قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى, ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ 1150 جىلدىق مەرەيتويىن دايىنداۋ جانە وتكىزۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ توراعاسى قىرىمبەك كوشەرباەۆ وسى داتاعا وراي وتكەن تاريحىمىزداعى تاعىلىمدى بەلەستىڭ ءبىرىن قورتىندىلاي كەلە, عۇلامانىڭ مۇراسى تۋرالى ۇلكەن ماقالا جاريا ەتتى. مەملەكەتتىك حاتشى بۇل مەرەيتويدىڭ رۋحاني ءومىرىمىزدىڭ قارقىندى دامۋىنا زور سەرپىلىس بەرەتىنىن اتاپ ءوتتى. وسى رەتتە ءال-ءفارابيدىڭ «باقىتتى ادام – قايىرىمدى قوعام – قۋاتتى مەملەكەت» جۇيەسىنە قاتىستى ويلارىن تارتقاتا ايتۋدى ءجون كوردىك. 
فيلوسوف ۇجىمدىق قالانى كەيدە ەركىن قالا دەپ اتايدى. ول بارلىق قالالاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن بىرىكتىرەدى: ۇجدانسىزدىق (تومەندىك) پەن اسقاقتىقتى ۇيلەستىرە بىلەدى. سونىمەن قاتار ءال-فارابي قوعامدىق ءومىردىڭ تۇتاستىعىنا باسا نازار اۋدارا كەلە, اتالعان قالالاردىڭ ۇلگىلەرى تازا تۇردە كەزدەسپەيدى دەيدى. بۇل شىندىق جانە بۇل جەردە ءال-فارابي ناسىلشىلدىك پەن ءناتسيزمنىڭ كورىنىستەرىن تۋدىراتىن كەز كەلگەن تۇجىرىمدامالاردان جوعارى تۇر.
قالانىڭ حالقى بەس ساناتتان تۇرادى: 1) ەڭ لايىقتىلار; 2) شەشەندەر – عىلىم, ونەر جانە رۋحاني قىزمەتپەن اينالىساتىن ادامدار; 3) ولشەگىشتەر (شەندىلەر جانە تەحنيكالىق قىزمەتكەرلەر); 4) جاۋىنگەرلەر; 5) بايلار. كەيبىر پايىمداۋلارعا سايكەس, ءفارابيدىڭ قايىرىمدى قالاسىنىڭ ءپروتوتيپى وڭتۇستىك ارابيادا, باحرەيندە ءىح-ءحى عع. شىنىندا بولعان قالا. شىن مانىندە بۇل قالا «يدەال قالا» سۇلباسى بويىنشا ەمەس, ءوز زامانىنىڭ ەرەجەلەرىنە ساي جاسالعان بولىپ شىققان.
ال تەوريالىق پروتوتيپ رەتىندە ءال-فارابي قالاسىنا «تۇپنۇسقا» مەن «ءپروتوتيپى» اراسىندا بەلگىلى ايىرماشىلىقتارى بولسا دا, انتيكالىق زاماننىڭ الەۋمەتتىك ۋتوپياسى – «پلاتوندىق مەملەكەتتى» العان. پلاتون سياقتى ءال-فارابي دە ادامداردى الەۋمەتتىك-پايدالى قىزمەتتەرىنە ساي بولەدى. بىراق مۇنداي ءبولۋ ادامدار اراسىندا ايقىن تەڭسىزدىك اسەرىن تۋدىرمايدى, ولاردىڭ بارلىعىن ورتاق ماقسات – اتقاراتىن لاۋازىمدارىنا قاراماستان, ءوزىن-ءوزى جەتىلدىرۋ ارقىلى باقىتقا جەتۋ بىرىكتىرەدى.
پلاتون بيلەۋشىلەردى, فيلوسوفتاردى جانە ازداعان دارەجەدە قورعانشى ساربازداردى كەمەلدىلىك قابىلەتكە يە ەتەدى, ال قالعاندارىنا ولاردىڭ باعىنىشتى قۇرالى بولۋى, ولارعا جانە وزدەرى ءۇشىن ماتەريالدىق يگىلىكتى جاساۋ, سونداي-اق بىرىنشىلەرگە سىرتتاي قاراپ تاماشالاۋ قىزمەتىمەن اينالىسۋ مۇمكىندىگىن بەرەدى.
ءال-ءفارابيدىڭ گنوسەولوگيالىق ءوپتيميزمى ونىڭ ىلىمىندە الەمدى ءتۇسىنۋ قابىلەتتەرى مەن مۇمكىندىكتەرىنە دەگەن سەنىمدىلىكتىڭ شاتتانعان جاي-كۇيمەن بىرىكتىرىلۋىندە جاتىر: ادامنىڭ عارىشتىق ماقساتى بار جانە ادام باقىتتى بولۋعا ءتيىس. بۇل جەردە ەپيكۋر جانە سپينوزامەن ەرىكسىز پاراللەلدەر انىقتالادى. ەپيكۋر سياقتى ءال-فارابي دە فيلوسوفيا باقىتقا قول جەتكىزۋدە ماڭىزدى ءرول اتقارادى, ويتكەنى ول بولمىستىڭ ىشكى زاڭدارىنا ەنىپ, ولارعا سايكەس ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى دەپ سانايدى.
وسىعان بايلانىستى سوكراتتىڭ ماكسيماليزمىنەن شىعاتىن ەتيكالىق ينتەللەكتۋاليزم تۋرالى ايتادى: ءبىر نارسەنى تەرەڭ بىلە تۇرا وسى بىلىمگە قايشى ارەكەت جاساۋعا بولمايدى. ءال-فارابي ءبىلىمدى كىتابي تۇردە, دەرەكسىز, ادامعا قانداي دا ءبىر قوسىمشا رەتىندە تۇسىندىرمەيدى. بۇل ادامنىڭ ەتىنە ەنەتىن نارسە. فيلوسوف دەپ اريستوتەلدىڭ بارلىق شىعارمالارىن تولىعىمەن وقىعان, جاتتاپ, بىراق ولاردىڭ ماعىناسىن جانىمەن تۇسىنە الماعان ادامدى ەمەس, اريستوتەلدى وقىماسا دا, اقىلعا قونىمدى جانە قايىرىمدى ارەكەت جاسايتىن جاندى ساناۋ كەرەك دەيدى.
ويشىل كوزقاراسى تەولوگيامەن سونشالىقتى لايلانباعان جانە تازا, ال ءستيلى كەيدە كەكەسىندى, ءتىپتى ءزارلى, تاڭ قالدىرماي قويمايدى. ءال-فارابي كوپتەگەن ادامداردىڭ ىشكى ماعىناسىزدىعىن جانە جانۋارلىق ەگويزمىن جاسىرۋ ءۇشىن ءبىلىمدى پايدالانۋداعى ەكىجۇزدىلىگىن كورىپ, اشكەرەلەيدى.
ءال-فارابي ۇستاز بەن جانۇيا باسشىسىن بيلەۋشىمەن سالىستىرادى, بىراق ول ازاماتتاردى تاربيەلەۋدە الەۋمەتتىك, ساياسي تۇستىڭ, ياعني كۇشتەۋ, قارۋلى كۇش, سوت جانە ت.ب. ارقىلى الەۋمەتتىك نورمالاردى ورىنداۋعا ماجبۇرلەۋ بولاتىنىن تۇسىنەدى.
«قالالىق بىرلەستىكتىڭ نەگىزگى مۇشەسىنىڭ» مىنسىزدىگى تاقىرىبى – ءال-فارابي شىعارماشىلىعىنداعى رەفرەن. ءال-ءفارابيدىڭ «قايىرىمدى» مەملەكەت-قالاسى – ادامنىڭ ەڭ جوعارى يگىلىككە جانە لايىقتى ءومىر سالتىنا جەتكىزە الاتىن ەڭ جاقسى جانە تابيعي قارىم-قاتىناس ۇلگىسى. مۇنداي قالانىڭ باستى بەلگىلەرى – ءتارتىپ پەن تۇرعىندارىنىڭ, ەڭ الدىمەن, بيلەۋشىلەرىنىڭ جوعارى مورالدىق قاسيەتتەرى.
وسىنداي قالانىڭ بيلەۋشىسىنە سايكەس كەلۋى تالاپ ەتىلەتىن شارتتاردىڭ بارلىعى دەرلىك يسلامدىق قاۋىمداستىققا قاتىسى بار ەكەندىگىن اتاپ كەتكەن ءجون. زەرتتەۋدىڭ نىسانى مەن ماقساتىنىڭ تۇپكى ورتاقتىعىن نەگىزگە الا وتىرىپ, ءال-فارابي ساياساتتى مۇسىلماندىق قۇقىقتىق دوكترينامەن جانە ءدىني كانوندارمەن ءبىر قاتارعا قويدى. بۇدان ساياساتتىڭ گرەك فيلوسوفياسى مەن مۇسىلمان ءمورالىن, ءدىنىن جانە قۇقىقتىق تەورياسىن ساياسات تۋرالى ءبىر جالپى تەورياعا بىرىكتىرۋ ارەكەتىن كورۋگە بولادى.
ساياساتقا مۇسىلمان ءدىني كوزقاراسى مەن مورال تۇرعىسىنان قاراۋ, بيلىككە تالداۋ جاساۋ – بۇل يسلام فيلوسوفياسىن سول كەزدەگى مەملەكەت – اراب حاليفاتىن يسلام قۇقىعىمەن بىرلەسە وتىرىپ زەرتتەۋىن جاقىنداتتى. دەگەنمەن ءال-ءفارابيدىڭ ءوزى فيلوسوفيانى ءبىلىمنىڭ شىڭى دەپ ساناپ, عىلىمدى دىننەن جوعارى قويعان.
ءارتۇرلى داۋىرلەردىڭ ويشىلدارى ساياسي قايراتكەردىڭ تۇلعاسىنا, ونىڭ مورالدىق جانە باسقا دا ەرەكشەلىكتەرىنە قىزىعۋشىلىق تانىتقان. ءاربىر ناقتى قوعامعا قانداي دا ءبىر ۇسىنىستاردى شىعارۋ ءۇشىن جالپى شىعىستاعى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ءبىلۋ كەرەك. ءال-ءفارابيدىڭ ايتۋىنشا, قايىرىمدى مەملەكەتتە زاڭ شىعارۋشى اكىم نەمەسە يمام, رۋحاني ۇستاز زايىرلىق بيلىك پەن رۋحاني بيلىكتى بىرىكتىرەدى, فيلوسوف-اكىم ءبىرىنشى بيلەۋشىنىڭ قاسيەتتەرىن بىرىكتىرەدى: ول تەورياعا يە جانە ونى ءىس جۇزىندە قولدانۋعا قابىلەتتى. جانە بۇل – ۇلى دالا حالقىنىڭ دالالىق دۇنيە تانۋىنا ۇستەمەلەنگەن پايعامباردىڭ ىلىمىمەن بىرگە قابىلداعان شىعىس دۇنيەتانىمىنىڭ كۆينتەسسەنتسياسى. بۇل – كوپتەگەن كورنەكتى انتروپولوگتار, الەۋمەتتانۋشىلار, ەتنولوگتار جانە ساياساتكەرلەر ءوز ەڭبەكتەرىن ارناعان ۇلكەن تەوريالىق ديلەمما.
اسىلىندا (يدەالىندا), قايىرىمدى قالا ءال-ءفارابيدىڭ پايىمداۋىنشا, يسلامنىڭ ءمىنسىز ەرەجەلەرىن ساقتاي وتىرىپ, تۇرعىندارىنىڭ رۋحاني تازالىعى مەن پاراساتتىلىعى, تاربيەنىڭ «ىزگىلىكتى» يدەيالارى نەگىزىندە قۇرىلىپ, ءومىر سۇرە الادى. بۇگىنگى گەوساياسات جاعدايىندا اتالعان يدەيالار كەيدە جاي ۋتوپيالىق دەپ قانا ەمەس, ءتىپتى كەيدە يسلامي ءفاناتيزمنىڭ رۋحاني نۇسقاۋى رەتىندە تۇسىندىرىلەدى. وسىلايشا ارام نيەتتى تارجىماشىلارعا راديكاليزمگە كوپىر سالۋى قيىن ەمەس, كەيبىر بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ونداي جاسالىنىپ تا جاتىر.
ءال-فارابي جانە كوپتەگەن باسقا دا رەفورماتور-اعارتۋشىلار سياقتى ويشىلدار ەنتسيكلوپەديالىق بىلىمدەرى مەن مۇمكىندىكتەرىنە قاراي, ءتىپتى كوزقاراستارىنىڭ كەي تۇستارى يدەاليستىك بولىپ كورىنسە دە, قوعامداستىقتارعا ءومىردى اقىلعا قونىمدى نەگىزدە قالاي ۇيىمداستىرۋعا بولاتىنىن كورسەتۋگە تىرىسقان. ارمان دا ۋتوپيا سياقتى ادامعا قالاۋىنىڭ/بولاشاقتىڭ بەينەسىن, ءيمپۋلسىن, ءۇمىتىن بەرەدى. بۇل – ادام ۇمتىلاتىن ماقسات.
بۇل ارماندار مەن ۋتوپيالاردىڭ نەگىزى اقىلعا قونىمدى يدەيالار رەتىندە ەشقاشان جۇزەگە اسىرىلمايدى دەگەن ءسوز ەمەس. ءاربىر ازامات, قوعامنىڭ سانالى جانە قابىلەتتى مۇشەسى سانالى شەشىم قابىلداۋعا قۇقىلى. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ جاس ۇرپاعى الەمنىڭ زياتكەرلىك قازىناسىنان وزىنە ەڭ ۇزدىكتى مۇرا ەتىپ, ونى جاڭا تۇجىرىمدامالىق نەگىز بەن ءادىسناما ارقىلى دامىتۋعا, داستۇرلەردى قورعاۋعا ءتيىس.
ءال-فارابي «ازاماتتىق ساياساتتا» ادام قوعامدارىن تالداۋدى قالادان باستاسا, «ناقىل سوزدەردە…» ول مۇنى ەڭ كىشكەنە ۇيادان وتباسىنان نەمەسە ۇيدەن باستايدى. اريستوتەل سياقتى ول ءۇيدى بىرنەشە بولىككە — ەرى مەن ايەلى, قوجايىنى مەن قىزمەتشىسى, اتا-اناسى مەن بالاسى, مۇلكى جانە يەسى دەپ بولەدى. ءۇيدىڭ وزىنە ءتان ماقساتى بولادى, بىراق قالانىڭ ءبىر بولشەگى بولعاندىقتان ول قالا بەلگىلەيتىن ورتاق ماقساتقا قىزمەت ەتۋگە ارنالادى, ءسويتىپ بۇل ارادا ادامنىڭ ءوز باسىنىڭ مۇددەلەرىن قوعام مۇددەلەرىنە باعىندىرۋ تۋرالى پىكىر ايتىلادى. بۇل جەردە ءفارابيدىڭ كالا دەگەنىن مەملەكەت دەپ تۇسىنە وتىرىپ, ونىڭ ويلارىنان ۇلكەن ازاماتتىق گۋمانيزمنىڭ بيىك كورىنىستەرىن تابامىز. مۇندا تەك جەكە باسىنىڭ مۇددەلەرى عانا ەمەس, قوعام مۇددەلەرىن جوعارى ساناۋى ۇلكەن ءبىر ازاماتتىقتىڭ, ادامگەرشىلىكتىڭ قاسيەتتى كورىنىستەرى دەپ بىلەمىز.
ءال-فارابي ادام مىندەتتى تۇردە ادال نيەتتى بولۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. ويتكەنى جاقسى ىستەر ىستەپ, مۇنىڭ تولەۋىن كۇتسە, ادام بۇل ىستەرىن جاماندىققا اينالدىرادى.
جەتىك فيلوسوف تەوريالىق عىلىمداردى دا بىلۋگە, بۇل عىلىمداردى باسقا عىلىمداردا دا قولدانا بىلۋگە ءتيىس. پلاتون مەن اريستوتەل ناعىز فيلوسوفقا اكىمنىڭ مىندەتتەرى جۇكتەلۋگە ءتيىس دەپ سانادى, بىراق پلاتوننىڭ پىكىرىنشە, فيلوسوف وزگەرمەيتىن اقيقاتتاردى مەڭزەپ, مەملەكەتتى باسقارۋدى جوعارى ماقساتقا جەتۋگە بوگەت جاسايتىن اۋىرتپالىق دەپ ەسەپتەيدى, ال ءال-فارابي كەرىسىنشە, تىرشىلىك ىستەردەن بويىن اۋلاق سالمايدى, قايتا ادامداردىڭ اقيقاتقا جەتۋ جولىنا تۇسۋىنە كومەكتەسۋگە تىرىسادى. بۇل ارادا ءال-فارابي ءدىن مەن فيلوسوفيانى سالىستىرادى. ونىڭ پىكىرىنشە, ءدىن – فيلوسوفيانىڭ ۇقساسى: ەكەۋى دە جوعارى پرينتسيپتەرگە بار زاتتاردىڭ باستامالارىنا تۇسىنىك بەرەدى. بىراق فيلوسوفيا دالەلدەۋدى, ءدىن سەنۋدى كەرەك ەتەدى. فارابي مەملەكەتتى فيلوسوفتار باسقارۋ كەرەك دەيدى. زاڭ شىعارۋشى وتە جاقسى پايىمداۋدىڭ ارقاسىندا ادامنىڭ مۇددەلەرىنە ساي كەلۋگە ءتيىس زاڭداردى دۇرىس جۇزەگە اسىرا الادى.
يمام — ەڭ جوعارى دارەجەدە تەوريالىق ءبىلىمى جانە ويشىلدىق قايىرىمدىلىقتارى بار ادام, مۇنىڭ ءوزى وعان ادامدارعا اقىلشى, جەتەكشى بولىپ, ولاردى باقىتقا جەتۋگە باعىتتالىپ وتىرۋعا قۇقىق بەرەدى.
سونىمەن «فيلوسوف», «زاڭ شىعارۋشى», «يمام» جانە «ءبىرىنشى باسشى» ۇعىمدارى ءبىر نارسەگە كەلىپ قوسىلادى. ولار ءبىر ماقساتقا قىزمەت ەتەدى, بىراق بۇل ماقساتتى ءارتۇرلى ادىستەرمەن جۇزەگە اسىرادى. ادامدار بىرلەستىكتەرىنىڭ ەرەكشەلىك بەلگىلەرى بولىپ تابىلاتىن تەوريالىق جانە پراكتيكالىق قايىرىمدىلىقتارعا تەك فيلوسوفيانىڭ كومەگىمەن جەتۋگە بولادى دەپ تۇجىرىمدايدى ۇلى عۇلاما. مىنە, كورىپ وتىرسىزدار ءال-ءفارابيدىڭ الەۋمەتتىك-ەتيكالىق ساياسي كوزقاراستارىنان بۇگىنگى قوعامنىڭ كورىنىستەرىنەن پايدالى تيەسىلى ۇندەستىك تابامىز. ادام, مەملەكەت, ەل باسقارۋ جونىندەگى ءفارابيدىڭ ءوز زامانىندا ايتىلعان قۇندى پىكىرلەرىنىڭ قازىرگى تاڭدا دا قانشالىقتى ماڭىزى بارلىعىنا كوز جەتكىزىپ وتىرمىز.
جاقىپبەك التاەۆ,
عالىم, فارابيتانۋشى
