«جاقسى اتاق العاننان باسقا جاقسى ءىس جوق» دەپ راشيد-اد-دين ايتپاقشى, بەرىسى ارقانىڭ, ءارىسى الاشتىڭ ارداق تۇتار ۇلدارىنىڭ ءبىرى – الدان سمايىل.
جازۋشى 1946 جىلى 3 قازاندا قاراعاندى وبلىسىنىڭ جاڭاارقا اۋدانىنداعى اقتاۋ كەڭشارىندا تۋعان. قارىمدى قالامگەردىڭ ونەگەلى ءومىرىنىڭ بەرتىندەگى ون بەس جىلىنىڭ ءوزى دە كوپ جايدى اڭعارتقانداي. سونشاما بەدەرلى دە ايشىقتى. قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ لاۋرەاتى (2001 ج.), حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ يەگەرى (2005 ج.), قازاقستاننىڭ ەڭبەك ءسىڭىرگەن قايراتكەرى (2005 ج.), قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى (2006 ج.), قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنىڭ ءىV شاقىرىلعان (2007-2011 جج.) جانە V شاقىرىلعان (2012-2016 جج.) ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى.
القيسسا دەپ, ءومىر وتكەلدەرىنە ورالا كەتەيىك. الدان 1963 جىلى قاراجال ورتا مەكتەبىن بىتىرگەن سوڭ شوپاننىڭ كومەكشىسى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. 1965 جىلى الماتى قالاسىنداعى س.م.كيروۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. ەڭبەك جولىنىڭ 35 جىلىن بۇقارالىق اقپارات سالاسىنداعى قىزمەتكە ارناعان. 1970-75 جج. رەسپۋبليكالىق قازاق راديوسىنىڭ رەداكتورى, 1975-90 جج. تسەلينوگراد (قازىرگى اقمولا) وبلىستىق «كوممۋنيزم نۇرى» گازەتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى (مەن وسى جىلدار ىشىندە الدەكەڭمەن ەتەنە تانىس بولدىم), 1990-95 جج. اقمولا وبلىستىق «قاراوتكەل» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى, وبلىستىق «ءتىل جانە مادەنيەت» قوعامىنىڭ توراعاسى, 1995-97 جج. اقمولا وبلىستىق تەلەراديوكومپانياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى, 1997-2002 جج. «قازاقستان» تەلەراديوكورپوراتسياسى استانا ستۋدياسىنىڭ باس ديرەكتورى, 2002-2007 جج. قازاقستان جازۋشىلار وداعى استانا فيليالىنىڭ ديرەكتورى, «استانا جازۋشىلارى كىتاپحاناسى» سەرياسىنىڭ باس رەداكتورى, 2007 جىلدان بەرى ەكى مارتە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلاندى.
ا.سمايىل – ەسىمى رەسپۋبليكاعا بەلگىلى قالامگەر, تۇڭعىش كوركەم شىعارماسى «تامىزدىڭ تاڭى» 1979 جىلى جارىق كوردى. «اق جالىن» (1982), «نايزاقارا» (1985), «ساعىنتىپ كەلگەن كوكتەم» (1987), «ارقانىڭ بەتپاق دەگەن دالاسى بار» (2000) پوۆەستەر جيناقتارى مەن «تامۇقتان كەلگەن ادام» (2004) رومانىندا ادام مەن قوعام, ءومىر مەن ءولىم تۋرالى تولعايدى.
ا.سمايىل پۋبليتسيست رەتىندە دە بەلگىلى. ونىڭ 1980-1995 جىلدار ارالىعىنداعى وتكىر پۋبليتسيستيكالىق ماقالالارى قازاق باسپاسوزىندە جالىنداي باستاعان تاۋەلسىزدىك رۋحىنا ارنالدى. وبلىستىق جانە رەسپۋبليكالىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا قازاقستاننىڭ ساياسي دەربەستىگى تۋرالى دابىل قاقتى. قازاق حالقىنىڭ رەسمي دە, رۋحاني دا تاۋەلدىلىكتە قالىپ وتىرعاندىعىنا تسەلينوگراد وبلىسىنىڭ ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك ومىرىنەن ناقتى دەرەكتەر كەلتىرە جازدى. «جەر قازاقتىكى, بيلىك كىمدىكى؟», «حالىقتىڭ كيەسى, جەردىڭ يەسى بار», «قازاقتىڭ سىرتىنان تون ءپىشىپ», «ساياساتتى ساۋداعا سالعاندار», «قازاق ءۇشىن قارماندىق», «كازاك قوزعالىسىنىڭ ءمانى نەدە؟», «42 كالينين, 14 ۆوروشيلوۆ جانە جالعىز بوگەنباي» سەكىلدى وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىندا ەكىنىڭ ءبىرى قالام تارتا بەرمەيتىن, ساياسي سالماقتى, الەۋمەتتىك تەرەڭ ءماندى پۋبليتسيستيكالارى زيالى قاۋىمعا وي سالىپ جاتتى.
ونىڭ وسى ۇلتتىق ۇمتىلىسى قوعامدىق كۇرەسكەرلىككە ۇلاستى. 1990 جىلعى 10 مامىردا تسەلينوگراد قالاسىندا وبلىستىق «ءتىل جانە مادەنيەت» قوعامىنىڭ قۇرىلۋىنا ۇيىتقى بولدى جانە ونىڭ توراعالىعىنا سايلاندى. قوعام وسى تەكتەس ۇيىمداردىڭ رەسپۋبليكاداعى العاشقى قارلىعاشى ەدى.
از عانا ۋاقىتتا حالىقتىق بەدەلگە يە بولعان ۇيىم ءتول جۇرتىنىڭ الەۋمەتتىك-رۋحاني تالاپتارىن ناقتى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىن العا قويدى. تسەلينوگراد قالاسىندا قازاق مۋزىكالىق-دراما تەاترى اشىلدى. قازاق مۋزىكا مەكتەبى شاڭىراق كوتەردى. كونەرۋگە اينالعان جالعىز قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ جاڭا عيماراتى مەن مەشىت ءۇيى سالىندى. قاجىمۇقان مۇڭايتپاسوۆتىڭ تۋعان اۋىلىنا بالۋاننىڭ ەسىمى بەرىلدى. اقمولا وبلىسى مەن قالاسىنىڭ تاريحي اتاۋى قايتارىلدى. وبلىس ورتالىعىنداعى مۇعالىمدەر ينستيتۋتىنىڭ قازاق بولىمدەرى كەڭەيتىلدى, ينجەنەرلىك-قۇرىلىس, اۋىل شارۋاشىلىعى جانە مەديتسينا ينستيتۋتتارىنىڭ بارلىق فاكۋلتەتتەرىندە قازاق تىلىندە ءبىلىم الۋ مۇمكىن بولدى.
ۇلتتىق مۇرات-مۇددەنى تۇگەلدەگەن مۇنداي ءىرى شارالار وبلىس كولەمىندە دە جۇزەگە اسىرىلدى. بارلىق اۋداندار مەن كەڭشارلاردا, ونەركاسىپ ورىندارىندا ۇيىمنىڭ ءبولىمشەلەرى قۇرىلىپ, قازاق بالاباقشالارىنىڭ قاتارى 92-گە, قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى 62-گە جەتكىزىلدى. تاپشىلىعى ايقىن سەزىلگەن ۇلت ءتىلدى ۇستازداردى كوبەيتۋ ماقساتىمەن وبلىستىق مۇعالىمدەردىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ينستيتۋتىندا ورىس ءتىلدى پەداگوگتاردى قايتا دايارلاۋ ءبولىمى اشىلدى. جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى وقۋلىقتار قازاق تىلىنە اۋدارىلدى. قازاق تىلىندە ساباق بەرەتىن ۇستازدارعا 10 پايىز ۇستەماقى تولەۋگە قول جەتكىزىلدى.
الدان سمايىل تەلەجۋرناليست رەتىندە استانانىڭ اقمولاعا اۋىسۋىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك ماڭىزىن كەڭىنەن ناسيحاتتاۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوستى. «قازاقستان» تەلەراديوكورپوراتسياسى استانا ستۋدياسىنىڭ باس ديرەكتورى رەتىندە «اقشام» اقپاراتتىق باعدارلاماسىنىڭ اقمولادان ەفيرگە شىعۋىنا ۇلەس قوستى. قالانىڭ تاريحي, گەوساياسي ءمانى تۋرالى بىرنەشە تەلەحابارلاردىڭ اۆتورى.
الدان سمايىل وسى باعىتتاعى جۋرناليستىك جانە جازۋشىلىق قىزمەتىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءساتتى جالعاستىرىپ كەلەدى. ول استانا تاريحى كونە داۋىردەن بەرى قاراي زەرتتەلگەن «ەجەلدەن ەلورداعا لايىق دەگەن», «ءومىر تاريحىنىڭ زەرتتەلۋى» ت.ب. عىلىمي ماقالالارىمەن جاقسى تانىس. سونداي-اق, رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ استانانى قالىپتاستىرۋ جولىنداعى قايراتكەرلىك قىزمەتى سارالانعان «ءداۋىردى تاڭ قالدىرعان دانالىق», «ەلوردا – ەلباسى ەرلىگى», «تاريحتىڭ جوعالتقانىن بۇگىننەن ىزدەگەن» جانە باسقا پۋبليتسيستيكالىق ەڭبەكتەرىمەن بەلگىلى.
قالامگەردىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن دۇنيەگە كەلگەن «استانا جازۋشىلارىنىڭ كىتاپحاناسى» سەرياسى ارقىلى «قازاقتىڭ شاڭىراق قالاسى», «يستوريا ستوليتسى ي كرايا: ءحىV-ءحىح ۆۆ.», «يستوريا ستوليتسى ي كرايا: ءحVىى-ءحىح ۆۆ.», «ەلوردا ساۋلەتى», «گيدرولوگيچەسكوە وپيسانيە يۋجنوي چاستي اكمولينسكوي وبلاستي», «قانجىعالى قارت بوگەنباي» تاريحي ەڭبەكتەرىن قۇراستىرىپ, جارىققا شىعاردى.
تاعدىر سياقتى تاريحتى دا تاڭدامايدى. رەسەيدەگى قازان توڭكەرىسىنىڭ ءدۇمپۋى قازاقتىڭ سايىن دالاسىنا جەتىپ, بالاپان باسىنا, تۇرىمتاي تۇسىنا دەگەندەي, قاپيادا تاپ بولعان زامان تۋعاندا, وڭ-سولىڭدى تانۋ, اق-قارانى اجىراتۋ وڭايعا سوقپاعان. اقىرى قياناتتان كوز اشپاي, قاتىباس بولىپ جۇرگەن قىر ەلىن بورىكتىرىپ, قولىندا مالى بارعا اش قاسقىرداي تاپ بەرگەن كامپەسكە, ودان سوڭ حالىقتى قىناداي قىرعان مەشىن جىلى, وعان ىلەسە 37-ءشى جىلدىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگىنى كەلىپ جەتەدى. قالىڭ جۇرتتى قان قاقساتقان, جازىقسىز جاپا شەككەندەردىڭ كوز جاسىن كولدەي ەتكەن, و دۇنيەنى قويىپ, بۇ دۇنيەدە, كادىمگى جەر ۇستىندە تامۇق ورناتقان سول زار زامانعا قالايشا لاعنەت ايتپايسىڭ؟! جازۋشى الدان سمايىل «تامۇقتان كەلگەن ادام» اتتى رومانىندا تابيعات پەن ادام, وتكەن جانە جاڭا قوعام اراسىن اڭگىمەلەي كەلە, ءولىم مەن ءومىردىڭ پسيحولوگيالىق جانە ادامدىق فيلوسوفيالىق قۇدىرەتىن ايقىنداۋدى ماقسات تۇتقان.
جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي, ەل ەلەۋلىسى, حالىق قالاۋلىسى رەتىندە كوپشىلىك اماناتىن ورىنداۋدان قولى قالت ەتكەن ءبىر تۇستا, قابىرعالى قالامگەر رەتىندە ۇلتىنىڭ جۇرەگىنە ءۇڭىلىپ, رۋحىن ارشىپ الۋ جولىندا تەر توگۋگە تۋرا كەلدى. قاي ءىستى قولعا السا دا, زامانالىق تالاپتارعا توتەپ بەرۋگە ۇمتىلىس جاساۋ مىندەتىن ءبىر ساتكە ۇمىتپايتىن الدان اعانىڭ قالامىنىڭ دا, قىزمەتىنىڭ دە بابى – قازاعىنىڭ قامى ەكەنى انىق.
ءسابيت بەكسەيىت,
اقىن, قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى,
تۇركسوي-دىڭ «ۇلى تۇرىك قىرانى»
مەدالىنىڭ يەگەرى
