تاۋەلسىزدىك كۇنى مەرەكەسى قارساڭىندا ل. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «وتىرار كىتاپحاناسى» عىلىمي ورتالىعىندا بەلگىلى تاريحشى جامبىل ارتىقباەۆتىڭ قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە جارىق كورگەن قوس ەڭبەگىنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى. ونىڭ ءبىرى – عىلىمي-تانىمدىق اسەم بەزەندىرىلگەن «قازاقستان تاريحى» كىتابى بولسا, ەكىنشىسى – جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان وسى اتتاس وقۋلىق.
بيىل ەۇۋ-ءدىڭ تاريح فاكۋلتەتى دەربەس شاڭىراق بولىپ ءبولىنگەنىنەن ەل حاباردار. «جامبىل ومارۇلى – ەتنوگرافيالىق قانىق بوياۋى بار ىرگەلى ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى. ونىڭ كىتاپتارىنىڭ تۇساۋكەسەرىنە كىم كورىنگەن كەلە بەرمەيدى». وسىلاي دەپ ءىس-شارانى اشقان اتالمىش فاكۋلتەتتىڭ ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ۇلان ۇمىتقاليەۆ تۇساۋكەسەرگە ارنايى كەلگەن ۇلكەن انتروپولوگ عالىم, قر ۇعا اكادەميگى, بولونيا عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى ورازاق سماعۇلعا ءسوز بەردى.
ءيا, بىلە بىلگەنگە ورازاق اعامىز – قازاق تاريحىن 4 مىڭ جىلعا تەرەڭدەتكەن ادام. عىلىمي ەڭبەكتەرى كەڭەس زامانى ساياساتىنا قايشى كەلگەندىكتەن تالاي تەپەرىش كورىپ, ءتىپتى ءبىر كىتابى وتقا تاستالعان. سويتكەن عالىم ەش مويىماي, سوڭىنان شاكىرتتەردى دە ەرتە ءبىلدى. سولاردىڭ ءبىرى, ءارى بىرەگەيى جامبىل ارتىقباەۆ.
«بالىقشى بالىقشىنى الىستان تانيدى» دەمەكشى, ءبىراز جىل بۇرىن ورازاق سماعۇل ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ەكىنشى كۋرسىندا وقىپ جۇرگەن ستۋدەنت جامبىلدىڭ بويىنداعى عىلىمي پوتەنتسيالدى بايقاپ, ونى انتروپولوگيالىق ەكسپەديتسيالارعا الىپ جۇرگەن ەكەن. وسىنى ايتقان اكادەميك جامبىل ومارۇلى سەكىلدى جاڭاشىل عالىمدار توتاليتارلىق كەزەڭدە بۇرمالانىپ كەتكەن تاريحىمىزدى ورنىنا كەلتىرەتىنىنە ءۇمىت ارتاتىنىن جەتكىزدى. كورگەنى-بىلگەنى كوپ عالىم رەتىندە تاريحىمىزداعى قاسىرەتتى جىلدارعا ساپار شەكتى. وتكەن عاسىردىڭ 20-30-شى جىلدارعى اشارشىلىقتى ەسكە الىپ, ءسابي كۇنىندە ءوزى دە سودان ارەڭ امان قالعانىن ايتتى. قۋعىن-سۇرگىن, ۇلى وتان سوعىسى حالىققا اكەلگەن اۋىرتپاشىلىقتاردى ءسوز ەتتى. 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنا توقتالدى. تەكتىلىك ماسەلەسىن قوزعادى.
استانادان 20 شاقىرىم قاشىقتىقتا نۇرا وزەنىنىڭ بويىندا تايتوبە دەگەن جەر بار. اقمولا اتاۋى سول جەرمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەن. سەبەبى, سول اۋماقتا ەجەلدە اقمولا كەسەنەسى ورنالاسقان. كەدەن قىزمەتىن اتقارعان جانە اينالانى شولۋعا مۇمكىندىك بەرگەن «قاراۋىل مۇنارانىڭ» ورنى جاتىر. 1932 جىلى اقمولا دۋانى قۇرىلعاندا وسى جەردە ۇلكەن توي دا ءوتىپتى. تۇساۋكەسەردە «مادەنيەت» تەلەارناسىنىڭ جامبىل ارتىقباەۆ قاتىسقان «تايتوبە» ءفيلمىن تاماشالاپ, وسىنداي مالىمەتكە قانىقتىق.
جالپى, تاريحىمىز, تاۋەلسىزدىگىمىز جونىندە, ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى قاستەرلەۋ جونىندە پىكىر الىسۋعا اينالعان تۇساۋكەسەر ءراسىمى رۋحىمىزدى كوتەرگەن شاراعا اينالدى. كىتاپتار اۆتورىنىڭ ءارىپتەستەرى مەن شاكىرتتەرى, استانا قالاسىنداعى جوو تاريحشىلارى, ەلوردا مەكتەپتەرىنىڭ تاريحشى ۇستازدارى ءسوز سويلەپ, وعان الدا دا مول تابىستاردى تىلەدى.
امانعالي قالجانوۆ
