قازاق ءتىلىنىڭ كوسەگەسى قايتسە كوگەرەدى؟

جاسىراتىنى جوق, قازىر قوعامدا ءتىل تۋرالى اڭگىمە ايتۋ ساڭىراۋعا سالەم بەرگەنمەن بىردەي بولىپ كەتتى. حالقىنىڭ قامىن ويلاپ, ۇلتىنىڭ جىرتىسىن جىرتىپ جۇرگەن اۋزى دۋالى اعالارىمىز بۇل تاقىرىپتى ايتۋدايىن ايتىپ, قاۋزاۋدايىن قاۋزاپ كەلەدى. بىراق ەسىكتەن تورگە وزىپ, تۇعىرىنا قونىپ جاتقان قازاق ءتىلىن شىققىر كوزىمىز كورە الماي ءجۇر. 

سەن تيمەسەڭ, مەن تيمەن

«ءتىل – ۇلتتىڭ جانى». ونى الاش ارىستارىنىڭ ءبىرى – احمەت بايتۇرسىنوۆ: «ۇلتتىڭ ساقتالۋىنا دا, جوعالۋىنا دا سەبەپ بولاتىن نارسەنىڭ ەڭ قۋاتتىسى – ءتىل. ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى» دەپ وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ايتىپ كەتكەن.

وسىنى بىلسە, ءار قازاق ءوزىنىڭ اناسىنىڭ سۇتىمەن بويىنا دارىعان انا ءتىلىن دامىتۋعا, وركەندەتۋگە مىندەتتى ەمەس پە؟!. مىندەتتى بولعاسىن اتسالىسۋى دا ابدەن قاجەت قوي. الايدا اتسالىسپاق تۇگىلى, يگى جاقسىلار باس قوساتىن القالى جيىنداردى ايتپاعاندا, مەملەكەتتىك ورگانداردا ەكى قازاق ءبىر-بىرىمەن قازاقشا سويلەسۋگە قۇلىقتى ەمەس. جوعارى جاقتا, ۇلكەن ۇيلەردە وتىرعان قانداستارىمىز الەۋمەتتىك جەلىلەردە, چاتتاردا تەك قانا ورىسشا سويلەسەدى. اتا-انالار دا بالالارىمەن كورشى ەلدىڭ تىلىندە سويلەسكەندى مارتەبە كورەدى. بىر قازاق ەكىنشى قازاققا «مەملەكەتتىك تىلدە سويلە» دەسە, ءۇشىنشى قازاق وعان بارىپ ۇرساتىنىن كوزىمىز كورىپ ءجۇر.

تىلگە جاناشىرلىق ازايىپ بارادى. وتباسىندا, كۇندەلىكتى ومىردە تەك قازاقشا سويلەپ, ءتىلدىڭ ماسەلەسىن اركىم وزىنەن باستاۋدىڭ ورنىنا, كوپشىلىك ادامدار مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ماسەلەسىن باسقا بىرەۋ شەشىپ بەرسىن دەگەن ۇستانىمعا يە. كەز كەلگەن قازاق مەكتەبىنە بارىڭىز, ءۇزىلىس ۋاقىتىندا ءبىر-بىرىمەن قازاقشا سويلەسىپ جۇرگەن وقۋشىنى كورسەڭىز, اكەڭىز بازاردان كەلگەندەي قۋانار ەدىڭىز. بۇگىنگى جەتكىنشەكتەردىڭ مەملەكەتتىك تىلگە قۇرمەتى وسىنداي بولسا, ەرتەڭگى كۇنىمىزدەن نە كۇتۋگە بولادى؟!

«2017 جىلعا قاراي مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىن قازاقستاندىقتار سانى 80 پايىزعا دەيىن جەتەدى. ال 2020 جىلعا قاراي ولار كەمىندە 95 پايىز بولۋى ءتيىس. ەندى ون جىلدان كەيىن مەكتەپ بىتىرۋشىلەردىڭ 100 پايىزى مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلىپ شىعاتىن بولادى» دەپتى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىندەگى شەنەۋنىكتەر وسىدان جەتى جىل بۇرىنعى ءبىر سوزىندە. وتكەن جىلدارداعى ۇكىمەت قابىلداعان ءبىر قۇجاتتا: «مەكتەپتەردە مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قازاق ءتىلىن وقىتۋ ساپاسىن ارتتىرىپ, حالىقارالىق تاجiريبەلەرگە سۇيەنە وتىرىپ, وقىتۋدىڭ قازiرگi زامانعى وزىق باعدارلامالارى مەن ادiستەرiن دەندەپ ەنگىزۋ كەرەك» دەگەن ناقتى تاپسىرما دا ءوز دارەجەسىندە ورىندالىپ جاتقان جوق.

«2020 جىلعا قاراي ەلىمىز بويىنشا بارلىق وبلىستار ءىس قاعازدارىن مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزەتىن بولادى» دەگەن ۋادە دە سيىرقۇيىمشاقتانىپ كەتتى. كۇنى بۇگىن رەسمي قۇجاتتارىن تولىق  قازاقشا جۇرگىزىپ جاتقان مەكەمەنى نەمەسە كاسىپورىندى كۇندىز شام الىپ ىزدەسەڭىز دە تابا الماسىڭىز انىق. تەك اۋدارمامەن عانا اينالىسىپ, ءوزىن دە, وزگەنى دە الداپ وتىرعان كوزبوياۋشىلار جەتىپ ارتىلادى. قالاداعى كەز كەلگەن مەكەمەگە تەلەفون شالساڭىز, مەملەكەتتىك تىلدە اقپارات بەرەتىن ادامدى تابۋ – قيىننىڭ قيىنى. بەرگەندەرىنىڭ ءوزى شاتىپ-بۇتىپ, جارتىسىن قازاقشا, جارتىسىن ورىسشا, ايتەۋىر ءبىر نارسەنى ايتقان بولادى. مەملەكەتتىك ءتىل زاڭىنىڭ قولدانىلۋىن قاداعالايتىن قالالىق پروكۋراتۋرانىڭ وزىندە قازاق ءتىلى كەرەمەتتەي سايراپ تۇرعان جوق. سوندىقتان مۇنداعى قىزمەتكەرلەر دە «سەن تيمەسەڭ, مەن تيمەن, بادىراق كوز» دەگەن كەيىپتە جۇمعان اۋىزدارىن اشپايدى.

تەڭىزگە تامعان تامشىداي…

 ارينە, اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتە بەرۋگە بولمايدى. ىستەلىپ جاتقان ىستەر, تىندىرىلىپ جاتقان شارۋالار دا بار. بىراق ول تەڭىزگە تامعان تامشىداي عانا. ماسەلەن, استانا قالاسىنىڭ تىلدەردى دامىتۋ جانە ارحيۆ ءىسى باسقارماسىنىڭ وسى تۇرعىداعى جۇمىستارى اتاپ ايتۋعا تۇرارلىق. باس قالادا 1997 جىلدان بەرى 1113 كوشەنىڭ اتاۋى وزگەرىپتى. تەك بيىلدىڭ وزىندە عانا ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ, انۋاربەك بايجانباەۆ, زالىق زيمانوۆ, حيۋا دوسپانوۆا, امانجول بولەكباەۆ, بايكەن ءاشىموۆ, كەڭشىلىك مىرزابەكوۆ سياقتى بەلگىلى تۇلعالارعا كوشە اتاۋىنىڭ بەرىلۋى – بۇگىنگى زامانداستارى ءۇشىن دە, كەيىنگى ۇرپاق ءۇشىن دە ۇلكەن ونەگە.

ال قالا كوشەلەرىندەگى سىرتقى جارناما مەن كورنەكى اقپاراتتاردىڭ تالاپقا ساي ساۋاتتى دا دۇرىس جازىلۋى ءۇشىن قانشاما كۇش جۇمسالادى. وسى باعىتتا  ايماقتار باس قالاعا قاراپ بوي تۇزەيتىنىن جاسىرۋعا بولمايدى. قازاق ءتىلى قازاقستان حالقىن توپتاستىرۋدىڭ اسا ماڭىزدى فاكتورى ەكەنى بەلگىلى.  بۇل باعىتتا دا زاڭداعى مىندەتى مەن پارىزىن تۇسىنەتىندەرگە ءتىل ۇيرەتۋدە اۋقىمدى جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە. بىراق ۇلكەن مىنبەرلەردە قازاق ءتىلى ءالى كوسىلىپ سويلەي الماي تۇر. نەگە؟ ويتكەنى بيزنەس, بانك, قارجى, مەديتسينا, عىلىم مەن تەحنيكا سياقتى باسىمدىقتى سالالاردا مەملەكەتتىك ءتىل جەتىم قىزدىڭ كۇيىن كەشۋدە.

«ءتىل تۋرالى» زاڭىمىز قازىر انا ءتىلىمىزدىڭ دامۋىنا تۇساۋ بولا باستادى» دەيدى قوعام قايراتكەرى ابدىجالەل باكىر. – نەگە دەسەڭىز, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءتىل تۋرالى» زاڭى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋدى مىندەتتەمەيدى, «ءتىلدى ءبىلۋ قاجەت, پارىز, مەڭگەرۋگە ءتيىس» دەگەن ۇسىنىستارمەن شەكتەلگەن. ال وسى زاڭنىڭ ءىى,ءىىى,ءىV تاراۋىنداعى 15-بابىندا «مەملەكەتتىك ءتىل جانە ورىس تىلىندە» دەگەن ءسوز تىركەستەرىمەن قاتار «قاجەت بولعان جاعدايدا باسقا تىلدەردە جۇرگىزىلەدى» دەگەن تۇجىرىم باسقا ەتنوس وكىلدەرىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ قاجەتتىلىگىن جويدى. قازاقشا ۇيرەنىپ باسىڭدى قاتىرما ءوز تىلىڭدە دايىن تۇر» دەگەننەن كەيىن كىم قازاق ءتىلىن بىلۋگە ۇمتىلادى. بۇل ءتىپتى ورىسشا ءبىلىم العان ءوزىمىزدىڭ ۇل-قىزدارىمىزعا ىرىمشىككە ماي قوندىرعانداي بولدى».

ايتسا ايتقانداي, قازاقشا سويلەمەك تۇگىلى, «ورىس ءتىلى دە مەملەكەتتىك ءتىل, قاي تىلدە سويلەسەم دە ءوز ەركىم دەپ» بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرعانداي ەسىرەتىندەر دە كورىنىپ قالىپ ءجۇر. قالادا  بەيبىتشىلىك كوشەسى بويىنداعى «مير وتكرىتوك» دۇكەنىنە كىرە قالعانبىز. ساتۋشى قىز «ورىس تىلىندە سويلەڭىز, مەن قازاقشا تۇسىنبەيمىن» دەپ دۇرسە قويا بەردى. ءوزىنىڭ انا ءتىلىن بىلمەيتىنىنە قىسىلمايتىنى بىلاي تۇرسىن, اكەسىندەي ادامعا دورەكىلىك تانىتۋىنان-اق ونىڭ دەڭگەيى اڭعارىلىپ تۇر ەدى. بۇل ەندى جوعارىداعى عالىم اعامىزدىڭ پىكىرىن ناقتالاي تۇسەتىن ءبىر مىسال عانا.

جاڭا زاڭ قاجەت

قازىر قوعامدىق ورتادا «مەكەمەدە ءبىرىنشى باسشىنىڭ ءوزى مەملەكەتتىك تىلدە سويلەپ, باسقالاردان دا سونى تالاپ ەتپەي ءىس وڭعارىلمايدى» دەگەن پىكىر كوپ ايتىلادى. بۇل دا دۇرىس شىعار؟ ال ءتىل جاناشىرى, قوعام بەلسەندىسى ومىرسەرىك ەرداۋلەتتىڭ ايتۋىنشا, مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرەتىن, ونىڭ قولدانىس اياسىن بۇدان ءارى دە كەڭەيتە تۇسەتىن ءتىل تۋرالى جاڭا زاڭ قاجەت.

ءبىر كەزدە تۇڭعىش پرەزيدەنت ەلباسىنىڭ ءوزى «تىلدەر تۋرالى زاڭدى قايتا قاراپ, قاجەت بولسا, وعان زامان تالابىنا ساي وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەرەك دەگەن ەكەن» دەيدى.  جاڭا عانا ءسوز ەتكەن, استانا قالاسىنىڭ تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسى – ميلليوننان اسا تۇرعىنى بار ءىرى مەگاپوليس­تەگى مۇحيتتىڭ ورتاسىنداعى ارالداي عانا مەكەمە. كورنەكى اقپاراتتار مەن سىرتقى جارنامالاردىڭ قازاق, ورىس جانە باسقا تىلدەردە ساۋاتتى, قاتەسىز تالاپقا ساي جازىلۋىنا مۇمكىندىك جاسايدى. بىراق بۇلاردىڭ دا تەكسەرىپ, تالاپ قويۋعا, كەمشىلىكتى تۇزەتپەگەندەردى جازالاۋعا وكىلەتتىلىكتەرى جوق. بار-جوعى, ۇگىت-تۇسىنىك جۇمىستارىن جۇرگىزىپ, ۇسىنىس بەرۋمەن عانا شەكتەلەدى.

قوعام بەلسەندىسىنىڭ ويىنشا, تاپ قازىر تىلدىك ماسەلەلەردى جان-جاقتى زەرتتەپ, ونىڭ اتا زاڭعا سايكەستىگىن قاتاڭ قاداعالاپ وتىراتىن ءارى تىكەلەي پرەزيدەنتكە باعىناتىن مەملەكەتتىك اگەنتتىك قۇرۋ ماسەلەسى ءپىسىپ-جەتىلگەن كورىنەدى. «سوندا انا ءتىلىنىڭ قوردالانىپ قالعان كەلەڭسىز جاعدايلارى بىرتە-بىرتە شەشىلەر ەدى. ءتىل باسقارماسى بولسىن نەمەسە ءتىل اگەنتتىگى بولسىن ايىرىقشا قۇقىقتىق مۇمكىندىك پەن قۇزىرەتتى مارتەبە بەرمەي, قۇر ۇگىت-ناسيحات, ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىمەن قازاق ءتىلىنىڭ كوسەگەسى كوگەرمەيتىنىن ءومىر دالەلدەپ وتىر» دەيدى ول.

بۇل پىكىرمەن تولىق كەلىسۋگە بولادى. مەملەكەتتىڭ ىرگەسىنىڭ بەكي ءتۇسىپ, تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باياندى بولا ءتۇسۋى ءۇشىن ۇلتتىق رۋح ابدەن قاجەت. ال ۇرپاق بويىندا ۇلتتىق رۋحتى وياتاتىن – ۇلتتىق ءتىل عانا. سوندىقتان ءتىلدىڭ مارتەبەسى – ەلدىڭ مارتەبەسى دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك.