ەلىمىزدىڭ جۇرەگى – استانا قالاسىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى وڭىرلىك كوميسسيا قۇرىلعان. استانالىق كوميسسيا قۇرامىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگى عىلىم كوميتەتىنىڭ مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى, ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى, م.لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاقستاندىق فيليالى, استانا حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتى, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى اتىنداعى ۇلتتىق قورعانىس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جەتەكشى عالىمدارى, استانا قالاسىنىڭ بىرىككەن مۋزەيلەر ديرەكتسياسىنىڭ, استانا قالاسى مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ قىزمەتكەرلەرى بار. بۇگىنگى سۇحباتىمىزدىڭ كەيىپكەرى – استانا قالاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءارحيۆى مەكەمەسى عىلىمي-زەرتتەۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى عازيزا يساحان – استانا قالاسى بويىنشا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى وڭىرلىك كوميسسيا مۇشەسى, توپ جەتەكشىسى.
– قازان توڭكەرىسىنىڭ الاساپىران قۇيىنى, ءاسكەري كوممۋنيزم ساياساتى, ەرىكسىز ۇجىمداستىرۋ, مالىنان ايىرىلعان ەلدىڭ الاپات اشتىققا ۇشىراۋى, 37-ءنىڭ قىرعىنى, ودان كەيىنگى سوعىس, مىنە, تۇگەل تەرمەلەمەي-اق, باس-اياعى 20-30 جىل ىشىندەگى وسى تراگەديانىڭ ءبارى اقمولا وڭىرىندە ەرەكشە كورىنىس الدى ەمەس پە؟
– حح عاسىر – قازاق حالقى ءۇشىن تاۋقىمەتى مول, قاراما-قايشىلىعى كوپ زەرتتەۋدى, زەردەلەۋدى قاجەتسىنەتىن تاريح ۇزىگى. ۇلت ۇلكەن يمپەريانىڭ قاتىگەز تاجىريبەسىنىڭ (ەكسپەريمەنتىنىڭ) قۇربانى بولدى. توتاليتارلىق جۇيەنىڭ ساياساتىنان ميلليونداعان جازىقسىز جان جاپا شەكتى, جۇزدەگەن مىڭ ادام اتىلدى, اسىلدى, تۇرمەگە قامالدى, بوسقىنشىلىققا ۇشىرادى, اتامەكەنىنەن ايىرىلدى. ۇلتتىق بولمىستى ساقتاۋعا جان-جاقتان قىسپاق جاسالدى. بۇرىن-سوڭدى بولماعان اشارشىلىقتان حالىقتىڭ 49 پايىزى قىرىلدى, زيالىلار قۋعىندالدى, تىلگە, ادەبيەتكە توسقاۋىل قويىلدى. ەكى رەت الىپپە اۋىستىرىلدى. ۇلت عاسىرلار بويعى داعدىسىنان ايىرىلدى. الاش قايراتكەرلەرى, ودان سوڭ ءدىن وكىلدەرى, ودان سوڭ باي-كۋلاكتار, ولاردىڭ اعايىن-تۋىسى, ءتىپتى قاراپايىم حالىق قۋعىنعا ۇشىرادى. بۇل – جالپىعا بەلگىلى جاعداي. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز وسى وقيعالاردىڭ سالدارىن زەردەلەۋمەن ايقىندالدى. ياعني حالىق جادىن تاريحي شىندىق نەگىزىندە قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا كەڭەستىك رەجيمدەگى قۋعىن-سۇرگىننىڭ اۋقىمىن انىقتاۋ, قۇربانداردىڭ تولىق ءتىزىمىن جاساۋ, ازاماتتاردىڭ جازىقسىز اتىلعان, جەرلەنگەن ورنىن انىقتاۋ, ارنايى ارحيۆتەردەگى قۇپيا قۇجاتتاردى قۇپياسىزداندىرۋ, ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى زاڭ جوبالارىن دايىنداۋ جۇمىسىن ۇيلەستىرۋدە, ۇيىمداستىرۋ باعىتىندا مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ جوبالىق كەڭسە قىزمەتكەرلەرىنىڭ, كەڭسە باسشىسى, زاڭگەر-عالىم سابىر قاسىموۆتىڭ ەڭبەگى ەرەكشە. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ جۇمىس توبىن قۇرۋ جۇمىسىنان باستاپ ءاربىر وڭىرگە, ءاربىر زەرتتەۋشىگە, ءاربىر ارحيۆكە قاجەتتى جادىناما ازىرلەۋ, عىلىمي-ادىستەمەلىك كومەك كورسەتۋ, باعىت بەرۋ, سەمينار وتكىزۋ, قات-قابات جۇمىستار جۇرگىزىلدى.
ناتيجەسىندە قۋعىن-سۇرگىن بويىنشا 2 ملن 400 مىڭنان اسا قۇپيا قۇجات قۇپياسىزداندىرىلدى, 3 ملن-نان استام قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى مەن زارداپ شەككەندەر انىقتالدى, 2 زاڭ جوباسى ازىرلەندى. عالىمداردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا سوتقا تارتىلعاندار – 115 مىڭ, اتىلعاندار 25 مىڭ بولعان ەدى, بۇل تسيفر كۇن سايىن وزگەرۋدە. جوبالىق كەڭسەنىڭ سوڭعى مالىمەتى بويىنشا 311349 ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى اقتالىپ وتىر.
– ءبىر بۇل عانا ەمەس, بۇعان دەيىن دە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندەگى كوميسسيالار بولعانىن بىلەمىز.
– عالىمدار اقتاۋ ساياساتىن كەڭەستىك, پوستكەڭەستىك دەپ ەكىگە بولەدى. كەڭەستىك كەزەڭنىڭ ءوزى «حرۋششەۆتىڭ جىلىمىعى» مەن «گورباچەۆتىڭ قايتا قۇرۋى» بولىپ تاعى بولىنەدى.
استانا قالاسىنىڭ مەملەكەتتىك ارحيۆىندە 1920-1930 جىلدارداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ماسەلەلەرىنە قاتىستى اقمولا وڭىرىندەگى مەملەكەتتىك بيلىك, مەملەكەتتىك باسقارۋ, ىشكى ىستەر, زاڭ, سوت, پروكۋراتۋرا, باسقا دا مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ قۇجاتتارى ساقتالعان. بۇل جيناقتا ارحيۆ قۇجاتتارىنىڭ تامشىداي ءبىر بولىگى عانا جاريالاندى
كسرو-دا كونتررەۆوليۋتسيالىق قىلمىسى ءۇشىن لاگەر, كولونيا, تۇرمەدە جازاعا تارتىلعاندار مەن جەر اۋدارىلعان ادامداردىڭ ءىسىن قايتا قاراۋ تۋرالى ورتالىق جانە جەرگىلىكتى كوميسسيالار قۇرۋ تۋرالى كوكپ وك پرەزيديۋمىنىڭ قاۋلىسى 1954 جىلى 4 مامىردا قابىلداندى.
ورتالىق جانە جەرگىلىكتى كوميسسيالاردىڭ جۇمىسى 1954-1956 جىلدارى جۇرگىزىلدى, كوميسسيا جازانى جەڭىلدەتۋ, بوساتۋ تۋرالى شەشىمدى اسا ساقتىقپەن, جالتاقتاپ قابىلدادى. 1955 جىلى 31 جەلتوقساندا قۇرىلعان «پوسپەلوۆ كوميسسياسى» اتاۋىمەن بەلگىلى پارتيالىق كوميسسيا پارتيا, مەملەكەت قايراتكەرلەرى مەن اسكەري باسشىلارعا قارسى قۋعىن-سۇرگىن تۋرالى ماسەلەلەردى قاراستىردى. العاش رەت مەملەكەتتىك دەڭگەيدە رەسمي تۇلعالار ءستاليننىڭ ءوز حالقىنا جاساعان قىلمىسىن اشكەرەلەدى.
حرۋششەۆتىڭ «جىلىمىعى» ازداعان دەموكراتيالىق پروتسەستەرگە جول اشقانمەن, ونىڭ كوپشىلىگى جارىم-جارتىلاي ارەكەت بولدى.
30-40-جىلدارى جانە 50-جىلداردىڭ باسىنداعى قۋعىن-سۇرگىنگە قاتىستى ماتەريالداردى قايتا زەردەلەۋ جونىندەگى كسرو وك ساياسي بيۋروسى جانىنان 1988 جىلى قۇرىلعان كوميسسيا جازىقسىز قۋدالانعاندارعا بايلانىستى تاريحي ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرۋدى تالاپ ەتتى.
قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان ساتتەن بەرى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندە ەكى كوميسسيا جۇمىس جاساعانىن بىلەمىز. ونىڭ العاشقىسى قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ 1991 جىلعى 12 قاراشاداعى قاۋلىسىمەن قۇرىلعان اكادەميك ماناش قوزىباەۆ باستاعان كوميسسيا قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن كاكسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ 1928 جىلعى 27 تامىزداعى «باي شارۋاشىلىقتارىن تاركىلەۋ تۋرالى», 1928 جىلعى 13 قىركۇيەكتەگى «اسا ءىرى جانە جارتىلاي فەودال بايلاردى تاركىلەۋ مەن جەر اۋدارۋعا قارسى ارەكەت جاساعانى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپتىلىق تۋرالى» جانە 1930 جىلعى 19 اقپانداعى «جاپپاي ۇجىمداستىرۋ اۋداندارىندا اۋىل شارۋاشىلىعىن سوتسياليستىك جولمەن قايتا قۇرۋدى نىعايتۋ جونىندەگى جانە كۋلاكتار مەن بايلارعا قارسى كۇرەس جونىندەگى شارالار تۋرالى» قاۋلىلارىن زەردەلەپ, زەرتتەپ, 1993 جىلى اتالمىش قاۋلىلار حالىققا قارسى, حالىقتى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتقانى جونىندەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ تورالقاسى كوميسسياسىنىڭ قورىتىندىسىن جاريالادى. كوميسسيانىڭ قورىتىندىسى مەن شەشىمى جوعارعى كەڭەستىڭ وتىرىسىنا جانە قاراۋىنا ەنگىزىلمەگەندىكتەن, تولىق جۇزەگە اسپادى.
ەكىنشى كوميسسيا 1997 جىلى دەپۋتات سابىر قاسىموۆتىڭ باستاماسىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى سەناتىنىڭ قاۋلىسىمەن قۇرىلعان ەدى. دەگەنمەن 1993 جىلعى 14 ساۋىردە قابىلدانعان «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» زاڭىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ماتەريالدارى مەملەكەتتىك قۇپياعا جاتپاسا دا, ارنايى ارحيۆتەردىڭ قۇپيا قورىنداعى قۇجاتتار سول باياعى جابىق كۇيىندە قالدى. سول سەبەپتى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ پروتسەسى تولىق اياقتالمادى, تاريح عىلىمىنداعى «اقتاڭداق بەتتەر» دە اشىلماي قالعان ەدى.
ناتيجەسىندە قۋعىن-سۇرگىن بويىنشا 2 ملن 400 مىڭنان اسا قۇپيا قۇجات قۇپياسىزداندىرىلدى, 3 ملن-نان استام قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى مەن زارداپ شەككەندەر انىقتالدى, 2 زاڭ جوباسى ازىرلەندى. عالىمداردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا سوتقا تارتىلعاندار – 115 مىڭ, اتىلعاندار 25 مىڭ بولعان ەدى, بۇل تسيفر كۇن سايىن وزگەرۋدە. جوبالىق كەڭسەنىڭ سوڭعى مالىمەتى بويىنشا 311349 ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى اقتالىپ وتىر
– جۋىردا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا ماتەريالدارىنىڭ نەگىزىندە جوبالىق كەڭسەنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن دايىندالعان كوپتومدىق (31 توم) جارىققا شىقتى. كوپتومدىقتىڭ 23 تومى استانا قالاسىنىڭ وڭىرلىك كوميسسيا مۇشەلەرى ازىرلەگەن «اقمولا ءوڭىرى – ارحيۆ قۇجاتتارىندا (حح ع. 20-40 جج.)» قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى شىعىپ, ارحيۆتىك قۇجاتتارعا تاريحشى عالىمدار مەن قالىڭ كوپشىلىكتىڭ قولى جەتتى. سول تۋرالى تولىعىراق ايتساڭىز.
– بۇل جيناققا اقمولا وڭىرىندە سول كەزەڭدەگى قوعامنىڭ شىنايى كەلبەتىن اشاتىن 222 قۇجات توپتاستىرىلدى. جيناقتى قۇراستىرۋدا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا بەكىتكەن زەرتتەۋ مەن زەردەلەۋ جۇمىسىنىڭ نەگىزگى باعىتتارى باسشىلىققا الىندى.
قۇجاتتار جيناعىنا حح ع. 20-40-جىلدارىنداعى اقمولا ءوڭىرىنىڭ قوعامدىق-ساياسي ءومىرى مەن ءداستۇرلى شارۋاشىلىعىنداعى تۇبەگەيلى وزگەرىستەر, حالىق وكىلدەرىنىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسى مەن قىزمەتى, اسكەري-ساياسي جاعداي, اشارشىلىقتىڭ سالدارى, تاركىلەۋ كەزىندە مال-مۇلكىنەن ايىرىلعان ادامداردىڭ جانايقايى مەن شەتەل اسۋعا ءماجبۇر بولعان بوسقىنداردىڭ تارالۋ ايماعىن كورسەتەتىن ارحيۆ ماتەريالدارى توپتاستىرىلعان. سونداي-اق ساياسي ناۋقاندار مەن جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە قاتىستى بۇيرىقتار مەن نۇسقاۋلىقتار, قاۋلى-قارارلار مەن شەشىمدەر, قۋعىنعا ۇشىراعان جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ارىز-شاعىمدارى مەن تالاپتارى, رەسمي بايانداۋ جازبالارى, ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر جانە ساياسي قۇقىعىنان ايىرىلعان ادامداردىڭ ءتىزىمى ەنگىزىلگەن.
استانا قالاسىنىڭ مەملەكەتتىك ارحيۆىندە 1920-1930 جىلدارداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ماسەلەلەرىنە قاتىستى اقمولا وڭىرىندەگى مەملەكەتتىك بيلىك, مەملەكەتتىك باسقارۋ, ىشكى ىستەر, زاڭ, سوت, پروكۋراتۋرا, باسقا دا مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ قۇجاتتارى ساقتالعان. بۇل جيناقتا ارحيۆ قۇجاتتارىنىڭ تامشىداي ءبىر بولىگى عانا جاريالاندى.
جيناقتالعان قۇجاتتار مەن ماتەريالدار قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى ءارحيۆى (الماتى ق.), قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى (الماتى ق.), سولتۇستىك قازاقستان وبلىستىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى (پەتروپاۆل ق.), قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ارنايى مەملەكەتتىك ءارحيۆى (استانا ق.) جانە استانا قالاسىنىڭ مەملەكەتتىك ارحيۆىندە ساقتالعان قور نەگىزىندە جۇيەلەندى. پاريجدەگى مۇستافا شوقاي ارحيۆىنەن 1924 جىلى ەميگرانتتىق باسىلىمدا جاريالانعان اقمولا وڭىرىندەگى اشارشىلىق تۋرالى جازىلعان ماقالاسى ەنگىزىلدى. سونىمەن قاتار, قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ءتۇرلى ساناتتاعى ادامداردىڭ جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرىنە جازعان ارىز-شاعىمدارى مەن تالاپتارى, سوت ۇكىمدەرى اراب ارپىنەن كيريلليتساعا ءتۇسىرىلدى.
– ماعان جيناقتىڭ قۇرىلىمى ۇنادى. ەلدەگى وزگەرىستەر كەزەڭ-كەزەڭىمەن ساتىلاپ جيناقتالعاندىقتان, قاراپايىم وقىرمان سول جىلداردىڭ ناۋبەتىن بىردەن تۇسىنە الادى.
– جيناق 3 تاراۋدان تۇرادى: 1. الاش قوزعالىسى جانە كەڭەستىك بيلىكتىڭ قوعامدى ترانسفورماتسيالاۋ ۇردىستەرى. ءبىرىنشى بولىمدە 78 قۇجات بەرىلگەن:
اقمولالىق الاش زيالىلارى, اقمولا وبلىستىق, ۋەزدىك جانە بولىستىق قازاق سەزدەرى, اسكەري كوممۋنيزم ساياساتى, اقمولا وڭىرىندەگى اشارشىلىق, بوسقىنشىلىق, كەڭەستىك ساياساتقا قارسى كوتەرىلىستەر, سايلاۋ قۇقىعىنان ايىرۋ شارالارى, دىننەن ەلدى بەزىندىرۋ, ءدىني ورتالىقتاردى جابۋ تۋرالى مالىمەتتەر بەرىلەدى.
ەكىنشى تاراۋ – «ساياسي ناۋقاندار جانە ونىڭ سالدارى» (№79-179) اتتى بولىمدە باي-كۋلاكتاردى تاپ رەتىندە جويۋ ساياساتى (بايلاردى تاركىلەۋ, جەر اۋدارۋ), حالىقتى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالۋ, تاپتىق جىك تۋعىزۋ, قىرقىستىرۋ, جەردى, شابىندىقتى ءبولۋ, اۋىلدى كەڭەستەندىرۋ جايلى ايتىلادى.
استىق, ەت دايىنداۋ ناۋقانى, وعان قارسىلىق تانىتقان ادامداردىڭ جازالانۋى, تەرگەۋ-سوت پروتسەستەرى, باندالىق توپتار, ۇجىمداستىرۋ ناۋقانى تۋرالى قۇجاتتار قامتىلعان.
«كەڭەستىك بيلىكتىڭ قۋعىن-سۇرگىن ساياساتى» (№180-222) دەپ اتالاتىن تاراۋدا پارتيالىق تازالاۋلار ناۋقانى, ءدىن وكىلدەرىن قۋدالاۋ, قازاقستان جەرىنە كۇشتەپ جەر اۋدارىلعان حالىقتار تاعدىرى, گۋلاگ لاگەرىندە جابىرلەنۋشىلەر, ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ەۋروپا ەلدەرىندەگى قازاقستاندىق تۇتقىندار تۋرالى قۇندى قۇجاتتار جاريالانعان.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان سوڭ, تاريحي اقتاڭداقتار قايتا قارالىپ, جوعىمىزدى تۇگەندەپ, قۇپيا قۇجاتتار اشىلدى, وتكەنىمىزدى زەردەلەۋ باستالدى. ءورت ورنىنداعى كۇلدەن قايتا تىرىلگەن فەنيكستەي الاش ارىستارىنىڭ ەسىمى قايتادان ەلگە ورالدى, ۇلت-ازاتتىق كۇرەس كوسەمدەرىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەپ, زەردەلەپ, جارىققا شىعارۋ ارقىلى ۇلتتىق سانامىز دا بيىكتەي ءتۇستى. الاش ارىستارىنىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتىپ, ۇرپاقتار جادىندا قالدىرۋ ماقساتىندا يگىلىكتى ىستەر جاسالىپ جاتىر, كوشەلەرگە, مەكتەپتەرگە ەسىمى بەرىلۋى, فيلمدەردىڭ جارىققا شىعۋى, مەملەكەتتىك دەڭگەيدە, يۋنەسكو كولەمىندە مەرەيتويلارىنىڭ اتالىپ ءوتۋى – وسىنىڭ ءبارى كەلەر ۇرپاق ءۇشىن تاعىلىم, ءبىز ءۇشىن مۇنىڭ ءبارى – قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى الدىنداعى پارىز, ۇلت الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك.
