بۇركىتپەن اڭ اۋلاۋ, ساياتشىلىق قۇرۋ – قازاقتىڭ كونەدەن كەلە جاتقان بايىرعى ءداستۇرى. بۇركىتپەن اڭ اۋلاۋ, ياعني اڭ قاعۋ ايتقانعا وڭاي بولعانىمەن, ونىڭ دا قىزىعى ءھام قيىندىعى بارشىلىق. ءاربىر اڭ بۇركىتكە وڭاي الدىرمايدى. ونىڭ دا تابيعي قارسىلاسۋ ءتاسىلى بولادى. قورقاق قوياننىڭ ءوزى قاشىپ بارا جاتىپ ۇستىنەن بۇركىت ءتونىپ كەلگەندە ىنگە كىرەدى, قۋىسقا تىعىلادى نەمەسە بۇركىت ءشۇيىلىپ كەلىپ سىپىرا بەرگەندە, بۇلت بەرىپ, قۇستىڭ ۇستىنەن سەكىرىپ كەتەدى. ەگەر جەر قاتتى ءارى تار بولسا, بۇركىتتى تاس قاپتىرىپ, ولىمگە دۋشار ەتەدى. ەڭىسكە قاراي قاشسا بۇركىتكە تەز تۇتىلاتىنىن بىلەتىن قويان, البەتتە, ورگە قاراي قاشادى. قوياندى ۇستاۋ ءۇشىن دە بۇركىتكە وتە ەپتىلىك كەرەك.
بابى قانعان قۇس قاسقىرعا تۇسەدى. قاسقىر تۇلكىدەي ەمەس, اڭعال, الاڭعاسار كەلەدى. باستابىندا نە بولعانىن تۇسىنبەي, تۇمسىعىنان شەڭگەلدەپ العان بۇركىتتەن قۇتىلۋ ءۇشىن سەكىرىپ, تۋلاي بەرەدى. الدا-جالدا بۇركىتتىڭ شەڭگەلى بوساپ كەتسە, دەرەۋ بورشالاپ ولتىرەدى. سوندىقتان العىر قىران قاسقىردى شەڭگەلدەگەن كۇيى كوزىن شىعارۋعا تىرىسادى. ەڭ باستىسى, قۇسىنىڭ قاسقىرعا تۇسكەنىن بىلگەن قۇسبەگى دەرەۋ جەتىپ, قولىنداعى جاراقپەن قاسقىردىڭ شابىن نەمەسە ءىشىن جارىپ ۇلگەرگەنى ءجون.
ۇيرەتىلگەن بۇركىت قوڭىر اڭدارعا دا (بۇعى, مارال, كيىك, تاۋەشكى, ت.ب) تۇسەدى. كوبىنە بيىك قۇز شاعىلداردىڭ بەتىندە, تاسقا شىعىپ, سەرەيىپ تۇرعان ساتىندە قوڭىر اڭدى قاتتى تەبىنمەن ءتۇيىلىپ كەلىپ سوعىپ, تاستان قۇلاتىپ جىبەرەدى. كانىگى قۇسبەگىلەر بۇركىتتى قايىرىپ باپتاعان كەزدە, ەلىك, ارقار, تاۋەشكى سياقتى قوڭىر اڭداردىڭ ءولى باسىن الىپ كەلىپ, ەكى ءمۇيىزىنىڭ اراسىنا ەت بايلاپ, ونى جەگىزىپ دانىكتىرەدى. كەيىن اڭعا سالعان كەزدە دانىككەن قۇس ۇيرەنگەن ادەتىمەن قوڭىر اڭنىڭ باسىنا كەلىپ قونادى دا, ونىڭ ەكى كوزىن شوقىپ, الادى. سوقىر بولىپ قالعان اڭ ۇزاي الماي, اينالىپ تۇرىپ قالادى.
****
بۇركىتكە وڭاي الدىرمايتىن اڭنىڭ ءبىرى – ۇلار. بۇركىت ءشۇيىلىپ كەلىپ قالعان كەزدە ول قۇيرىعىن دوڭگەلەتە جايىپ, باسىن جاۋىپ, بۇعا قالادى. بۇركىت ۇلاردىڭ قۇيرىق قاۋىرسىنىن سىپىرا ۋىستىپ, قاپى قالادى. ۇكىنى بۇركىتتىڭ ءبىرى السا, ءبىرى الا المايدى. ونىڭ قاۋىپتى قارۋى – ينەدەي وتكىر تۇياقتارى. سول تۇياقتارىمەن شەڭگەلدەپ, بۇركىتتىڭ دەنەسىن جاراقاتتاپ, جەمساۋىن جارىپ جىبەرەدى. كوبىنە, بۇركىت ونى ۇشىپ جۇرگەن كەزىندە ەكى اياعىن ءبىر اياعىمەن قاباتتاي ءبۇرىپ, شەڭگەلدەپ ۇستايدى.
بۇركىتكە ءمالىندى ۇستاۋ وتە قيىن. ءمالىننىڭ تۇلىبى كەڭ, مايى قالىڭ بولادى. تەرىسى كولكىلدەپ بوس جاتادى. بۇركىت كەلىپ ۇستاعاندا ءمالىننىڭ باسى مويىنتەرىسىنىڭ ىشىنە اينالىپ كىرىپ كەتىپ, اۋزىمەن بۇركىتتىڭ اياعىن شايناپ تاستايدى. ءمالىننىڭ تىستەگەن جەرى مەن جاراقاتى كوزگە بىلىنە بەرمەيدى, بىراق سوڭىنان بىتەۋ جاراعا اينالىپ, ۋىتتانىپ, اسقىنىپ بۇركىتتى ولىمگە سوقتىرادى. ونىڭ وتكىر تىستەرىنىڭ ۋىتى كۇشتى بولادى. ءمالىندى بىلەتىن العىر بۇركىتتەر ونىڭ اۋزىن بۇرە ۇستاپ, ولتىرەدى.
****
ساياتشىلىقتىڭ ەڭ قىزىقتىسى دا قۇندىسى – بۇركىتتىڭ تۇلكى الۋى. قازاق قۇسبەگىلەرى قارا ۇيەك, قىلشىقتارى كۇمىستەي جىلتىراعان, پۇشپاقتارى قولتىعىنا دەيىن قارا, سىرتقى قىزىلى ورتتەي دالا تۇلكىسى, باعاسى قىمبات, كەزى كەلسە «قارا تۇگىلى, حانعا دا بايلامايتىن», اسا سيرەك كەزدەسەتىن قارا تۇلكى, وتە قىمبات قىردىڭ قىرمىزى تۇلكىسى جانە قىردىڭ قىزىل تۇلكىسى دەگەن تۇرلەرىن اجىراتادى.
تۇلكى باسقا اڭدارداي ەمەس دىبىس, ءيىس, ءدۇبىردى الىستان سەزەدى, دەرەۋ جاسىرىنادى. بۇركىتتى كورگەن تۇلكى شاماسى كەلسە قىراننىڭ تاساسىن سىعالاپ, قاراعان-بۇتانى ارالاي قاشادى. تۇلكىنىڭ بۇلاي جىقپىلداتا بوي تاسالاۋىن قۇسبەگىلەر «جابىتتاپ قاشۋ» دەيدى. ال, جاسىرىنعان تۇلكىنىڭ ۇستىنە قاعۋشى نەمەسە يت بارىپ قالماسا, جاتقان جەرىنەن تىپىر ەتپەيدى. كوبىندە بۇركىتتى الىستان بايقاپ, وسىلاي بۇعىپ قالادى.
كانىگى اڭشىلار بۇركىتىنىڭ توماعاسىن سىپىرىپ جىبەرىپ, اينالاسىن ءبىر شولدىرادى. الىستان تۇلكىنى بايقاعان قۇس ۇمسىنىپ بارىپ توقتايدى. سودان كەيىن بۇققان تۇلكى الىستا ما, الدە جاقىن ماڭدا ما, سونى ءبىلۋ ءۇشىن يەسى قۇسىنا توماعاسىن قايتا كيگىزىپ, ازدان سوڭ سىپىرىپ ونى بۇركىتتىڭ كوز الدىنا كولدەنەڭ ۇستاي قويادى. ەگەر بۇركىت توماعادان اسىپ ۇستىنەن قاراسا, تۇلكى الىستا, ال قولدىڭ استىنان قاراسا تۇلكى جاقىن جەردە ءجۇر دەگەن ءسوز.
تاستىڭ استىندا نەمەسە ۇڭگىر ىشىنە بۇققان تۇلكىنى كوزى شالعان بۇركىت سول ماڭنىڭ ءبىر جەرىنە قونىپ, ونىڭ شىعۋىن ۇزاق كۇتەدى. بىراق تۇلكى بۇققان جەرىنەن استە شىقپايدى. اڭشىلار تۇلكىنىڭ وسىلاي بۇعىپ جاتىپ الۋىن «قورىپ قالۋ» دەيدى دە, بۇركىتتىڭ اڭدىپ وتىرعانىن «قورىتىپ وتىر» دەپ اتايدى. ال, تۇلكى تاس-بۇتانى پانالاپ بۇركىتكە العىزباسا, ونى «قورعالادى» دەپ اتايدى.
قورعالاۋعا مۇرشاسى كەلمەي, ساسقان تۇلكى دەرەۋ تۇرا قالىپ, بۇركىتكە قاراي ارسىلداپ ۇرەدى. ءتىسىن قايراپ ىرىلدايدى, ايبات شەگەدى. كوكتەن سورعالاپ, تاقاپ قالعان بۇركىتكە قۇيرىعىن كولدەنەڭ تارتىپ, الداعىسى كەلەدى. مۇندايدا وزىنە-ءوزى سەنگەن بۇركىت بولماسا, كوپ رەتتە ساتسىزدىككە ۇشىرايدى دا, تۇلكى قۇتىلادى. ءوز جاۋىنا تۇلكىنىڭ كورسەتكەن وسى قارسىلىق ايلاسىن قۇسبەگىلەر «كەرگەنى» دەپ اتايدى.
وتە ايلالى, ادىسقوي بۇركىت بولماسا, كەرگەن تۇلكىنى الا قويۋ وڭايعا تۇسپەيدى. ويتكەنى, جوعارىلاپ بارىپ, قايتا شۇيىلگەن قۇستىڭ ەكپىنى وتە قاتتى بولادى دا, جەرگە جاقىنداپ قالعاندا, ءوزىن تەجەۋ مۇمكىندىگى دە ازايا تۇسەدى. قىراننىڭ ەكپىنىن مۇقيات بايقاپ, كەرىپ تۇرعان تۇلكى بۇركىت تاياعان كەزدە ىرشىپ كەتەدى دە, قىران ءوز ەكپىنىمەن بارىپ جەرگە سوعىلادى. ەگەر قۇس جەرگە قاتتى سوعىلسا, مەرتىگەدى, ولەدى. كەرگەن تۇلكىنىڭ ايلاسىنان بولعان وسى ساتسىزدىكتى قۇسبەگىلەر «جەر سوقتىرۋ» دەپ اتايدى.
جەر سوعىپ قالۋ كوبىنەسە ءادىس-ايلاسى از, ناشار بۇركىتتە نەمەسە تاربيە كەرمەگەن قولبالا بۇركىتتە كوبىرەك كەزدەسەدى. ال, ءوز ءالىن بىلەتىن سارشا سياقتى قورقاق قۇستار كەرگەن تۇلكىگە تۇسپەيدى. تايقىپ شىعا بەرەدى. ءالدى قۇستار ونىڭ كەرگەنىنە قاراماستان تۇلكىنى سىپىرا ىلەدى دە, باسىپ قالادى نەمەسە سول ىلگەن بويى كوتەرىپ الىپ, باسقا جەرگە اپارىپ باسادى.
كەيبىر قىران كەرگەن تۇلكىگە تۇسپەستەن, ۇستىنەن سىپىرىپ وتە شىعادى. مۇنداي ساتتە امان قالعان تۇلكى جالما-جان تۇرا قاشادى. تۇلكىنىڭ قاشۋ ءساتىن ادەيى ءوزى تۋدىرعان قىران جارق ەتىپ قايتا اينالادى دا, تۇلكىنى باسىپ قالادى. وسىلاي العىر قىراندار كەرگەن تۇلكىنىڭ ءوزىن الداپ تۇسىرەدى.
تۇلكى مەن قىران اراسىنداعى ارپالىستا قىزىق ساتتەر وتە كوپ كەزىگەدى. بۇركىت قاشقان تۇلكىنى قۋالاپ, تەگەۋرىنىمەن ارتقى تاڭىنان ىلە بەرگەندە, تۇلكى كەنەت قايىرىلا قارمانىپ, اۋىز سالادى. سول كەزدە بۇركىتتىڭ ەكىنشى اياعى كوز ىلەسپەس شاپشاندىقپەن اۋزىن اشتىرماي نوقتالاپ ۇستاپ, تاڭىنداعى ەكىنشى اياعىن اۋىستىرىپ, وكپەسىنە شەرشەۋلەي سالىپ, تىرپ ەتكىزبەي باسىپ قالادى. بۇركىتتىڭ جىرتقىش اڭ ۇستاۋداعى كوبىرەك قولداناتىن ءتاسىلى وسى. تاعى ءبىر ءتاسىلى – قىرانداردىڭ ۇزاقتان قاشقان تۇلكىنى تىلەپ الۋى. وندايدا تۇلكى بۇركىتتىڭ وزىنە تۇسەتىن, تۇسپەيتىنىن قانات قاعىسىنان, سۋىلداعان ايبىندى ەكپىنىنەن بىلەدى.
بەكەن قايراتۇلى
