتا سىلكىپ وياتتى.
شىققالى تۇرعان كوزدى كىم شۇقىدى؟
ارمەنيا مەن ازەربايجاننىڭ شەكاراعا اسكەر توپتاپ, سوعىسىپ كەتۋگە شاق قالىپ تۇرعانىنا ءبىر ايدان استى. مىنە, سول «شىققالى تۇرعان كوزدى شۇقىپ جىبەرگەندەي» 19 قىركۇيەك كۇنى ازەربايجاننىڭ قوجابەنت ايماعىندا 6 اسكەري ادامى جولعا قويىلعان ميناعا ءتۇسىپ مەرت بولدى. وسى وقيعادان كەيىن باكۋ ارمەنيا مەن قاراباقتى «تەراكت ۇيىمداستىردى» دەپ ايىپتادى. ال تاۋلى قاراباقتاعى ارمياندار باكۋدىڭ بۇل اقپاراتىن تەرىستەپ, «ازەربايجان جالعان اقپارات تاراتىپ, قاراباقتاعى ارمياندارعا شابۋىلداۋعا سىلتاۋ تاپتى» دەپ مالىمدەدى.
وقيعادان كەيىن ازەربايجان حالقى قاراباق ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشۋدى تالاپ ەتىپ, بيلىككە تالاپ قويا باستادى. وسىدان كەيىن ونسىز دا تەحنيكاسىن توپتاپ, سايىسقا ساقاداي سايلانىپ وتىرعان ازەربايجان اسكەرلەرى «اتتان» سالىپ, قاراباقتىڭ ارميان سەپاراتيستەرىنىڭ باقىلاۋىنداعى اۋماعىنا اتويلاپ كىردى. وپەراتسيا باستالعاننان كەيىن ازەربايجان قورعانىس مينيسترلىگى رەسەيلىك بىتىمگەرشىلىك كۇشتەرىنىڭ قولباسشىلىعى مەن تۇرىك-رەسەي بىرلەسكەن باقىلاۋ ورتالىعىنىڭ باسشىلىعىن «جۇرگىزىلگەن ءىس-شارالار» تۋرالى حاباردار ەتكەنىن مالىمدەدى. ال رەسەي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ رەسمي وكىلى ماريا زاحاروۆا ازەربايجان قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ بۇل مالىمدەمەسىن جوققا شىعاردى. ول «رەسەيلىك اسكەريلەر انتيتەررورلىق شارا باستالاردان بىرەر مينۋت بۇرىن ءبىلدى» دەدى.
ارينە, بۇل رەتكى اسكەري ارەكەتكە «قوجابەنتتەگى جارىلىس سەبەپ بولدى» دەپ جەڭىل تۇجىرىم جاساۋعا كەلمەيدى. ۇلكەن جاقتان الىپ ايتقاندا, بۇل 1988 جىلى باستالعان ارمياندار مەن ازەربايجاندار اراسىنداعى قاندى قاقتىعىستىڭ جالعاسى بولسا, ەكىنشى رەتكى قاراباق سوعىسىنان كەيىن ارميان تاراپىنىڭ ءوز مىندەتتەرىن تولىق اتقارماي تۇلكى بۇلاڭعا سالۋى, ازەربايجانعا 5 جىل ىشىندە بەيبىت جولمەن قايتارىلۋعا ءتيىس اۋماقتا ارميان سەپاراتيستەرىنىڭ بارعان سايىن كۇش الۋى جانە ولاردىڭ 9 قىركۇيەك كۇنى زاڭسىز پرەزيدەنت سايلاۋىن وتكىزۋى مۇرىندىق بولدى.
وپەراتسيا قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟
اقپارات كوزدەرى ۇرىس حانكەندى, اگدەرە, شۋشا باعىتتارىندا ءجۇرىپ جاتقانىن جازادى. ازەربايجان قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ دەرەگىنە سەنسەك, ازەربايجان اسكەريلەرى قاراباقتا دالدىگى جوعارى قارۋ قولدانىپ, 20 اسكەري كولىكتى, 40 ارتيللەريالىق قوندىرعىنى, 30 مينومەتتى, 2 زەنيتتى-زىمىران كەشەنىن, 6 راديوەلەكتروندى ستانتسيانى قيراتىپ, 60-قا جۋىق اسكەري بەكەتتى ءوز باقىلاۋىنا العان.
«وپەراتسيا بەيبىت حالىققا باعىتتالماعان, تۇرعىنداردىڭ اسكەري نىسانداردىڭ ماڭىنان الىس ءجۇرۋىن تالاپ ەتەمىز» دەپ ۇندەۋ جاساعان ازەربايجان قورعانىس مينيسترلىگى بەيبىت تۇرعىنداردى قاراباقتاعى قاۋىپتى ايماقتان ەۆاكۋاتسيالاۋ ءۇشىن گۋمانيتارلىق كوريدور مەن قابىلداۋ ورتالىقتارى اشىلدى دەپ مالىمدەدى. ال ارمەنيا قورعانىس مينيسترلىگى بولسا, «قاراباقتا ءبىزدىڭ اسكەرىمىز جوق. ارمەنيا مەن ازەربايجان اتىستى توقتاتۋى كەرەك» دەپ وتىر. ال ازەربايجان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى تاۋلى قاراباقتان ارميان اسكەري كۇشتەرىنىڭ تولىق شىعۋىن, ستەپاناكەرتتەگى «رەجيمنىڭ» تاراۋىن تالاپ ەتىپ, «ايماقتا بەيبىت كەلىسىمگە كەلۋدىڭ جالعىز جولى – وسى» دەيدى.
قۇر ءسوز قورعان بولا ما؟
قاقتىعىس باستالعاننان كەيىن ارمەنيا بيلىگى شۇعىل تۇردە بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى مەن رەسەي بىتىمگەرلىك كۇشتەرى قاراباقتاعى سوعىستى توقتاتۋى ءتيىس دەپ مالىمدەدى. ەرەۆاننىڭ وسى تالابىنا سايكەس, بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى 21 قىركۇيەك كۇنى قاراباق ماسەلەسى بويىنشا شۇعىل جينالىس وتكىزەتىن بولدى. ەۋروپا وداعى بولسا, ازەربايجان تاراپىنان سوعىستى دەرەۋ توقتاتۋدى تالاپ ەتتى. رەسەي ءسىم وكىلى زاحاروۆا «رەسەي ازەربايجان مەن ارمەنيا اراسىنداعى قاقتىعىستى دەرەۋ توقتاتىپ, كەلىسسوز ۇستەلىنە وتىرۋعا شاقىرادى» دەپ مالىمدەدى. ال اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى ەنتوني بلينكەن «الداعى 24 ساعات ىشىندە ازەربايجانمەن جانە ارمەنيامەن رەسمي مويىندالماعان تاۋلى قاراباق (ارميانشا اتاۋى – ارتساح) ايماعىنداعى جاعدايدى رەتتەۋگە قاتىستى كەلىسسوز وتكىزەتىنىن» جاريالادى.
قاراباق قاقتىعىسى ءسوز بولسا, ەكى «سەزىمتال» ەل – تۇركيا مەن يران ەسكە تۇسەدى. ويتكەنى بۇل ەكى ەل جاۋلاسقان ەكى جاقتى قولداپ وتىر. وسىدان بىرەر اپتا بۇرىن يران «ەگەر تۇركيا ازەربايجاندى قولداپ, قاراباققا اسكەر كىرگىزسە, ءبىز قاراپ تۇرمايمىز» دەپ ءدوڭ ايبات تانىتسا, تۇركيا دا وعان ىلە-شالا جاۋاپ قايىرىپ, «ءبىز ازەربايجاندىق باۋىرلاردى قولدايمىز, ەگەر قاراباق ماسەلەسىنە يران كىرىسەتىن بولسا, ءبىز دە قول قۋسىرىپ قاراپ تۇرمايمىز» دەپ مالىمدەگەن ەدى. شىن مانىندە, ازەربايجان ەلىنىڭ ارتىندا قۋاتتى قولداۋشى بولىپ, تۇركيا تۇرعانى جاسىرىن ەمەس, ەكىنشى رەتكى 44 كۇندىك قاراباق سوعىسىندا ازەربايجاننىڭ جەڭىسكە جەتۋىن تۇركيانىڭ قولداۋىنان بولە قاراۋعا بولمايدى. ال تەگەران ازەربايجان ەلى كۇشەيسە, بولاشاقتا يران ەلىنىڭ تۇتاستىعىنا ۇلكەن قاۋىپ دەپ سانايدى. ويتكەنى 85 ميلليوننان استام يران حالقىنىڭ 27 پايىزىن ازەربايجان ۇلتى قۇرايدى. بۇل ەلدە باتىس ازەربايجان جانە شىعىس ازەربايجان دەگەن تاريحي-گەوگرافيالىق وبلىستار بار. يراندا حالىق ساناعى ەشقاشان ۇلتتىق ايىرما بويىنشا جۇرگىزىلمەيتىندىكتەن, ازەربايجاندار سانىنىڭ ناقتى قانشا ەكەنىن ەشكىم بىلمەيدى. دەگەنمەن 25-30 ميلليون شاماسىندا دەگەن بولجام ءجيى ايتىلادى. سوسىن يران بولاشاقتا يراندىق ازەربايجاندار «ازەربايجان ەلىنە قوسىلامىز» دەپ شۋ شىعارا ما دەپ قاۋىپتەنەدى دە, ازەربايجاننىڭ كۇش العانىن قالاماي, ادەيى ارمەنيانى قولداپ, ەكى ەلدى مۇيىزدەستىرىپ قويۋعا مۇددەلىك تانىتىپ كەلگەن. دەگەنمەن, كەشە يران دا كۇتپەگەن مالىمدەمە جاسادى. ناقتىراق ايتقاندا, يران سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى «تەگەران قاشاندا قاراباقتى ازەربايجان جەرى دەپ ساناعان. بارلىق ماسەلە وسى پوزيتسيا اياسىندا رەتتەلۋى ءتيىس, ءبىز قاراباق ماسەلەسىن شەشۋدىڭ جولى رەتىندە 3+3 فورماتىنا ارقاشان دايىنبىز» دەپ مالىمدەدى.
ال تۇركيا باسشىسى ەردوعان بولسا, 19 قىركۇيەك كۇنى بۇۇ مىنبەرىندە (بۇۇ اسسەمبلەياسىنىڭ 78 سەسسياسىنا قاتىسىپ جاتقان) «ارمەنيا ءوزى موينىنا العان مىندەتتەر مەن ۋادەلەردى ورىنداۋى كەرەك! اۋەلى زانگەزۋر ءدالىزىن اشۋدان باستاسىن! ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – قاراباقتاعى بارلىق ادامنىڭ بەيبىت ءومىرىن قامتاماسىز ەتۋ. قاراباق – ازەربايجاندىكى. باسقا ستاتۋس جوق! ءبىز ازەربايجاندى قولدايمىز! ءبىز «ءبىر حالىق – ەكى مەملەكەت» دەگەن ۇرانمەن جۇرەمىز» دەپ ايقاي سالدى.
ارمەنيادا الاڭداۋ باسىم
قاراباقتاعى جاعداي كۇرت شيەلەنىسكەننەن كەيىن ارمەنيا باسشىسى پاشينيان شۇعىل تۇردە ارمەنيا قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ جيىنىن شاقىردى. وسى وتىرىستا ول «تاۋلى قاراباقتاعى جاعدايعا بايلانىستى ءبىز اسكەري قيمىلعا كوشپەيمىز» دەپ مالىمدەدى. ارمەنيا قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ حاتشىسى ارمەن گريگوريان دا «ارمەنيا قاراباقتى قورعامايدى. ويتكەنى قاراباق ارمەنيانىڭ جەرى ەمەس» دەپ اشىپ ايتتى.
جالپى سوڭعى كەزدەرى ارمەنيا دا شەكاراعا اسكەر توپتاپ, قارۋىن سايلاپ جاتقانىمەن, ازەربايجانمەن قايتا سوعىسۋعا ىنتالى ەمەس سياقتى. ونىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. بىرىنشىدەن, 2020 جىلعى قاراباق قاقتىعىسىندا ازەربايجان ارمەنيادان باسىم ءتۇستى. رەسەيدەن العان ەسكى-قۇسقى قارۋى ەلگە قورعان بولا المادى, تۇركيادان العان وزىق قارۋ-جاراقپەن قارۋلانعان ازەربايجان كۇشتەرى ولاردىڭ 30 جىل بويى قۇرعان شەبىنىڭ شاق-شالەكەيىن شىعاردى. ەكىنشىدەن, رەسەيدىڭ وڭىردەگى ىقپالى السىرەي باستادى. بىلايشا ايتقاندا, ەرەۆانعا قورعان بولام دەگەن رەسەي ۋكراينا ۇرىسى باستالعالى وزىمەن-ءوزى ابىگەر. ونىڭ ۇستىنە, ارمەنيا تاپسىرىس بەرىپ, اقشاسىن تولەپ قويعان قارۋلارىن دا ۋاعىندا الا الماي وتىر. رەسەي ىقپالىنداعى ۇقشۇ (ودكب)-نىڭ ارمەنياعا جەتكىزگەن پايداسى دا شامالى بولدى. مىنە, وسى ءساتتى پايدالانىپ, اقش-تىڭ ارمياندارى باۋىرىنا تارتا باستاۋى ارمەنيانىڭ باتىسقا بەت بۇرۋ ويىن كۇشەيتتى. ۇشىنشىدەن, حالىقارالىق قاۋىمداستىق قاراباقتى ازەربايجان جەرى دەگەن ۇستانىممەن وتىر. مىنە, وسى جاعدايلار ارمەنيانى قاراباقتان باس تارتۋعا يتەرمەلەدى.
ازەربايجاندار اسكەري وپەراتسيا باستاعاننان كەيىن ارميان توپتارى رەسەيلىك بىتىمگەرلىك كۇشتەرىن سىناپ, «ارمەنيادان رەسەيدىڭ اسكەري بازاسى شىعارىلسىن» دەپ شۋلاپ, ءپۋتيندى جەردەن الىپ, جەرگە سالدى ءارى پاشينياننىڭ وتستاۆكاعا كەتۋىن تالاپ ەتتى. سونىمەن قاتار نارازىلار كوشەگە شىعىپ, ەل استاناسىندا ۇكىمەت ءۇيىن باسىپ الۋعا تىرىستى. سونىمەن, پوليتسيا نارازى توپقا كوزدەن جاس اعىزاتىن گاز قولدانا باستادى دا, تولقۋدىڭ سوڭى قاقتىعىسقا ۇلاستى. ناتيجەسىندە 40-قا جۋىق ادام جاراقات الدى, ونىڭ 16-سى – كۇش قۇرىلىمنىڭ وكىلدەرى.
نەگە قاراباقتا قان توگىلە بەرەدى؟
تاۋلى قاراباق رەسمي تۇردە ازەربايجان اۋماعى سانالادى, بىراق بۇل ايماقتا ەتنيكالىق ارمياندار باسىم, ولاردى ەرەۆان قولداپ وتىر. ازەربايجان مەن ارمەنيا تاۋلى قاراباق ايماعى ءۇشىن 1988 جىلدان بەرى قاقتىعىسىپ كەلەدى. 1988-94 جىلدارى اراسىنداعى سوعىستا 30 مىڭداي ادام قازا بولدى. 1994 جىلى ەكى ەل قاقتىعىستى توقتاتۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويعان. كەيىن تاۋلى قاراباق ەتنيكالىق ارميانداردىڭ باقىلاۋىندا بولدى. تاۋلى قاراباق ايماعى 1991 جىلى تاۋەلسىزدىك جاريالاپ العان. بىراق بۇل تاۋەلسىزدىك حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىندالمادى.
2020 جىلى قىركۇيەكتە ازەربايجان مەن ارمەنيا تاۋلى قاراباقتا قايتا قاقتىعىستى. 44 كۇنگە جالعاسقان بۇل قاقتىعىستان سوڭ ازەربايجان تاۋلى قاراباقتاعى ستەپاناكەرتتەن باسقا بارلىق ايماقتى, سونىمەن قاتار مارداكەرت جانە مارتۋني قالالارىن وزىنە قايتارىپ, وڭىرگە ماسكەۋ بىتىمگەر اسكەرىن كىرگىزگەن.
ەكى تاراپتىڭ كەلىسە الماي وتىرعان تاعى ءبىر ماسەلەسى – زانگەزۋر ءدالىزى. بۇل – ناحيچەۆان اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعى مەن ازەربايجان اراسىن تۇتاستىراتىن ماڭىزدى ءدالىز. ازەربايجان ءوز اۋماعى مەن ناحيچەۆاندى وسى ءدالىز ارقىلى تۇتاستىرۋعا تالپىنادى, بىراق ارمەنيا ونى قابىلداماي كەلگەن. 2020 جىلعى ۇشجاقتى كەلىسىم بويىنشا ارمەنيا ءدالىزدىڭ اشىلۋىنا كەلىسىم بەرگەن, الايدا ونىڭ ىسكە اسۋىن كەشەۋىلدەتىپ كەلەدى. دالىزدە قاقتىعىس بولماۋى ءۇشىن ونى رەسەيلىك بىتىمگەرلىك كۇشتەر كۇزەتەتىن بولعان.
ەڭ ماڭىزدىسى, بۇل ءدالىز تەك ازەربايجان ءۇشىن عانا ەمەس, تۇركيا, قازاقستان ءۇشىن دە ايرىقشا ماڭىزدى. ويتكەنى بۇل ءدالىز تۇركى ەلدەرىن بىرىكتىرۋشى التىن كوپىر بولادى دەگەن بولجام بار. تۇركيادان ناحچەۆانعا, ودان زانگەزۋر ءدالىزى ارقىلى ازەربايجانعا جەتىپ, كەيىن كاسپي تەڭىزى ارقىلى ورتالىق ازياداعى تۇركى ەلدەرىنىڭ اراسىندا تاۋار اينالىمىنىڭ ەسەلەپ ارتۋىنا ۇلكەن مۇمكىندىك بەرىپ قانا قالماي, «شىعىس-باتىس» ساۋدا جولىنىڭ دا دامۋىنا سەرپىن بەردى. قاراباق قاقتىعىسىنداعى ءبىزدىڭ مۇددەمىز توقايلاساتىن ءتۇيىن – وسى.
