قاسقىردىڭ كەگى

مەن بۇل اڭگىمەنى ەرتەرەكتە اقىن اسقار كىرەباەۆتىڭ اۋزىنان بىرنەشە رەت ەستىگەن ەدىم. تابيعاتىنان اڭگىمەشىل اسەكەڭ ءوزى بالا كەزىندە كۋا بولعان بۇل وقيعا تۋرالى ءار جولى ايتقانىندا ءبارىن قازىر عانا كورىپ وتىر­عان اسەرمەن قولمەن قويعانداي ەتىپ بايانداپ بەرەتىن.

«ءبىر جىلى جازعا سالىم ءبىز قاراقۇمدا ءبىر قۇدىقتىڭ باسىندا ەكى ءۇي وتىردىق» دەپ باستاۋشى ەدى جارىقتىق حيكاياسىن. ونىڭ «قاراقۇم» دەپ وتىرعانى – قىزىلوردا وبلىسى, جالاعاش اۋدانىنىڭ قىزىلدىڭ بەتكەيىندە جاتقان مال جايلايتىن الابى. ال «ءبىز» دەگەنى – سول جىلدارى سوۆحوزدىڭ ءبىر وتار قويىن باققان اكەسى كىرەباي, اناسى نازىگۇل جانە سولاردىڭ ورتاسىنداعى جالعىز بالا ءوزى. بۇدان ءارى كورشى بولىپ قاتار قونعان شوپاننىڭ ەسىمى دۇيسەن ەكەنى ايتىلادى. اڭگىمەنىڭ نەگىزگى جەلىسى دە سول دۇيسەن قويشىعا قاتىستى ورىلەدى.

ءبىر كۇنى سول شوپان كىرەباي قوڭسىسىنىڭ ۇيىنە كەلىپ, ءبىر اڭگىمەنى ايتىپ وتىرادى. جاسى وننان اسار-اسپاس شاماداعى اسەكەڭنىڭ سودان ۇعىپ قالعانى دۇيسەننىڭ انا قىردىڭ استىندا مال جايىپ ءجۇرىپ, قاسقىردىڭ اپانىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەنى بولادى. بۇل كورگەندە, اپاننىڭ اۋزىندا ءۇش-ءتورت بولتىرىك ويناپ ءجۇرىپتى. بۇدان كىپى العان دۇيسەكەڭ ەرتەڭىنە ۇيىنەن كەتپەن اكەلىپ, الگى ءىندى ەرىنبەي قازىپ شىعادى. ونىمەن دە قويماي, اپاننىڭ ىشىنەن الىنعان كۇشىكتەردى بىرتىندەپ ءولتىرىپ تاستاپتى.

«ەرتەڭ ءوسىپ العاسىن بۇلار مالعا شابادى» دەپ اقتالادى دۇيسەن جاساعان تىرلىگىنە وراي. بىراق كوپتى كورگەنى دە, ومىردە تۇيگەنى دە كوپ كىرەكەڭ ونىڭ ارەكەتىن بىردەن تىكسىنە قابىلداپتى.

«ءاي, بەكەر قىلعان ەكەنسىڭ, دەدى اكەم وعان رەنجىپ, – دەۋشى ەدى اسەكەڭ وسى جەردە اكەسىنىڭ داۋىسىن سالا وتىرىپ. – قاسقىر كورشىسىنە شاباتىن با ەدى! ەندى بالەنى كۇتە بەر. الدىمەن مالىڭا يە بول! تىپ-تىنىش ۇيقىمدى قاندىرىپ جۇرگەن مەنى دە تۇنىمەن مال كۇزەتتىرەتىن قوياتىن بولدىڭ-اۋ». نەتكەن كورەگەندىك دەسەيشى, كىرەكەڭنىڭ ايتقانى ايداي كەلىپ, ارادا نەبارى ەكى-ءۇش وتكەننەن كەيىن-اق قاسقىرلار دۇيسەننىڭ ەكى-ءۇش قويىن جارىپ كەتەدى. بۇدان كەيىن تاعى ەكى رەت سولاي ەتكەن. اشىنعان ءتۇز تاعىلارى قويلاردى تەك جارىپ كەتە بەرگەن, ەتىنە تيىسپەگەن. وسىلايشا اپتاعا جەتپەيتىن ۋاقىتتىڭ ىشىندە دۇيسەن جيىرمادان استام قويىنان ايىرىلادى. ال ونىمەن ىرگەلەس وتىرعان جولتابارۇلى كىرەباي اقساقال اكەسى باعاتىن وتار ءدىن امان, قاسقىرلار وعان جولاماي ءوتىپ كەتەدى.

«ءبىر كۇنى ءتۇن ىشىندە دۇيسەننىڭ ءۇيى جاعىنان شىققان ويبايلاعان جامان داۋىستان ءبارىمىز ورە تۇرەگەلدىك» دەپ جالعاستىرادى اسەكەڭ سوسىن. سول كەزدە دۇيسەننىڭ زار ەڭىرەپ جىلاعان ايەلىنىڭ داۋسى دا قۇلاققا كەلۋشى ەدى. سويتسە, قويشىنىڭ مال كۇزەتىندە جۇرەتىن كەزدەرىن وتە جاقسى «زەرتتەپ» العان ەكى قاسقىر ءتۇن جامىلىپ, ونىڭ ءۇيى­نە كەلەدى. كيىز ءۇي ىستىق بولعاسىن, بۇلار تۇنەمەلىك ىرگەنىڭ ءشيىن الىپ, كيىزىن ءتۇرىپ قويادى ەكەن. مىنە, سول ءشيى شيىرشىقتالىپ, سىرىلىپ قويىلعان جەردەگى تار تەسىكتەن قانشىق قاسقىر ىشكە كىرگەن دە, قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتقان شوپان ايەلى جانىنداعى ەمىزۋلى بالانى تۇمسىعىمەن جورگەگىنەن ءىلىپ الىپ, دالاعا الا قاشقان. سول كەزدە ويانىپ كەتكەن ايەلدىڭ ادەپكىدە قاتتى قورىققاننان ءۇنى شىقپاي قالادى دا, ارتىنان ەسىن جيعاسىن, بار داۋسىمەن «ويبايىن» سالادى.

مۇنى ەستىگەن دۇيسەن قالبالاقتاپ تەز جەتەدى.ەكى ءۇيدىڭ ەكى ەركەگى سول بويدا قاسقىردىڭ ىزىمەن قۋىپ شىقپاقشى بولعاندارىمەن, ودان ەشتەڭە شىقپايدى. تاس قاراڭعى تۇندە قاسقىر ۇستاتسىن با, سوسىن بۇلار تاڭ ساز بەرە جىرت­قىش اڭنىڭ ءىزىن كەسىپ كەتەدى. بىراق كوپ ءجۇرىپ اۋرە بولمايدى, ءبىر توبەدەن اسىپ, ەكىنشىسىنىڭ باسىنا شىققان كەزدە-اق تاماعىنان تىستەپ ولتىرىلگەن نارەس­تەگە كەزىگەدى. قاسقىرلار ونى دا جەمەگەن. دەنەسىنە باسقالاي داق تا سالماعان. تەك ءولتىرىپ كەتىپ قالعان. ولگەنىنە كوزدەرى جەتكەسىن بارىپ, ءسابيدىڭ مۇردەسىن ەل كورەتىندەي ەتىپ, توبەنىڭ باسىنا, شاعىل قۇمداردىڭ اشىق جەرىنە قويىپ كەتكەن.

وقيعانىڭ ۇزىن-ىرعاسى وسى عانا. بىراق مۇنىڭ ارعى جاعىندا قانشاما ءتالىمدى تاربيە جاتىر. ءتۇز تاعىلارىنىڭ اراسىندا قاسقىردان باتىل, جۇرەكتىسى جوق. ولاردىڭ اقىل مەن ايلادان دا كەندە ەمەس ەكەنىن تانىتاتىن دالەلدەر از ەمەس. سونىمەن بىرگە, مارتتىگى دە ءاردايىم ايتىلادى. سول مارتتىك مىنا وقيعانىڭ جەلىسىنەن دە ايقىن كورىنەدى. ءبىرىنشىسى, قاسقىرلاردىڭ وزدەرىنە قاتار قونىستانعان وتارعا شاپپايتىنىنان كورىنسە, ەكىنشىسى وزىنە تيمەگەن جانعا تيىسپەيتىنى شىعار. وسى جازىلماعان زاڭنىڭ قاعيداتىن بۇزعان شوپاندى ءيىسى ارقىلى انىقتاپ الىپ, تەك سودان عانا كەك قايتارۋلارى وسى مارتتىكتىڭ تاعى ءبىر بەلگىسى بولسا كەرەك.

قاسقىرلاردىڭ اقىلدى دا ءمارت بولاتىنى تۋرالى دەرەكتەر جەتىپ-ارتىلادى. مەن وسى تاقىرىپتى قاۋزاپ وتىرعاندا, رەسەيدىڭ قيىر شىعىس ولكەسىندە تۇراتىن يۆان دجۋلياك دەگەن ءبىر اقىن جىگىتتىڭ ولەڭىنە تاپ بولدىم. وندا اڭشىلىقتى جاقسى كورەتىن بۇل جىگىت ءبىر جولى قاسقىردىڭ اپانىنا كەزدەسىپ قالعاندا, ءوزى قاسقىردىڭ قانشىعىن, ال ءيتى ونىڭ ەكى بولتىرىگىن ءولتىرىپ تاستاعانىن جازادى. بىراق مۇنىڭ سوڭى ۇلكەن قايعىعا اينالىپ كەتە جازدايدى.
اۆتور «قاسقىردىڭ كەگى» دەگەن بۇل ولەڭنىڭ ءبىرىنشى شۋماعىن بىلاي باستايدى:

«ۋداچنايا نا دنياح بىلا وحوتا,
لەگكو ناشەل يا لوگوۆو ۆولكوۆ.
ۆولچيتسۋ سرازۋ پريسترەليل يا دروبيۋ,
زاگرىز موي پەس, دۆويح ەە ششەنكوۆ».
بىراق ارلان قاسقىر ءوزىنىڭ قۇنىكەرىن ەرتەڭىنە-اق تاۋىپ الادى.
«ا ۋتروم سلەدۋيۋششەگو دنيا,
حوت يا ي سپليۋ دوۆولنو كرەپكو,
ۋ دوما گروحوت رازبۋديل مەنيا,
يا ۆىبەجال ۆ چەم بىل زا دۆەركۋ»

ال شىنجىرلاۋلى يت قاسقىر­عا جاقىنداي الماي تۇر. ءتىپتى جاقىنداعان كۇندە دە ونىڭ دالا جىرتقىشىنا شاماسى كەلەتىنىنە اقىننىڭ كۇمانى بار. ءبىر قىرسىعى, سول كەزدە ونىڭ كىشكەنتاي قىزى ارلاننىڭ جانىنا كەلىپ, ونىڭ قۇيرىعىنان ۇستاپ تۇرادى. بۇعان ءزار يمانى كەتكەن اڭشىنىڭ سول كەزدەگى كوڭىل-كۇيىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن تىم كوپ نارسەنىڭ كەرەگى جوق.

وسى ساتتە قاسقىردىڭ كوزىمەن ارباسىپ قالعان يۆان ودان قىزىن بوساتۋدى جالىنىپ سۇراعانداي بولادى. مۇنى سەزگەن ارلان ءبىر كەزدە بۇعان كەشىرىم جاساعانداي بولىپ, بۇرىلىپ جۇرە بەرەدى.

«ا ۆولك ۋشەل, وستاۆيۆ ناس ۆ پوكوە.
ي نە پرينەس ۆرەدا ني دوچەري, ني منە,
زا پريچينەننىە ەمۋ منوي بول ي گورە,
زا سمەرت ەگو ۆولچيتسى ي دەتەي».

وسىنىڭ ءوزى قاسقىردىڭ اقىلدى اڭ ەكەنىن دە كورسەتەدى. مۇنى اۆتور «ادامدى قان شىعارماي ءولتىرۋ» دەپ اتاپتى.

ال مىنا ءبىر جۋرنالدا جاريالانعان ءبىر سۋرەتتىڭ استىندا بۇدان 47 جىل بۇرىن, 1970 جىلعى 6 ساۋىردە بەلارۋستىڭ مينسك وبلىسىنداعى بەرەزا اۋدانىنا قاراستى ولحوۆكا سەلوسىندا بولعان قاندى وقيعا باياندالادى. ماقالانىڭ اۆتورى ۆالەري ساموحۆالوۆ ءوزىنىڭ سول كەزدە اۋداندىق گازەتتە قىزمەت ەتىپ جۇرگەنىن ايتا كەلىپ, كوكتەمنىڭ سول كۇنى ءبىر دەرەۆنيادان موتوتسيكلمەن كەلە جاتقانىن جازادى. جولدا موتورى وت الىپ تۇرعان, بىراق كابيناسىندا جان جوق سكرەپەردى كورىپ توقتايدى. ارادا ەكى مينۋتتاي وتكەن كەزدە ورمان جاقتان: «كومەكتەسىڭىزدەر!» دەگەن داۋىس ەستىلەدى. بۇل تۇرا جۇگىرەدى. سويتسە, مەحانيزاتور ءبىر قانشىق قاسقىردىڭ جول بويىنان ءوز بولتىرىكتەرىن الىپ ءوتىپ بارا جاتقانىن كورىپ, ارتىنان تۇرا قۋادى دا, كۇشىكتەردىڭ ءبىرىن ۇستاپ الادى. قانشىق وزىنە ايبات كورسەتكەن كەزدە الگى جاڭاعىداي ايعاي سالىپتى. مۇنىسىنا ول قازىر مەملەكەتتىڭ قاسقىر اۋلاعاندارعا جاقسى سىياقى بەرەتىنىن ايتىپ اقتالىپتى. شىنىندا ءار قاسقىر ءۇشىن بەرىلەتىن 60 سوم ول كەزدە از اقشا ەمەس ەدى.

ءبىزدىڭ اۆتورىمىز ارادا تۋرا ءبىر اپتا وتكەندە, ولحوۆكا سەلوسىندا مەكتەپتەن قايتىپ كەلە جاتقان كىشكەنتاي قىز بالانى ءبىر قاسقىردىڭ باۋىزداپ كەتكەنىن ەستيدى. قاسقىر ونى تاپ ءوزىنىڭ بولتىرىگىنەن ايرىلىپ قالعان جەرگە اپارىپ تاستاپتى. تاڭ قالارلىق نارسە! تاعى ءبىر تاڭ قالارلىعى, بۇل ماناعى مەحانيزاتور الەكسەي جۋكوۆسكيدىڭ قىزى بولىپ شىقتى! ارادا ەكى كۇن وتكەندە سول قاسقىر كوكتەمگى جايىلىمدا جۇرگەن قويلارعا شابۋىل جاساپ, ولاردىڭ 12-ءسىن تاماقتاپ كەتىپتى. بىراق بىردە-ءبىرىنىڭ ەتىنە تيىسپەگەن. بۇدان كەيىن اڭشىلار بريگاداسى ۇيىمداستىرىلىپ, الگى قاسقىردى ىزدەپ شىققان. الايدا ماڭايداعى ورمانداردى قانشا كۇن كەزگەندەرىمەن ىزدەگەن قانشىقتارىن تاپپاعان. وسىدان كەيىن بۇل توڭىرەكتەن قاسقىرلار تۇگەل كەتىپ قالىپتى.

شىنىندا دا قاسقىرلاردىڭ تىرشىلىگىنەن الاتىن ونەگە دە از ەمەس قوي. ءبىزدىڭ بابالارىمىز­دىڭ وزدەرىن كوك بورىگە تەڭەپ جۇرگەندەرى بەكەر بولماعان سياقتى.

سەرىك
ءپىرنازار