«حالىق ونەرi – شاشىلىپ قالعان مونشاق ءتارiزدi».
وسىدان تۋرا بiر عاسىر بۇرىن تۋىپ, قازاقتىڭ كاسiبي بي ونەرiنiڭ قالىپتاسۋىنا ەڭبەك سiڭiرگەن, قازاق كاسiبي بيشiلiگiنiڭ العاشقى قارلىعاشى شارا جيەنقۇلوۆا «ءومiرiم مەنiڭ – ونەرiم» اتتى ومiرباياندىق پوۆەسiندە وسىلاي دەگەن ەدi. سول شاشىلعان مونشاق بەرتiندە عانا تۇگەندەلە باستادى. مادەنيەت پەن ونەرiمiزگە جوعالىپ بارىپ تابىلعان تالاي جاۋھار تۋىندىلارمەن قاتار, «قارا جورعا» دا ورالدى.
الايدا, «قازاقتىڭ بيi» رەتiندە تۇڭعىش رەت 2009 جىلى گيننەسس رەكوردتار كiتابىنا ەنگەن «قارا جورعانى» – قازاقتىڭ بيi ەمەس دەيدi بiلگiشتەر. بۇل پiكiر كوپشiلiك اراسىندا كوكپار الاڭىن دا تۋدىرىپ كەلەدi.
وكiنiشتiسi سول, وزiنiكiنە «مەنiكi» دەپ قاراي الماي, ۇلتتىق تۇرعىدا ءالi كۇنگە ءوز مەنiن تاني الماي جۇرگەن زامانداستار ارامىزدا از كورiنبەيدi. «Nur.kz» سايتى جۇرگiزگەن ساۋالناما ناتيجەسi دە وسىنداي ويعا قالدىردى.
ناقتىراق ايتساق, ساۋالناما جۇرگiزۋشiلەر جالپى كوپشiلiككە «قارا جورعانى» قازiرگi قازاقتاردىڭ رەسمي بيi دەپ ايتۋعا بولا ما؟» دەپ ساۋال تاستاعان. ساۋالناماعا قاتىسقان 1539 ادامنىڭ 363-i (23,59%-ى) «شەتەل بيلەرiن بيلەگەنشە «قارا جورعانى» بيلەگەن جاقسى» دەگەن پiكiر بiلدiرسە, 289-ى عانا (18.78%-ى) «ارينە, «قارا جورعا» – ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىشى» دەپ جاۋاپ بەرگەن. قالعاندارى بۇل ماسەلەگە بەيتاراپ قاراپ, تiپتi كوپشi-لiگi بۇل بيگە تىيىم سالۋدى ۇسىنادى.
قاي قوعامدا دا, ارينە, بارلىق حالىقتىڭ ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيi بiردەي بولا بەرمەيدi. كوزi اشىق, سانالى, وزىق ويلايتىندار قاشان دا ساناۋلى توپتى عانا قۇرايدى. ايتسە دە, شاشىلعان مونشاق جiپكە تiزiلiپ, ۇلتتىق مادەنيەتiمiزدiڭ مۇرالارى مولىنان تابىلىپ جاتسا, بۇل ۇلتتىڭ ۇتقانى ەمەس پە؟ گيننەسس رەكوردتار كiتابىنا «قازاق بيi» دەپ ەنگەن «قارا جورعانىڭ» كiمگە قانداي زالالى بار؟..
تاعى دا بيشi, قازاق سسر-iنiڭ حالىق ءارتiسi, قازاق سسر مەملەكەتتiك سىيلىعىنىڭ يەگەرi شارا جيەنقۇلوۆانىڭ سوزiنە سۇيەنۋدi ءجون كوردiك. «دومبىرا تارت دەسە, ءبالسiنiپ وتىرىپ الاتىن نەمەسە جۇرت ارقاسى قىزا باستاسا, قاس قىلعانداي جوق بوپ كەتەتiن جۇماباي دا تابىلدى. «قارا جور-عا», «كەلiنشەك», «ايجانقىزداردى» دوڭگەلەتكەندە ءوزiڭنiڭ دە قالاي ءدوڭ-گەلەنiپ كەتكەنiڭدi بiلمەيسiڭ», – دەلiنەدi عۇمىرناما بەتتەرiندە. (قاراڭىز: «ءومiرiم مەنiڭ – ونەرiم». «جازۋشى» باسپاسى 1992 جىل. 15-بەت.) بۇل – 1912-1991 جىلدار ارالىعىندا ءومiر سۇرگەن بيشiنiڭ بالالىق شاعى تۋرالى ايتقان ەستەلiگiنەن ءۇزiندi.
دەمەك, «قارا جورعا» حح عاسىردىڭ باسىندا دا قازاق دالاسىندا بولعان.
اۆتور كiتاپتىڭ تاعى بiر بەتتەرiندە بي – حالىق تۇرمىسىنىڭ كورiنiسi ەكەنiن ايتادى. ءار ەلدiڭ ۇلتتىق بيi ۇلتتىق سالتىنا, تىنىس-تiرشiلiگi مەن داستۇرiنە نەگiزدەلگەنiنە توقتالادى. «قاي بيگە قاراماڭىز, ءوز حالقىنىڭ تۇرمىس-تiرشiلiگiن بەينەلەيدi. سولتۇستiك سۋىق جاقتىڭ حالىقتارىندا «بۇعى», «مارال» بيلەرi, پامير ءوڭiرi حالىقتارىندا «بۇركiت», «قارعا», «لاشىن» بيلەرi, ءومiر-باقي سوعىسىپ وتكەن حالىقتاردا سايىستى بەينە-لەيتiن سوعىس بيلەرi كورiنiس بەرەدi. گرەكتەردiڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان «پير-چەسكيە پلياسكي» بيiندە سايىستىڭ ءادiس-قيمىلدارى اسا شەبەرلiكپەن بەينەلەنەدi. الىسقا بارماي-اق, ءوزiمiزدiڭ گرۋزيندەردە «پاريكوبا» بيi دە قىلىشپەن ورىندالادى… قازاقتىڭ ونەر قورىندا اڭشىلىق كاسiپتەردi بەينەلەيتiن بيلەر نەمەسە پانتوميمو قيمىلدارى بولعانى تۋراسىندا ايتىلىپ ءجۇر. مۋزىكالىق قورىمىزدا ارنايى جازىلعان, جوعارىداعى جايتتاردىڭ كەيبiرiن مۋزىكا تiلiمەن بەينەلەگەن شىعارمالار از ەمەس. «قارا جورعا», «مەرگەن», «ورتەكە», ت.ب.», – دەلiنەدi ءدال سول كiتاپتىڭ 154-155-بەتتەرiندە.
1892-1938 جىلدار ارالىعىندا ءومiر سۇرگەن قازاق ۇلتتىق پروفەسسيونالدى تەاتر ونەرiنiڭ نەگiزiن سالۋشىلاردىڭ بiرi, ۇلت قايراتكەرi جۇمات شانيننiڭ: «قازاقتا بي بولماسا, وندا «بي, بيلەۋ» دەگەن ءسوز قايدان شىق-قان؟» دەپ شىر-پىر بولعانىنداي, راسىندا, قازاقتا دا ءوزiنiڭ تۇرمىس-سالتىنا نەگiزدەلگەن ۇلتتىق بيi بولعان. ال ۇلتتىق ونەرiمiزگە 70 بيدiڭ باسىن قۇراپ, قالدىرىپ كەتكەن شارا جيەنقۇلوۆانىڭ ۇستازى الەكساندر ارتەمۇلى قازاق ۇلتتىق بيiنiڭ العاشقى جيىنتىعىن قۇراستىرعاندا وسى حالىقتىڭ ءوزiنiڭ سالت-داستۇرiنە, ءوز ومiرiنە جۇگiنگەن.
ارينە, اكە-شەشەسiنiڭ تانگو, لامبادا بيلەگەنiن, بۇگiنگi ساحنادا قازاق ءانi ايتىلىپ جاتسا دا, كiندiگiن اشىپ تاستاپ, بوكسەسiن جۇلقىلاپ شىر اينالعانداردى كورiپ, كوز ۇيرەتكەن زامانداستار كونەدەن جەتكەن «قارا جورعانى» «قالماقتىڭ نە موڭعولدىڭ بيi» دەپ جاتسىنادى. وسىلايشا, شا-شىلىپ بارىپ تابىلعان مارجان مونشاقتى, ۇلتتىق مۇرانى وزگەنiڭ مادە-نيەتiنە تەلiپ, سىرتقا تەپكiلەيدi.
بiراق, «قارا جورعا» قازاقتا ەرتەدەن بولعان. ول, كەيبiر دەرەكتەرگە قاراعاندا, اسiرەسە شىعىس قازاقستان وبلىسىندا بەرتiنگە دەيiن ساقتالىپ كەلگەن. بەلگiلi كۇيشi, سازگەر ءشامiل ءابiلتاي دا: «بۇرىن بالا كەزiمدە «قارا جورعانى» مەن دە تارتقانمىن» دەپ, بۇل تۋىندىمەن ءاۋ باستان تانىس ەكەنiن ايتادى.
بiلەتiندەردiڭ ايتۋىنشا, «قارا جورعا» بiر زامانداردا «جىلقى بيi» دەپ تە اتالعان. جىلقىنى مiنiپ ات, ساۋىپ سۋسىن, سويىپ ەت ەتكەن «جىلقى-مiنەزدi» قازاق اتالمىش ونەر تۋىندىسى ارقىلى سول سۇيiكتi جانۋارىنىڭ ءوز تۇرمىسىنداعى ورنىن بەينەلەپ جەتكiزۋگە تىرىسقان. بۇل ورايدا, «قارا جورعانىڭ» تۋ تاريحى تۋرالى اڭىز-ءاپسانالار دا از ەمەس.
سونىمەن, وكiنەرلiگi, ۇلتتىق رۋحىمىزدى جانيتىن ادەمi اۋەزگە نەگiزدەلگەن سول «جىلقى بيi» – «قارا جورعا» بۇگiندە تەپەرiش كورiپ كەلەدi. بۇل بيدi «موڭعول بيi», «قالماق بيi» دەپ سىرتقا تەبۋشiلەر تولاستار ەمەس. تiپتi, ولار بيدiڭ قازاق iشiندە ورىندالۋىنا تىيىم سالۋدى دا كوزدەيدi. بiراق… قىمىزىمىزعا نەمiستەردiڭ پاتەنت الىپ, باۋىرساقتى قىرعىزدار مەنشiكتەپ, تiلiمiزدiڭ «مەملەكەتتiك دەڭگەيدە باسقارۋ تiلiنە اينالدىرۋعا جارامسىز» اتانىپ, بەسiگiمiزدiڭ «تالتاق اياق, جالپاق باس بالا قالىپتاستى-راتىن» «زياندى توسەككە» تەلiنiپ جاتقانى بiز ءۇشiن از با؟ ءوزiمiزدiڭ ۇلتتىق مۇرامىزدان نەگە بiز قاشۋعا تيiسپiز؟
بالكiم, راس, «قارا جورعانى» موڭعولدار دا بيلەيدi. ال قازاق سەكiلدi موڭعولداردىڭ دا كيiز ءۇي تۇتىناتىنىن كiم بiلمەيدi? بiراق, بۇل «كيiز ءۇي موڭعولدiكi» دەگەن ءسوز ەمەس قوي!
توقسان اۋىز ءسوزدiڭ توبىقتاي ءتۇيiنi, قازاق جىلقىنى ەر-ازاماتتىڭ جان سەرiگi دەيدi. جىلقىمiنەزدi قازاق بۇكiل تۇرمىس-تiرشiلiگiن جىلقىمەن بايلانىستىرادى. ال, ءار حالىقتىڭ بيi ۇلتتىڭ تۇرمىس-سالتىنا نەگiزدەلەدi دەيدi كاسiبي بي ونەرiنiڭ ۇستازدارى. ەندەشە, جىلقىنى جاتسىنباعان ءار قازاقتىڭ «قارا جورعادان» دا قاشپاعانى ابزال.
ءنازيرا بايىربەك
