جازدىگۇنى جەلىنىڭ باسىنا بارعانىڭىز بار ما؟! بۇل – قازاقتىڭ ءبىر بەرەكەسى قونعان جەر. ءشوپتىڭ ءنارى تولعان شاقتا, ەرتە كوكتەمدە تۋعان قۇلىندار جەتىلىپ, نوقتاعا باس بىلدىرگەن شاعىندا بيە بايلايدى. سول كۇنى “بيە بايلار, جەلى مايلار” داستۇرىمەن, قاريالار باتاسىن بەرىپ, جەلىنىڭ قازىعىن مايلايدى. جەلىنى تىرسيعان ماما بيەلەر ورىستەن قايتىپ, قۇلىندارىن يىسكەپ يىگەندە كۇمىس بىلەزىكتەرى جارقىراعان اپالارىمىز, جەڭىن ءتۇرىپ الىپ, ءبىر تىزەسىنە ىدىسىن تىرەپ, ساۋمال ساۋىپ جاتادى. ارتىنشا بيەلەر كولەڭكەدە شىبىنداپ, سۇتكە تويعان قۇلىنشاقتارى ماۋجىراپ, ەندى ءبىرى جايىلىمدى بەتكە الادى.
ىدىسى تولعان ساۋىنشىلار دا قالعان تىرلىكتى جەلىنىڭ باسىنداعى بالالارعا تاپسىرىپ, ۇيلەرىنە قاراي اياڭدايدى. وسى كورىنىس كۇنىنە بەس-التى رەت قايتالانادى. كەشكە دەيىن ساۋىلعان ءسۇت كۇبى, سابالارعا قۇيىلىپ اشىتىلىپ, ءپىسۋى قانعان قىمىز قازاقى داستارحانىمىزدىڭ سانىنە اينالادى.
اۋرۋعا شيپا, ساۋعا قۋات بەرەتىن قىمىزدىڭ باپتاۋىنا بايلانىستى ءارتۇرلى اتى بار. بويىنا بار قۇنارىن جيناپ, جاز ورتاسىندا تولىسىپ وسكەن شوپكە جايىلعان بيەنىڭ سۇتىنەن سارى قىمىز اشىتادى. ول ءارى ءتاتتى, ءارى قۇنارلى, قويۋ كەلەدى. تۇنەمەلى – قور سالىنىپ, اشىتىپ, ەكى تاۋلىك ساپىرىپ, ءپىسۋى جەتكەن قىمىز. ودان بولەك قۇنان قىمىز, دونەن قىمىز, بەستى قىمىز جانە بۇلاردىڭ بارىنەن كۇشتى اساۋ قىمىز بولادى. بۇلاي دەپ ءۇش تاۋلىكتەن باستاپ, بەس-التى تاۋلىككە دەيىن اشىتىلعان تۇرلەرىن ايتادى. باياۋ اشىتىلعان نەمەسە ساۋمال قوسىپ تۇششىتىلعانىن جۋاس قىمىز دەيدى. ودان بولەك, قورابالى قىمىز بەن سىرگە جيار قىمىز بار. بۇل قىمىز تۇرلەرىن بيە اعىتاردا جيناپ الاتىن سەبەپتى «جابىندى» دەپ تە اتايدى. بابى بولسا, جەمى جەتسە, بيەنى سەگىز ايعا دەيىن ساۋعا بولادى ەكەن.
ساۋىن ساۋساڭ بيە ساۋ, بوز قىراۋ تۇسپەي سۋالماس
– ءبىزدىڭ بيەلەرىمىزدىڭ ءسۇتى قۇنارلى. شامامىزعا قاراي, جىلىنا بەس-التى بيە بايلايمىز. كۇنىنە 10 ليتردەن استام ءسۇت الامىز. ونى اشىتىپ, ىشكەنىمىزدەن ارتىلعانىن ساتامىز. وندا دا «قىمىزدارىڭىز ءتاتتى» دەپ قولقالاپ كەلىپ جاتقان سوڭ بەرەمىز. ايتپەسە, بالالاردان اۋىسسا, تازا قىمىز اعايىن-تۋعانداردىڭ نەسىبەسى عوي. جىلقى باعۋ وڭاي ەمەس, ون شاقتى قارادان تۇراتىن ءۇيىردى قىستاي جەمدەپ, اۋىلدىڭ اينالاسىندا ۇستايمىز. جەمگە ۇيرەنگەن جىلقى اۋىلدان الىستاپ كەتپەيدى, كۇندە كەشكىسىن قوراسىنا قايتىپ كەلەدى. بيىل بيەلەرىمىز ەرتەرەك قۇلىندادى, العاشقى ءتول ناۋرىزدىڭ باسىندا تۋدى. ونى دا جاقسىلىققا بالاپ وتىرمىز, – دەيدى راحات يبراەۆ. ول – جەكە يەلىگىندەگى جىلقىسىن باعىپ, ونىڭ ءونىمىن ءوندىرىپ, جەمىسىن جەپ جۇرگەن جىلقىشىلاردىڭ ءبىرى. شارۋاشىلىقتارى اسا ۇلكەن ەمەس. سولتۇستىكتە كوكتەم كەش تۇسەتىن سەبەپتى, مامىردىڭ ورتاسىنان باستاپ بيە بايلايدى. قىمىز باپتاۋ جەڭگەمىزدىڭ ۇلەسىندە. «بيە ساۋىپ, قىمىز ۇستاعان سوڭ, بابىندا بولماسا, وبال عوي. ءوزىم اشىتامىن. قىمىز پىسكەن سايىن بابىنا كەلەدى. سوندىقتان ءبىر ساعات, كەيدە ءبىر جارىم ساعات ۋاقىتىم قىمىز پىسۋگە كەتەدى. قىمىزدىڭ ساپاسىنا كۇبىنى «ىستاۋدىڭ» دا اسەرى مول. ءوزىم قايىڭنىڭ قابىعىمەن كۇنارا ىستايمىن, ىستالماعان ىدىس وڭەزدەنىپ, قىمىزدان ەسكى ءدام شىعىپ تۇرادى» دەيدى جەڭگەمىز, «قۇپياسىمەن» ءبولىسىپ.
«قىمىز اپا» اتانىپ, استانالىقتاردى قىمىزبەن قامتاماسىز ەتىپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرى – بيبىگۇل ءدىلداروۆا. «سوڭعى جىلدارى قالا تۇرعىندارىنىڭ ۇلتتىق اسىمىزعا سۇرانىسى ارتىپ بارادى. كەزىندە ەرمەك بولسىن دەپ, قالالىق بازاردا اعارعان ساتۋدى باستاپ ەدىم, بۇل كۇندە جۇمىسىمىز جاندانىپ, ساۋدامىز دوڭگەلەنىپ كەلەدى. ونىڭ ءبىر سەبەبى – قىمىز ساتامىن. بۇرىندارى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ۇلتتىق تاعامىمىزعا اسا اۋەسى جوق ەدى. ەلوردا بولىپ, قالا حالقىنىڭ سانى ارتىپ, سۇيىكتى اسىمىزدى ىزدەپ ءجۇرىپ ىشەتىندەر دە كوبەيدى. ارينە, قالادا تۇرىپ جاتقان مەنىڭ بيە بايلاۋعا جاعدايىم جوق. ال ءونىم وندىرۋشىلەردىڭ بازاردا تۇراتىن ۋاقىتى جوق. دەمەك, ءدامدى استى تۇتىنۋشىلارىنا جەتكىزۋدە ءبىز سياقتى اپالارىڭنىڭ ورنى بولەك» دەيدى ول. «جەكە كاسىپكەر» رەتىندە تىركەلگەن اپامىز قالانىڭ ورتالىق بازارلارىندا بىرنەشە ورىن الىپ, قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارىمەن قوسا قىمىز ساتۋدى كاسىپ ەتەدى.
جىل ون ەكى اي بويىنا ۇزبەي قىمىز ساتۋدىڭ دا ەرەكشەلىگى بار. بيە بايلاپ, جىلقى باعاتىندار الىس اۋىلداردا ورنالاسقان. جازدى كۇندەرى قىمىز جەتكىزۋ قيىن. كەيدە بابى بولماي اشىپ تا كەتىپ جاتادى. وندايدا بيبىگۇل اپا قىمىزدى ءپىسىپ, اشۋىن باسىپ, قالپىنا كەلتىرەدى. ءوزى كۇبىگە ماي, قايماق جاعىپ ىستايدى ەكەن. ەڭ جاقسىسى, قازىنىڭ مايىمەن ىستاعان دەيدى. اساۋ قىمىزدى ساۋمال ارالاستىرىپ, مەيىز قوسىپ تۇششىتادى. قىستا «جابىندى» قىمىز ساتادى. ياعني, قوڭىر كۇزدە جىلقىنىڭ ءسۇتىن جيناپ ىدىسقا قۇيىپ, قالىپتى تەمپەراتۋرادا ساقتايدى. بازارلارداعى قىمىزدىڭ ساپاسى جايىندا سۇراعانىمىزدا, بيبىگۇل اپاي: «مامىردىڭ سارى قىمىزى بال تاتىپ, قويۋ كەلەدى. ال ءشوپتىڭ الدى قۋارىپ, ءنارى كەتكەن كەزدە جىلقىنىڭ ءسۇتى دە سۇيىلادى. قىمىزدىڭ حوش يىسىندە توبىلعى, قايىڭ نە كيىكوتىنىڭ ءيىسى بولسا, وندا ىستالعاننىڭ بەلگىسى. جالپى, جىلقى مالى قاسيەتتى عوي. ونىڭ سۇتىنە ءار نارسە قوسىپ, قۇتىن كەتىرۋگە بولمايدى. ايتسە دە, ورتادا ءجۇرىپ, قاسيەتتى استىڭ ءدامىن كەتىرەتىندەر دە تابىلادى».
ساتىپ الۋشى مەن ءوندىرۋشىنىڭ ورتاسىنداعى جولدى قىسقارتىپ, ەكى جاقتىڭ دا كوڭىلىن تاۋىپ جۇرگەن بيبىگۇل سەكىلدى اپايلارىمىز كوپتەپ سانالادى. ولار دا قىمىز ءوندىرۋ ءىسىنىڭ ءبىر شەتىن ۇستاپ جۇرگەندەر. قىمىز جەتكىزەتىن, ساقتايتىن, ونى ىدىسقا قۇيىپ, تاراتۋ ءىسى جولعا قويىلعاندا قىمىز كوبىمىزدىڭ سۇيىكتى سۋسىنىمىزعا اينالىپ, شەتەلدەن اعىلىپ كەلىپ جاتقان نەبىر ەنەرگەتيكالىق سۋسىندارعا توسقاۋىل بولار ەدى.
ازىرگە, استانانىڭ دۇكەندەرى مەن بازارلارىنان قىمىزدىڭ ءتۇر-ءتۇرىن تاڭداپ ىشۋدەن تاپشىلىق بولماسا دا, وزگە وبلىستارمەن سالىستىرعاندا, بيە ساۋ, قىمىز ءوندىرۋ ءىسىنىڭ كەمشىن دامۋى سەزىلەدى. مۇنى شارۋا قوجالىقتارىنىڭ, فەرمەرلەردىڭ بەلسەندىلىگىنىڭ تومەندىگىمەن دە بايلانىستىرۋعا بولادى. ارينە, ۇيىرلەپ جىلقى باعىپ, بيە بايلاپ, قىمىز ءوندىرۋ زور ەڭبەكتى قاجەت ەتەدى. ءتۇرلى سۋبسيديالار مەن بيزنەستى قولداۋدىڭ بەلسەندى شارالارى شاعىن قوجالىقتاردى اينالىپ وتۋدە. ال, وسى ءىستى جانداندىرامىن, ەلوردالىق قىمىز ءوندىرۋ ىسىنە ۇلەس قوسامىن دەۋشىلەر جەتكىلىكتى. سولاردىڭ ءبىرى سايرامباي دونەنباەۆ قوياندى اۋىلىندا جىلقى ۇستايدى. وسى ىسپەن اينالىسقانىنا ون جىلعا تاقاپ قالدى. بىلتىر 35 بيە بايلاسا, الدىمىزداعى جازدا 100 بيە بايلاماق نيەتى بارىن ايتتى. قىمىزىڭىز قالاي وتەدى دەگەنىمىزدە: «جەلىنىڭ باسىنان كەلىپ, ىدىستارىنا قۇيىپ الىپ كەتىپ جاتادى. كەيدە قىمىزىمىز جەتپەي قالاتىن كەزدەر دە بولادى» دەدى. سۇرانىس بولعان سوڭ, سايرامباي جىلقىنىڭ باسىن كوبەيتىپ وتىر. ياعني, تازا ونىمگە سۇرانىس بولعاندا, اۋىل اراسىن ەشكىم قاشىقسىنبايدى ەكەن.
اۋرۋعا – شيپا, دەرتكە – داۋا
اۋرۋعا شيپا دەمەكشى, قالالىق تۋبەركۋلەزگە قارسى ديسپانسەردىڭ باس دارىگەرى بولات بولدىباەۆ قىمىزدىڭ ەمدىك قاسيەتىنە توقتالىپ, ونىڭ ناۋقاستارعا ۇزبەي بەرىلەتىنىن ايتىپ بەرگەن ەدى. «قىمىزدىڭ وكپە اۋرۋلارىنا پايداسى زور. اۋرۋدىڭ الدىن الۋمەن قاتار, ەم الۋ كەزىندە اعزانىڭ قورعانىس كۇشىن ارتتىرىپ جانە باسقا ىشكى اعزالاردىڭ قالىپتى جۇمىس ىستەۋىنە اسەر ەتەدى. بۇرىندارى كوكتەم-كۇز ايلارىندا دا عانا پايدالى سۋسىنمەن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بار ەدى, قىمىز دايىنداۋ ءىسى ءبىرشاما جولعا قويىلعالى بەرى جىل ون ەكى اي بويىنا اس مازىرىنەن باستى ورىن الادى» دەدى باس دارىگەر.
سوڭعى كەزدەردەگى زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا, قىمىزدىڭ قۇرامىنداعى سپيرت پەن ءسۇت قىشقىلى اس قورىتۋ بەزىندە ءسول ءبولىنۋىن كۇشەيتەدى. ءسۇت قىشقىلدارى باكتەريالارى توق ىشەكتىڭ جۇمىسىن جاقسارتادى. وسى قاسيەتتەرىنە قاراپ, قىمىزدى اس قورىتۋ, ىشەك جولى, سوزىلمالى گاستريت, اسقازان مەن ون ەكى ەلى ىشەكتىڭ جارالارىندا, ءوت جولى, سونىمەن قاتار وكپە اۋرۋلارىنىڭ جەڭىل تۇرلەرى مەن جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارى, گيپەرتونيكالىق, اتەروسكلەروز, انەميا, تاعى باسقا دەرتتەرگە داۋا ەكەنى بەلگىلى بولىپ وتىر. ونىڭ قۇرامىندا جەڭىل قورىتىلاتىن بەلوك, مايلار, ءسۇت قىشقىلى, ءسۇت قانتى, فەرمەنتتەر مەن مينەرالدى زاتتار بار. ساۋمال ءىشىپ, اسقازان جارالارىن جازعاندار جايىندا تالاي ەستىدىك. دەمەك, ءىستىڭ كوزىن بىلەتىن يەسى تابىلسا, بيەنىڭ جەلىنىنەن ءسۇت ەمەس, تەلەگەي تەڭىز تابىس اعىزۋعا بولادى ەكەن. كەزىندە, الماتى وبلىسىنداعى مىڭجىلقى جايلاۋىنا جانى ءۇشىن ءتۇۋ گەرمانيادان ءبىر توپ ادامداردىڭ ايلاپ جاتىپ ساۋمال ىشكەنىنىڭ كۋاسى بولىپ ەدىم. قازىرگى كۇندە ول ەلدە دە ءوز قىمىزىن ءوندىرۋدى جولعا قويىپتى.
ءماجىلىس دەپۋتاتى الدان سمايىل قىمىز ءوندىرىسىن دامىتۋ تۋرالى ۇسىنىستارىن ايتىپ, ساۋال جولداعان ەدى. حالىق قالاۋلىسى «جىلقى سانىن 5 ملن باسقا جەتكىزگەن اقش, 12 ملن-نان اسىرىپ وتىرعان قىتاي مەن رەسەي وسى تۇلىك ارقىلى ەل الەۋمەتىنىڭ ماسەلەلەرىن شەشۋدە. ال 120 ملن گەكتار جايىلىمى بار قازاقستانداعى جىلقىنىڭ سانى 1 ملن 400 مىڭ عانا. تاريحي قۇندىلىقتاردى قۇرمەتتەۋ ارقىلى ۇلتتى قاستەرلەيىك» دەگەن-ءدى.
بولاشاقتا نەبىر ارزانقول «كولالارمەن» ءشول قاندىرعان ۇرپاقتىڭ تاڭدايىندا بال تاتىعان سارى قىمىزدىڭ ءدامى قالسىن دەسەك, بۇل ماسەلەنى كەشەندى تۇردە شەشۋ كەرەك. ءتيىستى زاڭنامالارىن قابىلداپ, ۇلتتىق تاعامداردىڭ نارىقتاعى ورنىن بەلگىلەپ, قۇنارلى سۋسىننىڭ پايداسىن ناسيحاتتاپ, دايىنداۋ ءىسىن, قولدانىس مادەنيەتىن قالىپتاستىرماي بيە بايلاپ, قىمىز ساپىرعان شارۋانىڭ ءىسى العا باسپايدى.
ايگۇل ۋايسوۆا
