مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىندە وتكەن القا ماجىلىسىندە ەلىمىزدەگى ادام ساۋداسىمەن كۇرەستىڭ وزەكتىلىگىن, مۇنداي قىلمىستاردى تەرگەۋ مەن كىنالىلەردى سوت تارتىبىمەن جازالاۋدى قاتايتۋ قاجەتتىگىن, سونداي-اق وسى باعىتتا الدا اتقارىلاتىن جۇمىستاردىڭ ماڭىزىن اتاپ وتكەن ەدى.
زاڭدى قاتايتقان ءجون
قازىر ادام ساۋداسىنىڭ ەڭ كوپ تارالعان ءتۇرى ايەلدەردى جەزوكشەلىككە يتەرمەلەۋ, پريتوندار ۇيىمداستىرۋ مەن جەڭگەتايلىق بولىپ وتىر. ءتىپتى ەڭبەك نارىعىنداعى قۇلدىق تا جىلدان-جىلعا كوبەيىپ بارادى. اسىرەسە ىشىمدىككە بەيىم, جانىن قيناپ جۇمىس ىستەگىسى كەلمەيتىن 20-50 جاستىڭ اراسىنداعى ەر ادامدار كوبىرەك جاپا شەگۋدە. وتكەن جىلى تىركەلگەن جاڭا تۋعان نارەستەلەر مەن كامەلەتكە تولماعان بالالاردى ساتۋ وقيعالارى دا الاڭداتىپ وتىر.
جىل قورىتىندىسىنا بايلانىستى كەڭەيتىلگەن القا ماجىلىسىندە قر ىشكى ىستەر ءمينيسترى, ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيا توراعاسى ەرجان سادەنوۆ جاسىرىن ادام ساۋداسىنا قارسى كۇرەستە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ 2023 جىلى اتقارعان جۇمىسىن سارالاپ, وسى نەگىزدە جۇيەلى دە كەشەندى شارۋالاردىڭ اتقارىلعانىنا توقتالدى.
جاسىراتىنى جوق, ەلىمىزدە ادام ساۋداسى ءبىرازدان بەرى ۇكىمەت پەن قۇزىرەتتى ورگانداردىڭ باس اۋرۋىنا اينالىپ كەلەدى. تەك 2023 جىلى عانا وسى باعىتتا 124 قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ, 27 ادام قۇلدىقتان بوساتىلعان. ونىڭ 22-ءسى – جاسى كامەلەتكە تولماعان 12-17 جاس ارالىعىنداعى ءجاسوسپىرىم. ەڭ سوراقىسى, اردان بەزگەندەر 14-17 جاس ارالىعىنداعى 7 قىز بالانى جەڭىل جۇرىسكە ماجبۇرلەگەن.
«قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ادام ساۋداسىنا قارسى كۇرەستە جۇمىلا قيمىلداپ, قولدان كەلەتىن بارلىق مۇمكىندىكتى جۇزەگە اسىرىپ جاتىر» دەدى ۆەدومستۆو باسشىسى. سونىڭ ءبىرى – قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنىڭ ماجىلىسىنە جولداعان زاڭ جوباسى. بۇل قۇجات تاياۋ ۋاقىتتا قابىلدانسا, ادامداردى ءتىرى تاۋارعا اينالدىرىپ, اياعىن الشاڭ باسىپ جۇرگەندەرگە قىلبۇراۋ سالىپ, تاۋبەسىنە كەلتىرۋگە مولىنان مۇمكىندىك تۋار ەدى دەپ ويلايمىز.
راسىندا, قازىر ادامداردى كوشەدەن, ۆوكزالدان, ايالدامادان الىپ كەتىپ, ۇرىپ-سوعىپ, قۇجاتىن تارتىپ الىپ, الىس مەكەندەرگە اپارىپ مال باقتىرىپ قوياتىندار نەمەسە ءالى ون ەكىدە ءبىر گۇلى اشىلماعان جاپ-جاس قىزداردى جەزوكشەلىككە جەگەتىندەر زاڭنىڭ وسالدىعىن, ولاردىڭ ءوز قۇقىعىن جەتە بىلمەيتىن ساۋاتسىزدىعىن پايدالانىپ ءجۇر.
ماسەلەن, استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى ءاليما ەسىمدى كەلىنشەك ءوزىنىڭ وتباسىنداعى بولعان كەلەڭسىز جاعداي تۋرالى ءىستىڭ انىق-قانىعىنا جەتە الماي ەكى جىلدان بەرى قۇقىق قورعاۋ مەكەمەلەرىنىڭ تابالدىرىعىن توزدىرىپ ءجۇر. 2019 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا 1979 جىلى تۋعان ەرقانات اتتى ءىنىسى بازاردا جۇكشى بولىپ جۇمىس ىستەپ جۇرەدى. ءبىر كۇنى ۇيىنە كەشقۇرىم كەلىپ اپىل-عۇپىل «ءبىر جاقسى «كالىم» شىعىپ تۇر» دەپ قاسىنداعى تارعىن دەگەن جىگىت ەكەۋى ءۇش كۇنگە 200 مىڭ تەڭگەگە ءبىر جۇمىستى اتقارۋعا كەلىسكەنىن ايتىپ, ۇيدەن شىعىپ كەتەدى. سول كەتكەننەن ول قايتىپ ورالمايدى. وتباسى, جاقىن-جۋىعىنىڭ ىزدەمەگەن جەرى قالمايدى. ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ كەتكەن ادامدى پوليتسيا دا تابا الماي دارمەنسىزدىك تانىتادى. ونىڭ ۇستىنە ەلدە ءدال سول كەزدە جاپپاي ىندەت باستالىپ, «جىعىلعانعا – جۇدىرىق» بولادى. تەك 2021 جىلدىڭ مامىر ايىنان باستاپ ءاليما ءىنىسىن دەندەپ ىزدەي باستايدى. جەرگىلىكتى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا حابارلاندىرۋ بەرەدى. اياعى جەتكەن جەردەگى شارۋا قوجالىقتارى مەن فەرمەرلەردى تۇگەل ارالاپ شىعادى. بالشى-كورىپكەلدەردى دە جاعالايدى. دەگەنمەن ەش ناتيجە بولمايدى. ءسويتىپ جۇرگەندە, 2021 جىلدىڭ كۇزىندە قوڭىراۋ سوعىلادى. حابارلاسىپ تۇرعان قالالىق كريمينالدى پوليتسيا بولىمىنەن ەكەن. قاراعاندى وبلىسىنىڭ بەسوبا دەگەن اۋىلىندا وزەننەن وتەمىز دەپ ەكى ادامنىڭ ءبىرى سۋعا باتىپ كەتكەن دە, ەكىنشىسى جاعاعا شىققانمەن, ەش قۇجاتى جوق, اۋرۋحانادا حال ۇستىندە جاتقانىن ايتادى. ەرتەڭىندە اتالعان مەكەنجايداعى اۋرۋحاناعا بارسا, ەس-ءتۇسسىز جاتقان ءوزىنىڭ ءىنىسى ەكەنىن تانيدى. ءبىر ايدان كەيىن ونىڭ بەتى بەرى قاراعانمەن, ءوزىنىڭ قايدا, كىمدە قۇلدىقتا بولعانىن تاپ باسىپ ايتا المايدى. تەك ايتاتىنى: «ءبىزدى ناريمان ەسىمدى ءبىر ادام كوپ اقشا بەرۋگە كەلىسىپ, قوي قىرقۋعا الىپ بارىپ, قۇجاتىن تارتىپ الىپ, جىبەرمەي قويعان». سودان بۇل ەكەۋى ىڭعايىن تاۋىپ قاشىپ شىعىپ, وزەننەن وتەمىز دەگەندە ەسىن جوعالتقان. تەكسەرە كەلە, ولار سۋدان وتكەن بەسوبا اۋىلىندا ونداي فەرمەر دە, شارۋا قوجالىعى دا جوق بولىپ شىعادى. اۋىلدان بىردە-ءبىر ادام بۇل كىسىلەردى كورمەگەن بولىپ شىعادى.
اباي وبلىسىندا جۇيكە اۋرۋىمەن ەسەپتە تۇراتىن 50 جاستاعى ەر ادامدى ەكى جىگىت الداپ, سەمەيدەن 200 شاقىرىم جەردەگى اۋىلعا الىپ بارىپ, مالدىڭ سوڭىنا سالىپ قويعان.
ورالدا 30 جاسار كەلىنشەك 17-دەگى قىزدى الداپ-ارباپ, قورقىتىپ, ءۇش اي بويى ءتانىن ەركەكتەرگە ساۋدالاپ, تۇسكەن اقشانى تەك ءوزىنىڭ قالتاسىنا باسىپ وتىرعان.
ايتا بەرسە, مۇنداي مىسالدار جەتىپ ارتىلادى. ءتىپتى اراسىندا جاڭا تۋعان ءسابيدى ساۋداعا سالعاندارى دا بار.
قاتاڭ باقىلاۋ بولسا…
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ىشكى ىستەر مينيسترلىگى ۇيىمداسقان قىلمىسپەن كۇرەس دەپارتامەنتى ادام ساۋداسىمەن كۇرەس باسقارماسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى شىنار كوشەرباەۆانىڭ ايتۋىنشا, 2022 جىلى ادام ساۋداسىنا قاتىستى ەلىمىزدە 57 قىلمىستىق ءىس قوزعالسا, 2023 جىلى ول 103-كە جەتىپتى. بۇل – قاتتى ويلانارلىق جاعداي. جىل وتكەن سايىن ادام ۇرلاۋ ءوسىپ بارا جاتىر. زاڭگەر مۇراتبەك ەسمۇرزا مۇنىڭ استارىندا ەڭبەك زاڭناماسىنىڭ ورەسكەل بۇزىلاتىنى, ادامدارعا ۋاقىتىندا مەملەكەت تاراپىنان الەۋمەتتىك كومەك كورسەتىلمەيتىنى سياقتى ءتۇيىندى تۇيتكىلدەر جاتقانىن ايتادى. بۇعان قوسا, قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ادام ۇرلىعى مەن ادام ساۋداسىنا جەتكىلىكتى دارەجەدە ماڭىز بەرىپ وتىرعان جوق. «جۇمىس ىزدەپ كەتكەن شىعار, تابىلار» دەگەن سىڭايدا جان-جاقتى ىزدەۋگە, ونى ءجىتى تەرگەۋگە جەتكىلىكتى كوڭىل اۋدارمايدى.
«تاجىريبە كورسەتىپ وتىرعانداي, قازاقستاندا ادام ساۋداسى, نەگىزىنەن, اۋىل شارۋاشىلىعى جۇمىستارى مەن قۇرىلىسقا, سوسىن جاس قىزداردى جەزوكشەلىككە پايدالانۋ ماقساتىندا الاياقتىق جولمەن جۇزەگە اساتىنى بەلگىلى بولدى. الايدا جەرگىلىكتى جەرلەردە وعان ەشكىم دە نازار اۋدارمايتىن جاعدايعا جەتتى. ماسەلەن, اۋىلدىق جەردە «بالەنشە دەگەن فەرمەر قالادان ءبىر-ەكى «بيچ» الىپ كەلىپ جۇمىس ىستەتىپ جاتىر ەكەن» دەگەن سوزدەردى كەز كەلگەن ادام ەستىسە دە, وعان ءمان بەرمەيتىن بولدىق. ال شىندىعىندا, بۇعان جەرگىلىكتى جەردەگى كوزى اشىق ءاربىر ادام بەي-جاي قاراماۋى كەرەك ەدى. دابىل قاعىپ: «ول ادامدار قايدان كەلگەن؟ جەكە باسىن كۋالاندىراتىن قۇجاتى بار ما؟ جۇمىسقا ءوز ەركىمەن كەلدى مە, الدە زورلىقپەن اكەلدى مە؟» دەگەن جايلاردى كوتەرسە, ادامدى قۇلدىققا جەگەتىندەر سانى ازايار ەدى» دەيدى زاڭگەر.
مويىنداۋ كەرەك, قازىر اۋىلدىق جەرلەردە كوپ ادامنىڭ جەكە باسىن كۋالاندىراتىن قۇجاتى جوق. كۇندەلىكتى قاجەتى بولماعان سوڭ قايدا قالعانىن بىلمەيدى نەمەسە جوعالتقان. مىنە, وسىنداي ادامدار جۇمىس ىزدەپ شىعىپ, كوبىنە ادام ساۋداسىمەن اينالىساتىنداردىڭ قۇربانى بولىپ جاتادى.
– بۇعان قارسى تۇرۋ ءۇشىن اۋىلدىق جەرلەردە مۇعالىمدەر مەن دارىگەرلەردى, اكىمدىكتىڭ قىزمەتكەرلەرىن وسىنداي ەڭبەك قۇلدىعىنا جەگىلگەن ادامداردى انىقتايتىنداي وقۋ كۋرسىن وتكىزۋ كەرەك. ەڭبەك ينسپەكتورلارىنا كۇدىكتەنگەن ءار ادامدى باقىلاۋعا الاتىن, قاجەت بولسا, تەرگەپ-تەكسەرەتىن وكىلەت بەرىلۋى كەرەك, – دەيدى قوعام بەلسەندىسى نۇرزادا ەسىم.
سابيلەر ساۋداعا سالىنادى
تۋعان اناسىن ىزدەپ جۇرگەن بەلگيالىق قازاق جىگىتىنىڭ تاعدىرىنا الاڭداپ, ونىڭ زاڭدى وكىلى بولىپ جۇرگەن بەلگىلى جۋرناليست قىمبات دوسجاننىڭ ايتۋىنشا, ەلىمىزدە بالا ساتۋ وسى عاسىردىڭ باسىندا ءورىس الىپ, ءالى جالعاسىپ كەلە جاتقان كورىنەدى. ءتىپتى پەرزەنتحانالاردا بالاسىنان جاعدايى بولماي باس تارتقان انالارعا كەيىن «ءسابيىڭ شەتىنەپ كەتتى» دەپ جاقىنداتپايتىن فاكتىلەردىڭ بار ەكەنى ايتىلادى. سوسىن سول شاقالاقتى پەرزەنت سۇيە الماي جۇرگەن كەلىنشەكتەرگە ساتاتىنى بەلگىلى بولىپ جاتىر. قىلمىسى اشكەرە بولىپ, باسى داۋعا قالىپ جاتقان مەديتسينا قىزمەتكەرلەرى دە انىقتالىپتى. بۇل – وتە اۋىر قىلمىس. ساتقاننىڭ دا, ساتىپ العاننىڭ دا ءىس-ارەكەتى دالەلدەنسە, 18 جىلعا دەيىن تەمىر تورعا قامالۋى مۇمكىن. بىراق وعان توقتاپ جاتقان قاسكويلەر بايقالمايدى.
استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى وتەۋلى كەنجەبەكتىڭ ويىنشا, سابيلەردى ساۋداعا سالۋعا و باستا مەملەكەتتىڭ ءوزى جول بەرىپ قويعان. كەيىن استىرتىن ەتەك الىپ كەتكەن بۇل قىلمىستىڭ جولىن تۇپكىلىكتى كەسۋ ەندى مۇمكىن ەمەستەي كورىنەدى.
«جات ەلگە قاراكوز بۇلدىرشىندەرىمىزدى «سىرقاتىنان ەمدەتەمىز» دەگەن جەلەۋمەن قوماقتى قارجىعا ساۋدالاعانى ءوز الدىنا, دەنى ساپ-ساۋ بوبەكتەردىڭ كەزىندە قانشاسى مۇحيت اسىپ كەتكەنىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن. دەگەنمەن بۇگىندە ولاردىڭ كەيبىرى تام-تۇمداپ ايقىندالىپ جاتىر. سابيلەر ءالى دە ساتىلادى. وسى كەلەڭسىزدىككە قۇزىرلى ورگاندار, قوعامدى جۇمىلدىرا وتىرىپ, جول بەرمەسە قۇبا-قۇپ بولار ەدى» دەيدى قالا تۇرعىنى.
