سۋرەتشى ساكەن عۇماروۆتىڭ شىعارماشىلىعى حاقىندا وي تولعاماس بۇرىن شاكارىم اتامىزىڭ مىنا ولەڭ جولدارىنا نازار اۋدارايىقشى:
اقىل قۇسى اداسپاي
اسپانداسا,
الەمدە نارسە بولماس وعان كوزدەن تاسا.
جەتى قات جەردەن وڭاي باسقىش بولىپ,
عارىشقا قول جەتەدى قارمالاسا.
وسى ولەڭنىڭ فيلوسوفيالىق وي-تولعامدارى تەرەڭ تۋىندىلار جازىپ قالدىرعان سۋرەتشى ساكەن عۇماروۆتىڭ شىعارمالارىن ءتۇيسىنىپ, سەزىنۋگە باعىت بەرىپ تۇرعانداي بولادى. وزدەرىنىڭ رۋحاني دەڭگەيىن اسپانداتىپ جىبەرگەن تەرەڭ وي مەن تۇيسىكتىڭ يەلەرى تۋدىرعان دۇنيەلەردە ءبىر ۇقساستىق بار. ەكەۋى دە كەز كەلگەن ادامنىڭ وي-تولعامى, دۇنيەتانىمى جەتە بەرمەيتىن تاقىرىپتارعا قالام تەربەگەن. ءبىر عانا ايىرماشىلىق: ويدى جەتكىزۋ تاسىلىندە ءبىرى سىر سوزدەرىن ورنەكتەپ پايدالانسا, ەكىنشىسى قىلقالامنان تاڭعاجايىپ بەينەلەر تۋدىرۋ ءتاسىلىن قولدانادى. ساكەننىڭ ءار تاقىرىپقا توپتالعان سۋرەتتەرىن تاماشالاعاندا ويىڭا شاكارىمنىڭ سىر سوزدەرىنىڭ (وي باستاۋى قۇران كارىمنەن قۇيىلار ولەڭدەردى عۇلامالار «سىر سوزدەر» دەپ اتاۋدى ۇسىنعان) شۋماقتارى ورالا كەتۋىنىڭ سىرى وسىندا دەپ بىلەمىن. ءوزىنىڭ اقىل قۇسىن ادامازاتتىڭ ويلاۋ دەڭگەيىنەن ءارى اسىرىپ, اسپانداتىپ جىبەرگەن ساكەن اعامىزدىڭ كوزىنەن مىنا الەمدە, جالپى جاراتىلىستا ەش نارسە تاسا قالماعان ەكەن. ءبىر عانا «بەستياري» توپتاماسىندا جان-جانۋارلار الەمىنىڭ بىزگە بەيمالىم, ءومىرى كورىپ سەزبەگەن, ءۇش ۇيىقتاساق تا تۇسىمىزگە كىرگىزە الماعان قانشاما كەسكىنى بەرىلەدى. ءجاي كەسكىن ەمەس, ءتىرى اعزا. «تابيعات شاپاعىنداعى تەرەك» كارتيناسىنداعى جاسىل جەلەكتى اعاشتىڭ بەينەسى تۇلا بويىنان قان جۇگىرگەن جاندى جاراتىلىس تۇرىندە كورىنەدى. دۇرىسى, سۋرەتشى اينالاسىنداعى قۇبىلىستىڭ ءبارىن باسقاشا كورىپ, قابىلدايدى. ءبىر عانا تەرەكتىڭ وزىندە ءبىز اڭعارمايتىن, اڭعارا دا المايتىن قانشاما تىلسىم جاتىر دەسەڭىزشى. ءار تالى, جاپىراعىنان ءومىر, تىرشىلىك لەبى ەسىپ تۇرعانداي. «سۋدان شىققاندار» كارتيناسىن كورىپ پە ەدىڭىز؟ وندا نەگىزىنەن سۋداعى تىرناقتىڭ ۇشىنداي الدەبىر قيقىمىنىڭ ىشكى اعزاسى بىرنەشە مۇشەلەرىمەن (تامىرى, جۇرەگى, كوزى, جاسۋشالارى…ت.ت.) جاندى تىرشىلىك يەسى رەتىندە بەرىلەدى. نەلىكتەن؟ اللا تاعالانىڭ توقسان توعىز ەسىمدەرىنىڭ ءبىرى – حاي, ياعني, « ءتىرى» دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل تاقىرىپتىڭ يدەياسىن وسىدان تارقاتۋعا بولادى. بىلايشا ايتقاندا, كوزگە كورىنەتىن-كورىنبەيتىن بارلىق جاراتىلىس اللانىڭ ءبىر عانا حاي-ءتىرى ەسىمىمەن تىرشىلىك كەشەدى, ءولى نارسە جوق. سوندىقتان, سەنىڭ دە ساناڭ, ويىڭ ءتىرى بولىپ, سونبەگەنى دۇرىس. مۇنى شاكارىمشە ايتساق, «سونگەن ويدى جاندىرۋعا, جان بەرەرلىك ءسوز كەرەك». كۇندەلىكتى كۇيكى تىرلىكتەن باسقانى كورمەي, ويلاماي جۇرە بەرسەك, سانا سەرگەك, ويىمىز وياۋ بولا ما؟ ويدى سوندىرمەۋ ءۇشىن ويلى دۇنيەلەرگە نازار اۋدارىپ, سونى ۇعىنۋعا, تۇيسىكپەن سەزىنۋگە ۇنەمى تىرىسقان ابزال. ۇلى ويشىلدار ايتقان ءسوز بار, ويلانۋعا ۇيرەنۋ سۋعا شومىلىپ ۇيرەنگەنمەن بىردەي دەپ. سۋعا ءبىرىنشى رەت تۇسكەن ادام اۋەلى جاعاسىندا تىزەدەن كەلەر جەردە مالتىپ قانا جۇرەدى. تەك ۇنەمى جاتتىعۋ, تالاپتانۋدىڭ ارقاسىندا بىرتە بىرتە جاعالاۋدان ءارى ۇزاپ, تەرەڭدە بىرنەشە مەتر قاشىقتىقتا ەركىن جۇزە الاتىن بولادى. ويلاي بىلۋگە ۇيرەنۋ دە وسىلاي. باستاپقىدا داعدىلانباعان ويىمىزدىڭ ەتەگىمىزگە ورالىپ ءجۇرۋى مۇمكىن. ال, ءار نارسەنىڭ ءمانىسىن, ماعىناسىن بىلمەككە تىرىسىپ, ءوز ويىڭدى تەرەڭ سىرلى دۇنيەلەردى ۇعۋعا قامشىلاساڭ عانا ۇشپاققا شىعا الاسىڭ. مىناۋ ءپانيدىڭ كوزدەن تاسا كوپ سىرىن ۇعا باستايسىڭ, وي-تۇيسىگىڭ جەتى قات كوكتىڭ ءوزىن وڭاي باسقىش قىلىپ, عارىشتى ەركىن كەزىپ جۇرەتىن بولادى. ال عارىشتان جاراتىلىسقا قاراعاندا قانداي دا ءبىر قۇپيا اشىلماي قالماق ەمەس. «بار عىلىمنىڭ ءتۇپ اتاسى – تازا اقىلمەن ويلانۋ» دەيدى بۇل تۋراسىندا شاكارىم اتامىز. سۋرەتشىنىڭ نەگىزگى ماقساتى – ءوز شىعارمالارىنا ۇڭىلگەندەردى وسىنداي شىرقاۋ بيىككە جەتەلەپ, تۇيسىگىمەن اشقان قۇپيا-سىرلارىمەن تانىستىرۋ. تانىسقان دۇنيەلەرىنىڭ ءبارىن دۇرىس ۇعۋ ءۇشىن سەنىڭ دە تۇيسىگىڭ دامىپ جەتىلگەن بولۋى شارت. تۇيسىكتەن تۋعان دۇنيەنى تۇيسىكپەن عانا قابىلدايدى. سۋرەتشىنىڭ تۋىندىلارىن كوبىنەسە سوزبەن ءتۇسىندىرىپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس. نەگە؟ ويتكەنى, ءسوز, ياكي, ءتىل قانشا قۇدىرەتتى بولعانىمەن, تۇيسىكپەن سالىستىرعاندا ءبارىبىر شەكتەۋلى. ەگەر شەكتەۋسىز بولسا, ساكەننىڭ شىعارمالارىن قاراپ شىعىپ سۇيسىنگەن, تاڭداي قاققان تالاي تالانتتى تۇلعا ءوز ۇققاندارىن سوزبەن كەستەلەپ بەرمەس پە ەدى؟! دەمەك, تۇيسىك ۇعىنعان نارسەلەردىڭ ءبارىن جەتكىزۋگە ءسوز قۇدىرەتىنىڭ شاماسى كەلە بەرمەيدى ەكەن. تەك يشارا جاساپ, ويدى جاقىنداتىپ قانا بەرەدى.
قازاقتىڭ ويشىلى شاكارىم اتامىز: «كەلدىم قايدان؟ قايتسە پايدام؟ ولگەننەن سوڭ نە بولام؟» «مەن» دەگەن –جان, اقىل-اينام, جوعالا ما سول شىن-اق» دەپ جارالىستىڭ جۇمباعىنا بويلاپ, ءوزىن تولعاندىرعان سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەسە, مۇنداي وي ورامدارىن ساكەن شىعارمالارىنان دا كەزدەستىرەمىز. «استرالدى» توپتاماسىنداعى كارتينالاردىڭ نەگىزگى يدەياسى قاراپايىم, بىراق جاۋاپ بەرۋگە قيىن ءۇش سۇراقتىڭ توڭىرەگىندە توپتاسقان: كىمسىڭ؟ قايدان كەلدىڭ؟ قايدا باراسىڭ؟
– ساكەن كۇن سايىن ەرتە تۇرىپ, مىندەتتى تۇردە زيراتقا, اكە-شەشەسىنىڭ باسىنا بارۋشى ەدى. سوسىن شەبەرحاناسىنا كەلىپ, سۋرەت سالۋعا كىرىسەتىن. بۇل داعدىسىنان ءومىرى جاڭىلىپ كورگەن ەمەس, – دەپ اڭگىمەلەگەن ەدى بىزگە ساكەن عۇماروۆ مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى, سۋرەتشىنىڭ جان جارى گۇلسارا عۇماروۆا. ساكەننىڭ وسى قاراپايىم داعدىسىنان ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن, قايدان كەلگەنىن جانە قايدا باراتىنىن ۇنەمى ەسىنەن شىعارماعانىن, وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەگەنىن بايقايمىز. قانداي ءتۇيىن جاسادى؟ ونى ءتۇسىنۋ, ياكي, تۇيسىكپەن سەزىنۋ ءۇشىن «استرالدى» توپتاماسىنداعى «پەرىشتە جانە ولار», «ۇرىقتانۋ», «جۇلدىزدار نوسەرى», ت.ب. شىعارمالارىن قاراپ, تانىسۋ كەرەك.
«دانالىقتىڭ توركىنى ءبىر» دەيدى قازاق. سوندىقتان دا شىعار, شاكارىم مەن ساكەننىڭ ۇقساستىعىن كەمەلدەنىپ, جۇرتشىلىققا تانىلۋ كەزەڭىنەن دە كورۋگە بولادى. مىسالعا شاكارىم اتامىز:
«قىرىقتان سوڭعى يمانىم,
وتىز جىلداي جيعانىم,
كوپ عالىمنىڭ ءسوزىنىڭ
اقىلعا الدىم سىيعانىن», – دەپ, ءوزىنىڭ قىرىق جاستان اسقاننان كەيىنگى رۋحاني وي-تولعامدارىن حالقىنا ولجا قىلدى. كەمەل جاسقا كەلگەندە جازعان سىر سوزدەرىندەگى فيلوسوفيالىق وي-يىرىمدەرى وتە تەرەڭ, قازاقتىڭ عاسىرلار بويعى جۇتامايتىن رۋحاني قازىناسى رەتىندە ءالى سان مىڭداعان ۇرپاققا قىزمەت ەتەرى ءسوزسىز. سونداي-اق, ساكەن اعامىزدىڭ شىعارمالارىنداعى تەرەڭ فيلوسوفيالىق وي-تولعامدار دا قىرىق جاستان كەيىنگى جازعان تۋىندىلارىندا شارىقتاۋ شەگىندە كورىنەدى. بىلاي قاراعاندا, ول سۋرەتتى بالا كەزىنەن باستاپ سالعان. ساكەن عۇماروۆتىڭ تۇڭعىش كورمەسى ورال قالاسىندا 1987 جىلى, ياعني, ەلۋ جاسىندا ۇيىمداستىرىلعان ەكەن. وعان دەيىن كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيە ازات ويدان تۋعان مۇنداي دۇنيەلەردى قابىلداۋعا مانسۇق قىلسا, ەكىنشى جاعىنان ساكەن اعا دا ءوزىنىڭ كەمەل جاسقا جەتۋىن كۇتكەن سياقتى. ول – قىلقالامىنان تۋعان دۇنيەلەردىڭ تۇبىندە حالىق يگىلىگىنە اينالارىنا سەنگەن ادام. العاشقى كورمەسىنەن كەيىن-اق ونىڭ اتاق داڭقى اسپانداپ جۇرە بەردى. ەڭ الدىمەن از ۋاقىت ىشىندە قازاقستانعا تانىلدى. الماتى قالاسىندا سۋرەتشى تۋىندىلارىنىڭ كورمەسى بەس رەت ۇيىمداستىرىلسا, ءۇش كورمەسى ماسكەۋدىڭ وزىندە ءوتتى. سول 1990 جىلدىڭ 22 قازانىندا كيەۆ قالاسىنداعى ۆ.ي. لەنين مۋزەيىندە ساكەن تۋىندىلارى تۋرا ءبىر اي بويى تاماشالانعان. سۋرەتشى ەڭبەكتەرىنە دەگەن مۇنداعى حالىقتىڭ ىقىلاسى ەرەكشە بولعان كورىنەدى. بۇل – ساكەن عۇماروۆتى الەمگە قايتالانبايتىن تالانت يەسى رەتىندە تانىتقان جىل. ودان كەيىنگى كورمەلەر يالتا, سوچي, چەليابينسك جانە ۆيلنيۋس قالالارىندا جالعاستى. 1987 جىلدان 1995 جىلى دۇنيەدەن وتەر شاعىنا دەيىنگى سەگىز جىل ىشىندە سۋرەتشىنىڭ قىرىق كورمەسى وتكىزىلدى. شاكارىم اتامىز «وتىز جىلداي جيعانىم» دەسە, ساكەن عۇماروۆ تا تۋرا وتىز جىل سۋرەت ونەرىمەن اينالىسقان. ول كەزىندە كسرو جۋرناليستەر وداعىنىڭ, قازاقستان سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى بولدى. كەيبىر وي-تولعامدارىن قازاق, ورىس تىلدەرىندە ولەڭمەن دە ورنەكتەگەن. اسىل اعا دۇنيەدەن وتەر شاعىندا:
«ءومىرىم! مەنسىز جالعاساسىڭ,
مەن اسىقپايمىن, سەن اسىعاسىڭ,
ءتىپتى مەنەن الىستاپ,
الدەبىر مايدان اشىپ,
الىساسىڭ, جۇلىساسىڭ,
مەن ساعان ىلەسە المايمىن.
سەن سالتانات-قۇرمەتكە يە بولاسىڭ,
مەنىڭ قولىم جەتپەگەن داۋلەت پەن اتاققا
سەن يە بولاسىڭ!» – دەگەن ولەڭ جولدارىن قالدىرعان ەكەن. ءسوز جوق, ساكەن اعانىڭ تەرەڭ تۋىندىلارىن تۇيسىكپەن قابىلداپ ۇعا الاتىن جاڭا كەزەڭ جاقىنداپ كەلەدى. سول ۋاقىتتا قازىر ءالى تولىق يگەرىلمەي جاتقان شاكارىم اتامىزدىڭ سىر سوزدەرى دە, ساكەن اعامىزدىڭ قىلقالامىنان شىققان تۋىندىلار دا حالىقتىڭ ۇلكەن سۇرانىسىنا يە بولىپ, باعا جەتپەس رۋحاني قازىناسىنا اينالادى. تەرەڭ ويلى عۇلامالاردىڭ ەڭبەكتەرى حالىققا كەڭ ۇعىلاتىن كەزەڭ تۋاتىنىن پايعامبارلارىمىز دا وسيەت ەتىپ ايتىپ كەتكەن عوي. قۇدايىم ءبىزدى سول كۇنگە جەتكىزسىن دەيىك. وعان دەيىن «ەكسپو – 2017» كورمەسىندە ساكەن اعامىزدىڭ تولعانىستان تۋىنداعان شىعارمالارى شەتەلدىك مارتەبەلى مەيمانداردىڭ نازارىنا ۇسىنىلسا, بۇل دا ءبىر ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى پاش ەتكەن دۇنيە بولماس پا؟!
مەڭدوللا شامۇراتوۆ
