قاسىرەتتى جىلدار شەجىرەسى

كەشە وقۋشىلار سارايىندا «ۇلى جۇت – تاريح ساباقتارى جانە قۇرباندار رۋحىنا تاعزىم» اتتى عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياسى ءوتتى. 

مەملەكەتتىك ورگاندار قىزمەتكەرلەرى, تاريحشى عا­لىمدار, ەتنوما­دەني ءبىر­لەس­تىك­تەردىڭ جەتەكشى­لەرى, ازامات­تىق قوعام ينستيتۋت­تارى­نىڭ وكىل­دەرى قاتىسقان جيىندا وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى-وتىزىنشى جىلدارى ۇلت باسىنا ءتون­گەن ناۋبەت اڭگىمە وزە­گىنە اينالدى. قازاق جەرىندە قولدان جاسالعان اشارشىلىقتان 4 ميلليونعا جۋىق ادام باقيعا اتتاندى. و دۇنيەلىك بولعان حالىقتىڭ سانى بەرتىندە عانا اشىلا باستادى. 1988 جىلى اكادەميك ماناش قوزىباەۆ باستاعان عالىمدار اشارشالىققا قاتىستى اقتانداقتاردى اقتارىپ, بۇل تاقىرىپقا تىڭ كوزقاراس تۇرعىسىنان قارادى. الايدا, اتالمىش تاقىرىپ تولىعىمەن زەرتتەلىپ ءبىتتى دەپ ايتا المايمىز. باسقوسۋدى اشقان مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى, تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى بۇركىتباي اياعان وسىعان نازار اۋداردى.

ال, ەل اشتىققا ۇرىنعاندا ۇلت زيالىلارى نە ىستەپ وتىردى؟ جيىندا وسى جاعى دا ءسوز بولدى. ماسەلەن, تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى امانگەلدى قاشقىمباەۆ كورنەكتى جازۋشى ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ اشتىق جىل­دارىنداعى ومىرىنە توق­تالدى. ونىڭ ايتۋىنشا, «كوشپەندىلەر» سياق­تى ۇلتتىڭ رۋحىن وياتقان شىعارمانى جازعان قالام­گەر بوزبالا شاعىندا قان­داستارىنىڭ اشتىقتان قىرىلىپ جاتقانىن كورىپ, توزبەستىك تانىتتى.
«ءىلياس ەسەنبەرلين 1932-1934 جىلدارى قار­ساقبايداعى اۋداندىق ات­قارۋ كوميتەتىندە كىشى­گىرىم قىزمەت اتقاردى. حالىقتىڭ اشتىقتان ءولىپ جاتقانىن كورگەن ول سول كەزدەگى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى تەلياەۆكە حات جازادى. حاتتىڭ مازمۇنى مىنانداي: «زاۋىتتاردا جۇمىس ىستەپ ءجۇر­گەن وزگە ۇلتتاردىڭ كۇن كورۋىنە جاعداي جاسالعان. ولار كارتوچكا ارقىلى تاماق الادى. نەگە ولاي؟ نەگە قازاقتار عانا قىرىلۋ كەرەك؟» بۇل حاتتىڭ مازمۇنىن ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ ءىنىسى راۋناقتىڭ جازعانىنان بىلدىك» دەيدى عالىم.
سونداي-اق, تاريحشىنىڭ زەرتتەۋىنشە, ەسەنبەرلين ەكى رەت اشتىقتى كوزىمەن كورگەن. ونىڭ العاشقىسى وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىنا ءدوپ كەلدى. «اتا-اناسىنان ەرتە ايىرىلۋىنا وسى جايت تا سەبەپ بولعان شىعار» دەپ پايىمدايدى ا.قاشقىمباەۆ.
سونىمەن قاتار كونفە­رەنتسيادا كوپتەگەن ۇلت­تاردىڭ قازاقستانعا دە­پور­تاتسيالانۋ ماسەلەسى كوتەرىلدى. ماسەلەن, ازەر­­بايجان ەتنومادەني ءبىر­لەستىگىنىڭ باسشىسى, تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى ۆيدادي سالاحوۆ تۇرىك, مەسحەت جانە ازەربايجان حالىقتارىنىڭ جەرىمىزگە جەر اۋدارىلۋىنان مالىمەت بەردى. قۋعىن-سۇرگىن جايى دا تالقىلاندى. سونىڭ ىشىندە, احمەت بايتۇرسىنۇلى, ەرمۇحان بەكماحانوۆ, كارىم مىڭباەۆ, ەلدەس وماروۆ سىندى ۇلتىمىزدىڭ اسىل ازاماتتارىنىڭ ەسىمدەرى اتالدى. وزگە ۇلتتان شىقسا دا, اكادەميك اننا پان­كراتوۆانىڭ قازاق تاريحىنا قوسقان ۇلەسى ءسوز بولدى. بايانداماشىلار, ارينە, «الجير» لاگەرى جايلى دا دايەكتى اڭگىمە قوزعادى.

امانعالي قالجانوۆ