قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزگەن از ۋاقىت ىشىندە اتىراۋ مەن التايدىڭ اراسىندا ىرگەسى بەرىك مەملەكەت قۇرۋدىڭ بارلىق العىشارتى جاسالدى. شەكارامىز شەگەندەلىپ, الىس-جاقىن شەتەلمەن ديپلوماتيالىق بايلانىس جولعا قويىلدى. ايبىندى اسكەرىمىز ەل تىنىشتىعىن كىرپىك قاقپاي كۇزەتۋ ءۇشىن ساپ تۇزەدى. ايبارى اسقاق اتا زاڭ ءار ازاماتتىڭ بوستاندىعى مەن ەركىندىگىنىڭ كەپىلىنە اينالدى. ءتول تاڭبامىز تورگە وزدى. وشكەنىمىز جانىپ, ولگەنىمىز تىرىلگەن ەلەڭ-الاڭ شاقتا ۇلتتىق تاريحىمىزدى تۇگەندەۋ جولىندا سونى بەتبۇرىس جاسالعانى دا – تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسى. ازاتتىعىنا كەشە عانا قول جەتكىزگەن ەلدىڭ سان عاسىرعا جالعاسقان ءتول تاريحىنىڭ ەسكى دە, جاڭا پاراعى اشىلدى. باسقانى بىلاي قويعاندا, قازاقتى قازاقتىڭ ءوزى ەندى تانىدى. وسىناۋ ءبىر ساتتە قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويىن كەڭ كولەمدە اتاپ ءوتۋ وتكەننەن ونەگە, تاريحتان تاعىلىم الۋعا جول اشتى.
باسىندا بۇعان دەيىن الەم ەلدەرى تۇرماق الىس-جاقىن كورشىلەرىمىزدىڭ ءوزى رەسەيدىڭ بۇعاۋىنان كەشە بوساپ شىققان ەل رەتىندە بىلەتىن قازاقتىڭ شەجىرەلى تاريحى تەرەڭنەن سىر اقتاردى. ۇشارىن جەل, قونارىن ساي بىلگەن كوشپەندى حالىقتىڭ كوپ ەلدەن كوش ىلگەرى كۇن كەشكەنىن ايعاقتايتىن دەرەكتەر تاريح ساحناسىنا شىقتى. وسىدان 5 عاسىر بۇرىن قازاق ساحاراسىندا قازاق حاندىعى اتتى مەملەكەت قۇرىلعانىنا كۇمانمەن قاراعانداردىڭ كۇدىگى سەيىلدى. حاندىق تويى ءتول تاريحىمىزعا قاتىستى كوزقاراسقا مۇلدەم سونى سيپات بەردى.
2014 جىلدىڭ قاراشا ايىندا قازاقستان حالقىنا ارناعان جولداۋىندا تۇڭعىش پرەزيدەنت-ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءتول تاريحىمىز تۋراسىندا كوپ دۇنيەنى تىلگە تيەك ەتتى. «ماڭگىلىك ەل» بولۋ بولاشاققا وتكەننەن قالعان قاسيەتتى مۇرانى اماناتتاۋ ەكەندىگى دە ايتىلدى. وعان دەيىنگى ۇلىتاۋ بوكتەرىندە بەرگەن سۇحباتىندا دا ەلباسى قازاق تاريحى جايىنداعى ورالىمدى ويلارىن ورتا سالعان-دى.
راسىندا قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويىن ءدال 2015 جىلى اتاپ ءوتۋدىڭ تاريحي نەگىزى بولدى. بۇل نەگىز مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ «تاريح-ي راشيدي» كىتابى ەدى. XIV-XVI عاسىرلارداعى ورتالىق ازيا اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن حالىقتار مەن ولاردىڭ مەملەكەتتەرى تۋرالى تاريحي, ەتنوگرافيالىق, گەوگرافيالىق سيپاتتا مول ماعلۇماتتار بەرگەن تۋىندىدا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان ۋاقىتى رەتىندە 1465-1466 جىلداردى كورسەتەدى.
وسىلايشا تاسقا قاشالعان تاريحي دەرەككە سۇيەنىپ, 2015 جىل ۇلتتىق تاريحتى ۇلىقتاۋدا مەرەيلى بەلەستەر جىلى دەپ جاريالاندى. ازاتتىعىمىزدىڭ قوس مۇشەلى قارساڭىندا قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ وتۋگە قام جاسالدى.
ەسەسىنە حاندىق تويى ءبىر كۇندىك نەمەسە ءبىر اپتالىق شارانىڭ شەڭبەرىندە قالىپ قويمادى. جىل ون ەكى اي ەلدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە حاندىق تاريحىنا قاتىستى ءتۇرلى دەرەكتەر ايتىلعان باسقوسۋلار, كەلەلى كەڭەستەر ءوتىپ جاتتى. بۇنىڭ ءبارى دە سايىپ كەلگەندە ۇلتتىق تاريحتى اقتاڭداردان تازارتىپ, حاندارعا قاتىستى بىزگە بەيمالىم دۇنيەلەردىڭ سىرىنا ءۇڭىلۋ ءۇشىن قاجەت بولدى.
ءوزىمىز كۋا بولعان وسىنداي ءبىر شارا قازاق حاندىعىنىڭ تۋى تىگىلگەن جامبىل جەرىندە ءوتتى. م.ح.دۋلاتي اتىنداعى تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى مۇرىندىق بولعان «ۇلى كوشتىڭ جولىمەن» دەپ اتالاتىن تاريحي-تانىمدىق ەكسپەديتسياسى ابىلقايىر ۇلىسىنان ىرگەسىن ءبولىپ, ەلدى باستاپ موعول حاندىعىنا قاراي كەلگەن كەرەي مەن جانىبەك حاندار جۇرگەن سۇرلەۋگە قايتا ءتۇستى. قۇرامىنا سايدەن جولداسباەۆ, ماديار ەلەۋوۆ, دوكەي تالەەۆ سىندى تانىمال ارحەولوگ-تاريحشىلار كىرگەن ەكسپەديتسيا جامبىل وبلىسىنىڭ سارىسۋ اۋدانىنداعى ساۋداكەنت قالاشىعىنان باستاپ, مويىنقۇمداعى قوزىباسى تاۋىنا دەيىن ءجۇرىپ ءوتتى. وسى ارالىقتاعى تاريحي-ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردىڭ اربىرىنە سيپاتتاما بەرىلىپ, ولاردىڭ ناقتى ورنالاسقان جەرىنىڭ كوورديناتتارى الىنىپ, ونلاين كارتاعا ءتۇسىرىلدى. ءدال وسى ەكسپەديتسيانىڭ جۇمىسى ناتيجەسىندە وتاندىق تاريحشىلارعا بەيمالىم بولىپ كەلگەن كەرەي حاننىڭ قىستاۋى تابىلدى. بۇعان دەيىن حاندىق تاۋى ورنالاسقان قوزىباستىڭ توڭىرەگىندە حان قوراسى, كىشى, ورتا, ۇلكەن حان تاقتارى دەگەن جەر-سۋ اتتارى بولعانىمەن, كەرەي حاننىڭ قىستاۋى جايىندا كوپ دەرەك ايتىلا قويمايتىن. ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى جەرگىلىكتى كونەكوز قاريالاردىڭ كومەگىمەن اتالعان قىستاۋ ورنالاسقان ورىندى تاپتى. كەيىننەن وندا ءتۇرلى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ, بۇل ماڭدا شىن مانىندە قازاقتىڭ العاشقى حاندارىنىڭ ءىزى قالعاندىعى دالەلدەندى. وسىلايشا حاندىق تويى قارساڭىندا حاندىق تۋى تىگىلگەن ءدال وسى مويىنقۇمداعى قوزىباس ەكەندىگى دە ناقتى دەرەكتەرمەن راستالدى.
حاندىق تويىنا ارنالعان شارالار لەگى 2015 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا ەلوردادان باستالدى. تاۋەلسىزدىك سارايىندا وتكەن سالتاناتتى جيىنعا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆپەن بىرگە ازەربايجان پرەزيدەنتى يلحام اليەۆ, قىرعىزستاننىڭ سول كەزدەگى پرەزيدەنتى المازبەك اتامباەۆ جانە تۇركيا پارلامەنتىنىڭ توراعاسى يسمەت يىلماز قاتىستى.
ارادا 1 اي وتكەن سوڭ ەكى مىڭجىلدىق تاريحى بار تاراز قالاسى تاريحي تويعا ءتور ۇسىندى. تارازداعى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالعان مونۋمەنتتىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى قازاقتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىندا شەشۋشى فاكتورعا اينالعانىن تىلگە تيەك ەتتى. «ءبىز – بوداندىق كەزەڭىندە ءجۇرىپ, تاۋەلسىزدىك الماي جۇرگەن كەزدە ءوز تاريحىنان اجىراپ قالعان حالىقپىز. ءبىزدىڭ تاريحىمىز تەرەڭ ەكەنىن جاستارعا كورسەتپەسەك, ءبىزدىڭ وندا «ماڭگىلىك ەل» بولۋ دەگەن يدەيامىز ورىندالمايدى. ءبىز كەشە عانا بولا قالعان حالىق ەمەسپىز. سوناۋ ساقتاردان, عۇنداردان, تۇركى مەملەكەتتەرىنەن, ودان كەيىن التىن وردادان قالعان. كەرەي مەن جانىبەك سوڭىنان ەل ەرتىپ, شۋدىڭ جاعاسىندا تۋ كوتەرگەن كەزدە, قازاق دەگەن ءسوز سول كەزدە شىققان بولاتىن. سونى دۇنيە جۇزىنە پاش ەتۋ ءۇشىن, اسىرەسە, ۇل-قىزدارىمىز, كەلە جاتقان ۇرپاق تاريحىمىزدىڭ تەرەڭ ەكەنىن ءبىلسىن دەپ وسىنى جاساپ وتىرمىز. قازىرگى قيىن-قىستاۋ زامانعا قاراماي وسىنداي ۇلكەن كەشەن اشىپ, ەسكەرتكىش قويدىق» دەدى ەلباسى.
قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالعان مونۋمەنتتە ۇزىندىعى 28 مەتر بولاتىن ستەللا مەن كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ مۇسىندەرى قويىلعان.
سونداي-اق ءدال وسى تويدا تاراز قالاسىندا «كونە تاراز» ارحەولوگيالىق پاركى اشىلدى. تالايعى تارازدىڭ توپىراققا جاسىرىلعان تاريحىنان سىر شەرتەتىن بۇل كەشە كونە قالانىڭ ورنىنا تۇرعىزىلعان. ونىڭ جانىندا قالانىڭ ورنىن قازۋ كەزىندە تابىلعان تاريحي جادىگەرلەر قويىلعان مۋزەي مەن دوستىق ءۇيى قاتار ورنالاستى.
تارازداعى توي قارساڭىندا ەلىمىزدىڭ وبلىستارى مەن ءىرى قالالارى تاريحي شاھارعا تارتۋ جاسادى. اللەيالار مەن سكۆەرلەر, ءسان سالتاناتى جاراسقان عيماراتتار توتىداي تارانعان تارازدىڭ اجارىن اشىپ, كوركىنە كورىك قوستى. ال توي كۇنى تارازعا ۇلى جىبەك جولىن جاڭعىرتقان «قىتاي – قازاقستان: ۇلى جىبەك جولىنىڭ شاي مادەنيەتى» دوستىق جانە ىنتىماقتاستىق كەرۋەنى تابان تىرەدى. قىتاي
حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ شەنسي پروۆينتسياسىنىڭ سيان قالاسىنان شىققان كەرۋەن ەجەلگى ساۋدا جولىمەن 2 اپتاعا جۋىق جول جۇرگەن.
تاريحي تويدا «تاراز-ارەنا» سپورت سارايىندا قر پرەزيدەنتىنىڭ جۇلدەسى ويناتىلعان قازاق كۇرەسىنەن «ەۋرازيا بارىسى» حالىقارالىق جارىسى ۇيىمداستىرىلدى. سونىمەن قاتار «ماڭگىلىك ەل» رەسپۋبليكالىق اقىندار ايتىسىندا ايتىسكەرلەر قازاقتىڭ تاريحىن جىرعا قوستى. «اتشابار» يپپودرومىندا رەسپۋبليكاداعى ەڭ العاشقى ات پولوسى كلۋبىنىڭ اشىلۋى ءوتتى.
تاعىلىم مول بولعان تاريحي تويدىڭ تاريح قويناۋىنا ەنگەنىنە 6 جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى. راسىندا بۇل تويدىڭ وتاندىق تاريح عىلىمىن بىلاي قويعاندا قازاق قوعامىنا بەرەرى كوپ بولدى. كۇنى كەشە تاۋەلسىزدىگىن العان قازاقتىڭ تاريحى تەرەڭدە جاتقانىنا الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ كوزىن جەتكىزدىك.
اتا-بابا ارمان ەتكەن ازاتتىققا قول جەتكىزۋدىڭ ارقاسىندا بابا مۇراسىنىڭ سوڭىنا شام الىپ تۇستىك. وسىلايشا تاريحي ادىلدىك سالتانات قۇرىپ, قازاق تاريحىنىڭ جاڭا داۋىرىنە اياق باستىق.
