ءجۇزىن كورمەي, ءسوزىن ەستىسەڭىز, قازاق ەكەنىنە كۇمانىڭىز بولمايتىنىنا كۋالىك بەرەمىن. ۆلاديمير جان-تانىمەن قازاققا اينالىپ كەتكەن سياقتى. ەندى شە… «مەنىڭ ءبىر عانا وتانىم بار, ول – قازاقستان» دەيدى. قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرىن ءبىر كىسىدەي ۇستانادى. ءتىپتى, جۇما نامازىنا قاتىسىپ, داستارقان باسىندا باتا بەرەتىنى بار.
مۇحتار ماعاۋيننىڭ ورىس كەيىپكەرىن «سارى قازاققا» اينالدىرعان قازاق بايى ەمەس پە؟ ال, ۆلاديمير شنايدەردى «سارى قازاق» قىلعان اكەسى – الەكساندر. ءتۇپ-تۇقيانىمەن نەمىس. قايران اكە قازاقتىڭ كەڭ قۇشاعىنا رازى بولسا كەرەك, ومىرىندە اتاجۇرتىنا قايتۋدى ويلاماعان دا, بۇل تۋرالى تاقىرىپتى وتباسىندا قوزعاتپاعان دا. ءتورت اپاسىن قازاققا بەرىپ, قازاقتان ءتورت كەلىن ءتۇسىرىپتى. ءبىرى – ءۆلاديميردىڭ ۇيىندەگى اپكەمىز.
ءىرى دەنەلى, ەڭسەگەي بويلى, ەل اعاسىنىڭ جاسىنا كەلگەن «سارى قازاقتىڭ» اتا-بابالارى توپىراعىمىزعا قالاي كەلدى؟ 1941 جىلدىڭ كۇزىندە كاۆكاز توڭىرەگىندەگى حالىقتىڭ دەپورتاتسياعا ۇشىراعانى تاريحتان بەلگىلى. سول تۇستا ايماقتاعى نەمىستەر دە ەرىكسىز جەر اۋدارىلعان. كوپتەگەن قانداستارىمەن بىرگە شنايدەرلەر وتباسى دا قازاق دالاسىنان ءبىر-اق شىعادى. «كاۆكازداعى نەمىستەردى بار-جوعى ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە جيناپ الدى دا, كادىمگى مال تاسيتىن ۆاگوندارعا توعىتتى. جول ازابىن ەكى جارىم اي بويى باستان كەشتىك» دەپ ايتىپ وتىراتىن اجەم, جارىقتىق. سوعىستىڭ ۋاعى عوي, مايدان دالاسىنداعى قىپ-قىزىل ورتكە, ۇرىسقا تاپ بولعان كۇندەرى دە بار ەكەن» دەيدى شنايدەردىڭ نەمەرەسى.
كەڭەس زامانىنداعى «كورەگەن» ساياسات وسىندا قونىس اۋدارعان نەمىستەردى ءبىر وڭىرگە شوعىرلاندىرعان جوق. ءار اۋىلعا ءبولىپ تاستاعان. بۇل دا قارت تاريحتان ايان بىزگە. «ءبىزدىڭ تۋىستارىمىز پاۆلودار وبلىسىنا قاراستى قازاقى اۋىلعا تۇسەدى. اكەم وسى اۋىلدا 1943 جىلى دۇنيەگە كەلىپتى. اتام نكۆد-ءنىڭ ۇيعارىمىمەن «حالىق جاۋى» اتانىپ, ەڭبەك ارمياسىنا الىندى. الايدا, دەنساۋلىعىنا بايلانىستى 1946 جىلى وتباسىنىڭ ورتاسىنا قايتا ورالدى. بىراق كوپ ۇزاماي ومىردەن وزدى» دەيدى ۆلاديمير. ءيا, شنايدەرلەر اۋلەتى قونىستانعان اۋىلدىڭ قازاقتارى ول كەزدە ءالى ورىستانىپ ۇلگەرمەگەن-ءتىن. نەمىستەردىڭ ىشىندە دە ورىس ءتىلىن مەڭگەرگەندەر شامالى ەدى. قازاق قازاقشا, نەمىس نەمىسشە سويلەدى. بىراق كوپشىلىك قازاق تىلىندە سويلەگەننەن كەيىن, نەمىستەر دە سول تىلگە بەيىمدەلۋگە تۋرا كەلگەن. «ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ ءتىل مەڭگەرۋى وسىلاي باستالدى, – دەگەن كەيىپكەرىمىز اڭگىمەسىن بىلاي جالعادى: – نەمىستىڭ ۆ.رادلوۆ دەگەن اتاقتى تۇركىتانۋشى عالىمى سوناۋ بەرليننەن بارناۋىل قالاسىنا كەلىپ, تاۋ-كەن ۋچيليششەسىندە ءدارىس بەرگەن ەكەن. ول ازيا حالىقتارىنىڭ ءتىلىن مەڭگەرۋدى قالماق تىلىنەن باستاپتى. مۇندا نازار اۋدارارلىعى, ءبىر اۋىز ورىسشا بىلمەيتىن عالىم قالماق ۇلتىنىڭ وكىلىن وزىنە ۇستاز ەتەدى. ال, ءوزى ءبىر اۋىز قالماق ءسوزىن بىلمەيدى. بىراق ءتىلدى ەركىن مەڭگەرەدى. مەنىڭ دە قازاق توپىراعىنا كەلگەن اتا-بابالارىمنىڭ ءتىل ءۇيرەنۋىنە ورتا اسەر ەتتى. ياعني, اينالامىزدىڭ ءبارى قازاقتار. اكەم دە, مەن دە قازاق جەرىندە دۇنيەگە كەلدىك. قازاق ءتىلىن ۇيرەنەمىز دەپ ۇيرەنگەن جوقپىز, ءتىلىمىز قازاقشا شىقتى». ال كەرەك بولسا…
ايتا كەتەرلىگى, ولار وتباسىندا ءۇش تىلدە سويلەسكەن. اجەسى – نەمىسشە, اناسى – ورىس مەكتەبىندە وقىعان قالالىق, سوندىقتان, ورىسشا, اكەسى ءۇش تىلدە – قازاقشا, ورىسشا, نەمىسشە كوسىلتە سويلەگەن. قوعامدىق ورتامەن ءبارى دە قازاقشا ءتىل تابىسقان.
الەكساندردىڭ بالالارىنىڭ قازاق تىلىنە جاتىق بولۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى, اۋىلدا قازاق مەكتەبى عانا بولعان. اكە بەلىنەن تاراعان توعىز ۇل-قىز سوندا ءبىلىم الدى, وقىدى. ورىسشا ۇقپاساڭىز, اش قالدىراتىن زامان. ون ەكى شاقىرىم قاشىقتىقتاعى اۋىلدا سول تىلدە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپ-ينتەرنات بار. اۋىلدىڭ كەيبىر پىسىقايلارى بالالارىن سوندا وقىتىپ جاتقاندا, قازاققا قۇلاي بەرىلگەن اكە توعىزىن دا قازاق ءبىلىم وشاعىنا بەرەدى.
«قازىرگى ساياسات قىزىق قوي, – دەيدى ۆلاديمير, – ەكى ۇلت وكىلىنىڭ اراسىندا ارازدىق تۋا قالسا, ۇلتارالىق پروبلەما ىزدەيدى سودان. ال, بالا كەزىمىزدە تالاي قازاقتان تاياق جەپ, تالاي قازاقتىڭ مۇرنىن بۇزعان جايلار بولدى. بىراق «سەن قازاقسىڭ, مەن نەمىسپىن»دەپ بولىنگەن جوقپىز, بالامىز عوي.
1987 جىلى قازمۋ-گە وقۋعا تۇسكەنىمدە, قىزىق جاعدايلار ءوتتى باسىمنان. قابىلداۋ كوميسسياسى قۇجاتتارىمدى قابىلداماي, «سەن شاتاسىپ كەلدىڭ, ورىس بولىمىنە بار» دەپ ىعىرىمدى شىعارعان. ودان قالسا, ەمتيحانعا كىرگىزبەي, اۋرە-سارساڭعا سالعانى بار. وسى ۋاقيعانى اۋىلدا بىرگە وقىعان دوستارىما ايتام عوي. ولار مەنىڭ نەمىس ەكەنىمدى سوندا عانا بىلگەن سەكىلدى, مەن دە باسقا ۇلتتىڭ وكىلى ەكەنىمدى سوندا تۇسىنگەن سياقتىمىن. ويتكەنى, سول جاسىمىزعا دەيىن قاتارلاستارىمنىڭ ساناسىندا مەنى نەمىس دەگەن ۇعىم بولعان جوق. ايتپەسە, «سوندا قالاي, ولار سەنىڭ قازاقشا سويلەيتىنىڭدى بىلمەدى مە؟» دەپ سۇراپ, تاڭ قالماس ەدى».
ءسوز باسىندا ءۆلاديميردىڭ اكەسى الەكساندردىڭ قازاق ءداستۇرى مەن سالتىنا قۇرمەتپەن قاراپ, ساقتاعانىن ايتتىق. ۇلىنىڭ ايتۋىنشا, ول قازاق ىرىم-جىرىم, سالت-ءداستۇر, ادەت-عۇرىپتارىنىڭ ءمان-جايىن جاقسى بىلگەن. ءتىپتى, مۇسىلمانشا جەرلەۋ راسىمدەرىنىڭ باسى-قاسىندا بولىپ, جانازالارعا قاتىسقان ەكەن. «ءوزىم سونداي اكەنىڭ تاربيەسىن كورگەننەن كەيىن, بالالارىمدى دا سولاي تاربيەلەدىم. ويتكەنى, بۇگىنگى جاستار ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ۇمىتا باستادى. مىسالى, قازاق حالقى قىز بالاسىنا شاشباۋ تاعىپ, ءجۇرىس-تۇرىسىن تۇزەۋدىڭ ادەمى ءادىسىن قالىپتاستىردى. مەن قىزدارىما شاشباۋ تاقپاسام دا, قيمىلدارىن, ءجۇرىس-تۇرىستارىن ۇنەمى باقىلاپ وتىرامىن. ولاردىڭ قازاق قىزى سەكىلدى يناباتتى بولعانىن قالايمىن. سودان كەيىن قازاقتا ۇلكەندى سىيلاۋ, قۇدايى قوناقتى تورگە وزدىرۋ سىندى جاقسى ۇردىستەر بار. مەن مۇنى ۇلكەن قاسيەت دەپ بىلەمىن. قازىرگى جاستاردىڭ دەنى قويدىڭ باسىن قالاي تارتۋ قاجەتتىگىن بىلمەيدى. بىلە-بىلگەنگە, ەت اسۋدىڭ ءوزى – ونەر. «داستارحان باسىندا كەرىلمە, بوساعادا وتىرما, تابالدىرىقتى باسپا, جامان بولادى» دەيمىز. نەگە جامان بولادى؟ بۇگىنگى بۋىن بەيحابار بۇل ىرىمداردان. شىندىعىندا, ەشقانداي دا جامان بولمايدى, بىراق ادەپتى تاربيە» دەيدى ۆلاديمير.
«سارى قازاق» ۇلتتىق مەرەكەلەردى دە وتباسىندا اتاۋسىز قالدىرمايدى. مۇنىڭ باستى سەبەبىن جۇبايىنىڭ قازاقتىعىمەن, قازاقشا تاربيە كورگەندىگىمەن تۇسىندىرەدى. بالالارى شىققان تەگىن, ۇلتىن ۇمىتپاسىن دەگەن نيەتپەن روجدەستۆا سياقتى نەمىس ۇلتىنىڭ مەيرامدارىن تويلاۋدى دا ۇمىتپايدى. بۇل – «سارى قازاقتىڭ» وتباسىندا بەكىگەن قاعيدا.
«ءبىر قىزىعى, اكەمىز «سەندەردىڭ توركىندەرىڭ – نەمىس, وسىنى ۇمىتپاڭدار» دەپ قۇلاعىمىزعا قۇيعان ەمەس. اجەمىز دە بۇل جايىندا اۋىز اشپاي ءوتتى. بالكىم, سول كەزدەگى ساياساتتان سەسكەنسە كەرەك. ال, بالالارىما اراگىدىك ايتىپ قويامىن. بىراق, مەنىڭ كەمشىلىگىم دە شىعار, ولار انا تىلدەرىن بىلمەيدى… قازاق جەرىندە تۇرعاننان كەيىن, قازاق مەكتەبىندە وقىتتىم» دەپ اعىنان جارىلدى ول. ايتپاقشى, ءۆلاديميردىڭ قوس قارلىعاشى بار. «ۇلكەن قىزىمنىڭ اتى – المينۋرا, بۇل – قازاقتىڭ ءال مەن نۇر دەگەن سوزدەرىنەن الىنعان ەسىم. نەمىس حالقىنىڭ ەسىمىنە دە ۇقساس. تۇڭعىشىمىز بولعان سوڭ ەكى جاقتىڭ قاس-قاباعىن باققانىمىز عوي. ەكىنشىم – ەلدانا. بۇل ەسىمدى قازاقي داستۇرمەن جاقسىلىققا ىرىمداپ قويدىق» دەيدى قىزدارى جايىندا.
ەل تاۋەلسىزدىگىن العان تۇستا وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ تالايى اتاجۇرتىنا ۇدەرە اۋعانى ەسىمىزدە. سول كەزدەگى توقىراۋ الەكساندردىڭ دا وتباسىن اينالىپ وتكەن جوق. سوندا عوي, «اكە, قايتەمىز, گەرمانياعا قايتامىز با؟» دەپ توعىزدىڭ جامىراي ازىلدەيتىنى. مۇنداي اڭگىمەنى كوتەرە المايتىن اكە بۇلقان-تالقان بولىپ اشۋلانادى, وعان ءبارى كۇلەدى. بىراق قاي-قايسى دا وسى شەكتەن اسقان ەمەس. ال, ۆلاديمير وزگە مەملەكەتتەردىڭ ءبىرازىن ارالاپ, تاپ گەرمانياعا بارىپ كورمەگەنىن ايتادى. «تاريحي وتان, ەكىنشى وتان» دەپ جاتادى كەيبىرەۋلەر, بۇل – مۇلدە قاتە تۇسىنىك. ويتكەنى, ادامنىڭ ەكى وتانى بولۋى مۇمكىن ەمەس. ادامنىڭ وتانى – تۋىپ-وسكەن جەرى. كەيدە, جۇبايىما «گەرمانياعا قايتامىز با؟ ول جاقتا دا اشتان ولمەيمىز, وتىز مىڭ قازاق تۇرادى, سولارعا ساباق بەرەمىز» دەپ قالجىڭدايتىنىم بار» دەيدى تاعى.
اڭگىمە اراسىندا «سارى قازاقتان» «قازاق قىزىمەن شاڭىراق قۇراردا قۇدالار تاراپىنان قارسىلىق بولمادى ما؟» دەپ سۇراعان ەدىك. «العاشقى كەزدە قايىن جۇرتىم تاراپىنان از-كەم كۇمان بولعان. قازىر ەنەمنىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن كۇيەۋ بالاسىمىن» دەيدى. «قازاقتى اباي دا سىناعان. ءوزىڭىز ءسىڭىسىپ كەتكەن وسى ۇلتتىڭ قاي مىنەزى ۇنامايدى سىزگە؟» دەيمىز عوي تاعى. بۇعان دا «سارى قازاقتىڭ» جاۋابى ءازىر: «كەز كەلگەن تەرىس مىنەزدى بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ ماڭدايىنا تاڭىپ قويۋعا بولمايدى, مەنىڭشە. بىراق كەيدە جورا-جولداستارىما, كوبىسى قازاق, «سەندەردىڭ باستى كەمشىلىكتەرىڭ, جۇمىسقا قازاقشا كەلەسىڭدەر, نەمىسشە كەتەسىڭدەر» دەپ قالجىڭدايمىن» دەيدى.
اسحات رايقۇل
