جىلۋ مەن جارىق – قالا تىرشىلىگىنىڭ نەگىزگى قان تامىرلارى. وسى ەكەۋىنسىز شاھار تىرلىگىن ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ەلورداعا تاراتىلاتىن ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ 60 پايىزعا جۋىعى «استانا-ەنەرگيا» اق-نىڭ 2-جىلۋ ەلەكتر ورتالىعىندا وندىرىلەدى. كۇندىز-ءتۇنى تىنىم تاپپايتىن كاسىپورىننىڭ ىشكى احۋالىنا ءبىز دە ءۇڭىلىپ كوردىك.
قۋاتى ارتقان ءوندىرىس
تاۋلىك بويى كوك ءتۇتىن بۋداقتاپ, الىستان «مەنمۇندالايتىن» 2-جەو عيماراتى استانالىقتارعا جاقسى تانىس. 1979 جىلى ىسكە قوسىلعان جىلۋ ستانساسىنىڭ جالپى ەلەكترلىك قۋاتى ساعاتىنا 360 مۆت بولسا, جىلۋ ەنەرگياسىنىڭ كۇشى ساعاتىنا – 1021 گكال-دى قۇرايدى. «استانا – ەنەرگيا» اق باسقارما ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ولەگ ۋتكيننىڭ ايتۋىنشا, 2-جەو بىلتىر مولشەرى 2 ملرد 405 ملن كۆت/ساع ەلەكترەنەرگياسىن وندىرگەن. ال جىلۋ ەنەرگياسىنىڭ كولەمى – 5 ملن 122 مىڭ گيگاكالوري. بۇل 2011 جىلمەن سالىستىرعاندا 30 ملن 600 مىڭ كۆت/ساع ارتىق كورسەتكىش ەكەن.
– مۇنداي ناتيجەگە №4 تۋربواگرەگات كۇردەلى جوندەۋدەن وتكەننەن كەيىن قول جەتكىزدىك. بۇل قوندىرعى زاۋىتتىق قۋاتىنا قايتا ورالىپ, ەلەكترەنەرگياسىن ساعاتىنا 120-125 مۆت كولەمىندە ءوندىرىپ وتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى, – دەيدى ولەگ ۆالەرەۆيچ.
ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىمەن ىسكە قوسىلعان 4 سۋ جىلىتقىش قازاندىقتىڭ ارقاسىندا جىلۋ ەنەرگياسى دا الدىڭعى جىلدارمەن سالىستىرعاندا, 472 مىڭ گكال ارتىعىمەن وندىرىلگەن.
جارىق پەن جىلۋدىڭ مولشەرىن كوبەيتىپ, جەو-نىڭ قۋاتتىلىعىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان جۇمىستار كەلەشەكتە دە جالعاسىن تابا بەرمەك. بۇگىندە «جەو-2-ءنى كەڭەيتۋ جانە قايتا جاڭعىرتۋ» جوباسى شەڭبەرىندە 7-ءشى جانە 8-ءشى قازاندىقتار ىسكە قوسىلماق. 2016 جىلعا قاراي ەكى ءىرى ەنەرگەتيكالىق قازاندىق اگرەگاتىن پايدالانۋعا بەرۋ جوسپارلانىپ وتىر. بۇل قازاندىقتار ەلەكتر سۇزگىسى مەن كۇكىرت تازالاعىشى بار زاماناۋي قوندىرعى بولماقشى.
ال بيىل جىل سوڭىنا قاراي قۋاتتىلىعى 120 مۆت 5-ءشى تۋربواگرەگات, كەلەسى جىلى ساعاتىنا 120 مۆت بولاتىن №6 تۋربواگرەگاتىن دا پايدالانۋعا بەرۋ جوسپارلانىپ وتىر. جاڭا قوندىرعىلاردى ورناتىپ, قولدا بار قۇرىلعىلارعا جوندەۋ جۇمىستارىن تياناقتى جۇرگىزگەن جەو ۇجىمى 2012-2013 جىلدارعا ارنالعان جىلۋ بەرۋ ماۋسىمىن ويداعىداي اتقارىپتى.
الىپ «تەمىرلەردىڭ» الەۋەتى
اكىمشىلىك وتىراتىن عيماراتپەن جاپسارلاس ورنالاسقان نەگىزگى ءوندىرىس ورنىنا قاراي بەت الدىق. دالىزدەن ءوتىپ, ۇلكەن تەمىر ەسىكتى اشقانىمىز سول, گۇرىلدەگەن داۋىستان قۇلاعىمىز تۇنىپ كەتتى. عيماراتتىڭ ءىشى دە قاپىرىق ەكەن. جىلۋ وندىرەتىن كاسىپورىن ەكەنىن ايتقىزباي-اق ۇعىندىرىپ تۇر. اينالانىڭ ءبارى «تەمىر-تەرسەك».
ءوندىرىس تابالدىرىعىن اتتاماي جاتىپ-اق, گۇرىل مەن دىرىلدەن ەسىمىز شىعىپ تۇرعان ءبىزدىڭ ءتۇرىمىز جانىمىزدا ەرىپ جۇرگەن سەنىمدىلىك جانە تەحنيكالىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ باسشىسى ءۋاليحان اسقاربەكوۆكە قىزىق كورىندى بىلەم, جىميىپ قويدى.
– ءبىزدىڭ داۋسىمىز دا وسى گۇرىلدەكتەن كەم تۇسپەيدى. ەگەر ايقايلاپ سويلەپ بارا جاتقان ادامدى كورسەڭىز, جىلۋ ەنەرگەتيكا ورتالىعىندا جۇمىس ىستەيدى دەپ ويلاي بەرىڭىز, – دەپ ازىلدەپ قويدى ول.
ءۋاليحان دايراشۇلىمەن ىلەسىپ, ورتالىق جىلۋ باسقارۋ ورنىنا كەلدىك. مۇندا ەكى قازاندىق پەن ەكى تۋربواگرەگاتتى باسقارىپ وتىرعان ماشينيستەر وتىرادى ەكەن. ولاردىڭ الدىندا قاپتاعان پەرنەسى مەن تەتىگى بار تەحنيكا تۇر. قابىرعاداعى ساعات ءتارىزدەس قۇرىلعىلاردىڭ سانى دا ودان قالىسپايدى. ءۋاليحان دايراشۇلىنىڭ ايتۋىنشا, بۇل سۋ مەن بۋدىڭ قىسىمىن, اتوموسفەراسىن, توك پەن كەرنەۋدىڭ كولەمىن, قۋات شىعىنىن ەسەپتەپ تۇراتىن ولشەگىش قۇرالدار ەكەن. ولاردىڭ جۇمىسىن ماشينيستەر ءمۇلت جىبەرمەي باقىلاپ وتىرادى. ماشينيستەر دەمەكشى, جىلۋ ورتالىعىندا وسى ماماندار ەرەكشە باعالانادى. ولارعا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەدى. وسىندا ماشينيست بولۋ ءۇشىن ەنەرگەتيكا سالاسىنىڭ مايدا-شۇيدەسىنە دەيىن جەتىك مەڭگەرىپ, ءوندىرىستىڭ ءتورت ساتىسىنان ءوتۋ كەرەك. الدىمەن كۇلدى سۋمەن شىعارۋدى باقىلايتىن مامان جۇمىسىن يگەرۋ كەرەك. بۇدان كەيىن كومىردى بالعالاپ, مايدالاۋ قوندىرعىسىن باقىلاۋدى ۇيرەنۋ قاجەت. وسىدان كەيىن قازاندىقتىڭ تومەنگى ءبولىگىندەگى قوسىمشا قوندىرعىلاردى باقىلاۋشى, ءتورتىنشى, قازاندىقتىڭ جوعارى جاعىندا تۇرعان قوندىرعىلاردى باقىلاۋشى قىزمەتىنەن ءوتىپ, ابدەن شىڭدالۋ كەرەك. وسى ءتورت سالانى مەڭگەرىپ, ەمتيحاننان مۇدىرمەي وتكەن مامان عانا قازاندىقتىڭ «قۇلاعىن» ۇستايدى.
جىلۋ ەلەكتر ورتالىعىنىڭ كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتايتىن قازاندىعى – ءبىز بىلەتىن كادىمگى قازان ەمەس. ونىڭ سىرتقى ءپىشىنى قۇبىرعا ۇقسايدى. جىلۋ مەن جارىقتى ءوندىرۋ وسى قازاندىقتاعى سۋدى جىلىتۋدان باستالادى. الدىمەن قويماداعى كومىر بۋلدوزەرمەن كونۆەيەرگە تيەلەدى دە, قازاندىقتاردىڭ بۋنكەرلەرىنە, سوسىن كومىردى مايدالاپ ۇگەتىن بالعالى ديىرمەنگە جەتكىزىلەدى. سودان كەيىن كومىر قازاندىق پەشتەرىنە كەلىپ تۇسەدى.
پەشكە تامىزىق رەتىندە ءبىرىنشى مازۋت جاعىلادى. جەو-نىڭ بەتون مۇرجاسىنان كەيدە قويۋ قارا ءتۇتىن شىعىپ تۇراتىنىن بايقاعان بولارسىز. بۇل – مازۋت جاعىلىپ جاتىر دەگەن ءسوز.
قازاندىقتار ابدەن قىزىپ, تەمپەراتۋراسى – 555 گرادۋس, قىسىمى 140-قا جەتكەندە, مازۋت جاعۋ توقتاتىلىپ, ونىڭ ورنىنا پەشكە ابدەن ۇنتاقتالعان كومىر سالىنا باستايدى. سول كەزدە مۇرجانىڭ ءتۇتىنى دە اعارادى. قازاندىق 3,5 ساعات قىزدىرىلعاننان كەيىن بارىپ, ءوزىنىڭ زاۋىتتىق پارامەترىنە كەلەدى ەكەن.
ابدەن قىزعان قازاندىق قايناپ, سۋدى بۋعا اينالدىرادى. ودان ساعاتىنا 420 توننالىق ىستىق بۋ شىعادى. بۋ قاتتى قىسىمنىڭ كۇشىمەن تۋربواگرەگاتتارعا جiبەرiلەدi. جوعارعى قىسىمدى بۋ الدىمەن تۋربينانى جانە ونىمەن بiر بiلىكتە ورناتىلعان ەلەكتر گەنەراتورىن اينالدىرادى.
گەنەراتوردان ەنەرگيا بولiنەدi. توك كەرنەۋى – 10 500 ءۆولتتى قۇرايدى. پايدا بولعان قۋات كوزى گەنەراتورلاردان كەرنەۋدى جوعارىلاتاتىن ترانسفورماتورعا بەرىلەدى. وسى جەردەن 110 مىڭ ۆولت مولشەرىنە دەيىن كۇشەيگەن كەرنەۋلەر اقمولا اۋماقتىق ەلەكتر جەلىلەرىمەن قالاعا جەتكىزىلەدى. ال جارىقتى ەلوردالىق تۇتىنۋشىلارعا تاراتاتىن – «استانا – رەك» اق (بۇرىنعى «قالالىق ەلەكتر جەلىلەرى»).
ارينە, مۇنىڭ ءبارى اۋىزبەن ايتۋعا عانا جەڭىل. ايتپەسە, جارىق پەن جىلۋ ەنەرگياسى ءوندىرىلىپ شىققانشا, ولاردىڭ قىسىمى, كولەمى, كەرنەۋى قالىپتى مولشەردە بولىپ, تەپە-تەڭدىگىن ۇستاپ تۇرۋىن قاداعالاۋ – وڭاي جۇمىس ەمەس. مىسالى, تۋربيناداعى قىسىم قالىپتاعىدان اسىپ كەتسە, وندا مينۋتىنا 3 مىڭ اينالىم جاسايتىن الىپ «تەمىر» اينالانى ءاپ-ساتتە كۇل-تالقان ەتۋى مۇمكىن. تۋربوگەنەراتوردا پايدالانىلعاننان كەيىن بۋ تۋربينا كوندەنساتورىنا ءتۇسىپ, سالقىنداپ, قايتادان سۋعا اينالادى. كوندەنساتوردى سالقىنداتاتىن سۋ گراديرنيادا سۋيدى. جەو ەكەنىن ايعاقتاپ تۇراتىن ءۇش ۇلكەن مۇنارانى بىلەتىن بولارسىز؟ گراديرنيا, ياعني سۋ سالقىنداتقىشىڭىز وسى. ەگەر قىسىمى مەن تەمپەراتۋراسى تومەندەگەن بۋدى تەز ارادا سۋعا اينالدىرماسا, وندا تۋربينا اينالماي, كەپتەلىپ قالادى ەكەن.
بۇدان وزگە, تەمپەراتۋراسى ءتومەندەگەن سۋدى ىسىتاتىن قازاندىقتار دا بار. ەلباسىنىڭ قاتىسۋىمەن تۇساۋى كەسىلگەن وسى قوندىرعىلاردىڭ قىستان قىسىلماي شىعۋعا كومەگى كوپ بولعان ەكەن.
قازاندىقتار كومپيۋتەرمەن باسقارىلادى
«استانا-ەنەرگيا» اق-دا 1278 ادام جۇمىس ىستەيدى. سونىڭ 800-دەيى – ەكىنشى جىلۋ ەلەكتر ورتالىعىندا. وندىرىستىك مەكەمەنىڭ قازاندىعىندا – 30, تۋربيناسىندا 20 ماشينيست بار. ولاردى ءبىر-ءبىر اعا مامان باقىلايدى. باسقا سالا سەكىلدى, جىلۋ ەلەكتر ورتالىعى دا سوڭعى ۇلگىدەگى تىڭ تەحنولوگيالارمەن جابدىقتالا باستاپتى. ءبىز بارعان ەكىنشى ورتالىق جىلۋ باسقارۋ بولىمىندەگى كەيبىر قازاندىق پەن تۋربواگرەگات كومپيۋتەرمەن باسقارىلادى ەكەن.
ارينە, 1979 جىلدان باستاپ ورناتىلىپ, 1984 جىلى اياقتالىپ بىتكەن بۇرىنعى باسقارۋ پۋلتتەرىنە وكپە جوق. بۇل تەحنيكا ءالى كۇنگە دەيىن مۇلتىكسىز جۇمىس ىستەيدى. ال جاڭا تەحنولوگيانىڭ ارتىقشىلىعى – ىڭعايلى. ادام كۇشىن كوپ قاجەت ەتپەيدى. قوندىرعىلاردىڭ جۇمىسىن مونيتوردان باقىلاپ وتىراسىز. ەندى بىرنەشە جىلدا قولدا بار قازاندىقتار مەن تۋربواگرەگاتتاردىڭ تۇگەلى اۆتوماتتاندىرىلعان باسقارۋ جۇيەسىنە كوشەتىن بولادى, – دەيدى ءۋاليحان اسقاربەكوۆ. مونيتور الدىندا جايعاسقان جىگىتتى اڭگىمەگە تارتتىق. ءوزىن 6-شى قازاندىقتىڭ ءماشينيسى امانبولات جۇماشەۆ دەپ تانىستىرعان ول جىلۋ بەرۋ ماۋسىمى اياقتالۋىنا بايلانىستى جەو-2-دەگى التى قازاندىقتىڭ تەك ۇشەۋى جۇمىس ىستەپ تۇرعانىن ايتتى.
– ازىرشە ءۇش قازاندىقتىڭ ءوزى قالانى تەگىس جارىقپەن قامتۋعا جەتكىلىكتى بولىپ وتىر. ال قىستا قازاندىقتىڭ التاۋى دا جۇمىس ىستەيدى. ەگەر اۋماقتىق ديسپەتچەرلىك ورتالىقتان جارىقتى كوبەيتۋ تۇرالى سۇرانىس ءتۇسسە, وندا رەزەرۆتە تۇرعان قازاندىقتاردى ىسكە قوسامىز, – دەيدى ماشينيست.
كەزىندە جىلۋ ەنەرگەتيكا ورتالىقتارىندا مامان تاپشىلىعى بايقالعان ەكەن. ال قازىر ەلىمىزدىڭ ءىرى قالالارىنداعى وقۋ ورىنداردا ەنەرگەتيكا ماماندىقتارى كوپتەپ اشىلعالى سۇرانىس اجەپتاۋىر ازايىپتى. دەگەنمەن دە بىلىكتى مامانداردىڭ بۇل سالاعا ارتىق بولمايتىنى انىق.
ءتۇتىن دە تازارتىلادى
جەو – 2-دە ورتالىق جىلۋ باسقارۋ بولىمدەرىنەن باسقا, كوپتەگەن تسەحتار بار. اتاپ ايتقاندا, ەلەكتر, وتىن تاسىمالداۋ, قۇرىلىس-جوندەۋ, جىلۋ اۆتوماتيكاسى جانە ولشەگىش تسەحتارى, حيميا جانە اۆتوكولىك تسەحتارى. سونىڭ ىشىندە قورشاعان ورتانى قورعاۋ زەرتحاناسىنا ايرىقشا توقتالا كەتكەنىمىز ءجون. ويتكەنى جىلۋ ەنەرگەتيكالىق ورتالىعىنان شىعاتىن قالدىقتاردىڭ قورشاعان ورتاعا قانشالىقتى اسەر ەتەتىنى كىم-كىمدى دە تولعاندىرارى انىق. اتالعان زەرتحانا وسى ماسەلەمەن اينالىسادى. مۇنداعى زەرتحاناشىلار ءوندىرىس ورنىنان شىعىپ جاتقان ءتۇتىندى ارنايى تەكسەرىستەن وتكىزەدى ەكەن. ەگەر ءتۇتىن قۇرامىنداعى ازوت قىشقىلى, كومىرتەگى, باسقا دا زاتتار شامادان تىس كوبەيىپ كەتسە, دەرەۋ ماماندارعا حابارلاپ, شارا قولدانۋدى تالاپ ەتەدى.
قازىرگى تاڭدا ءتۇتىندى تازالاۋعا ەمۋلگاتور قوندىرعىسى قولدانىلادى ەكەن. وسى قوندىرعىعا قوسىمشا سۋ بەرگەن كەزدە ءتۇتىننىڭ كۇلدەرى سۋلانىپ ىشكە تۇسەدى دە تەك تازا گازى عانا كوككە كوتەرىلەدى. ونىڭ قۇرامىنداعى ازوت قىشقىلى (NOx) بەلگىلەنگەن ءمولشەردەن اسپايدى. دەمەك, قورشاعان ورتاعا دا زيانى جوق.
قىمبات توقتامۇرات
