قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن العاندا, ەل ىرگەسىن بەكىتىپ, ەل ەڭسەسىن كوتەرۋگە قاتىستى ماسەلەلەر از بولعان جوق. سونىڭ ءبىرى جاس مەملەكەتتىڭ شەكاراسىن حالىقارالىق زاڭدى نورمالارعا سايكەس, حالىقارالىق-قۇقىقتىق دەڭگەيدە راسىمدەۋ ەدى. ونىڭ ۇستىنە, كورشى ەلدەر اراسىندا تاۋەلسىزدىگىن الا سالىپ, شەكارا ماسەلەسىنە بايلانىستى ءبىر-بىرىنە قارۋ سىلتەگەن ەلدەر دە بولدى. كەڭ-بايتاق قازاقستاننىڭ جەرىنە كوز سۇعىن قاداعاندار دا تابىلدى. مىڭ جەردەن تاۋەلسىز ەل بولساڭ دا شەكاراڭ شەگەندەلىپ, ەلدىڭ ىرگە سىزىعى وزگە مەملەكەتتەر تاراپىنان تۇگەل مويىندالماسا, ونداي تاۋەلسىزدىكتە بەرەكە بولمايتىنى بەلگىلى. ستوكگولمنىڭ بەيبىتشىلىك ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ ينستيتۋتى بۇگىنگى تاڭدا الەمدەگى شەكارالاردىڭ 25 پايىزى تولىق انىقتالماعاندىقتان, ەلارالىق قاقتىعىستاردىڭ 15 پايىزى شەكارالىق ماسەلەلەردىڭ شەشىلمەۋىمەن بايلانىستى ەكەنىن انىقتاعان. مىنە, وسىدان-اق شەكارانى ناقتىلاپ, زاڭدىق تۇرعىدا بەكىتىپ الۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن تۇسىنۋگە بولادى.
بۇگىندە ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 13500 كيلومەترگە سوزىلىپ جاتىر. سولتۇستىگىندە رەسەي فەدەراتسياسىمەن, وڭتۇستىگىندە تۇرىكمەنستان, وزبەكستان جانە قىرعىزستان رەسپۋبليكالارىمەن, شىعىسىندا قىتايمەن شەكتەسەدى. قازاقستاننىڭ باياندى بولاشاعى, مىنە, وسى ەلدەرمەن بولعان شەكارانى زاڭدى تۇردە شەگەندەۋدە ەكەنىن جەتە تۇسىنگەن ەلباسى ن.نازارباەۆ «ءبىز ءۇشىن قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن ساقتاۋدان ماڭىزدى مىندەت جوق» دەپ, ەڭ الدىمەن, كورشىلەس مەملەكەتتەرمەن اراقاتىناستى, ياعني شەكارالىق ماسەلەلەردى شەشۋگە كىرىستى.
ال دەماركاتسيا ماسەلەسىنە كەلسەك, قىتايمەن مەملەكەتتىك شەكارانى دەماركاتسيالاۋ پروتسەسى 1996 جىلى شىلدەدەن باستاپ 2001 جىلى جەلتوقسانعا دەيىن جالعاستى. ونىڭ سوڭى 2002 جىلعى 10 مامىردا بەيجىڭ قالاسىندا قازاقستاننىڭ سول كەزدەگى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى قاسىم-جومارت توقاەۆ پەن قىتايدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى تان تسزياسيۋاننىڭ ەكى ەل شەكاراسىنىڭ سىزىعىن دەماركاتسيالاۋ تۋرالى حاتتاماعا قول قويۋىمەن اياقتالدى. ناتيجەسىندە ۇزىندىعى 1783 شاقىرىم بولاتىن مەملەكەتتىك شەكاراعا 688 شەكارا بەلگىسى ورناتىلدى
مەملەكەتتىك شەكارانى انىقتاۋ شارالارى 1992 جىلدان باستالىپ, 2005 جىلعا دەيىن ءۇش باعىت بويىنشا جۇرگىزىلدى. سونىڭ ىشىندە العاشقىسى دا, قيىنى دا قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىمەن جاسالعان كەلىسسوز بولدى. قىتايمەن شەكارا كسرو كەزىندە دە ءوز شەشىمىن تاپپاعان بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە, شەكارانى قانداي نەگىزدە بەلگىلەۋ دەگەن ماسەلەگە كەلگەندە قىتاي تاراپى «جوڭعارلار – قىتايعا تاۋەلدى بولعان ەل. سوندىقتان جوڭعارلاردىڭ بارعان جەرلەرى قىتايدىڭ اۋماعى بولادى» دەگەن تالاپتى ايتىپ, «بۇدان بۇرىنعى كەلىسىمدەردە رەسەي ءوزىنىڭ اسكەري قۋاتىنا سۇيەنىپ, بىزگە زورلىقپەن قول قويدىردى» دەگەن پىكىردى كوبىرەك كولدەنەڭ تارتاتىن. ارينە, ءبىر ميللياردتان استام حالقى بار الىپ ەل قىتايمەن ەندى عانا تاۋەلسىزدىك العان, ونداعان ميلليون حالقى بار قازاقستاندى سالىستىرۋعا كەلمەيتىن. الايدا ەلباسىنىڭ ۇلكەن كورەگەندىك تانىتىپ, وسى ءبىر كۇرمەۋى كوپ كۇردەلى ماسەلەنى وڭتايلى شەشۋى سول كەز ءۇشىن دە, بۇگىن ءۇشىن دە, قازاق ەلىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن دە اسا جوعارى باعالاناتىن ەرەن ەڭبەك ەكەنىنە تالاس جوق.
سول جىلدارى قازاقستان-قىتاي شەكاراسى تۋرالى كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلىپ جاتقاندا, ەكى ەلدىڭ شەكارا ماسەلەسى جونىندە كەلىسىمگە كەلۋى مۇمكىن ەمەس دەگەن پىكىرلەر دە ايتىلعان بولاتىن. الايدا قازاق ەلىنىڭ شەكارا سىزىعىن قىتاي ەلىنىڭ مويىنداپ, شەكارا تۋرالى شارتقا قول قويعانى الەمدىك قاۋىمداستىقتى قاتتى قايران قالدىردى. ويتكەنى قازاقستان رەسپۋبليكاسى قىتايمەن شەكارالاس جاتقان 15 مەملەكەتتىڭ ىشىندە قىتاي ۇكىمەتىنىڭ كەلىسىمىمەن شەكارا شەگىنىڭ 100 پايىزىن بەلگىلەپ, اراجىگىن اشىپ العان بىردەن-ءبىر مەملەكەت بولدى.
ال دەماركاتسيا ماسەلەسىنە كەلسەك, قىتايمەن مەملەكەتتىك شەكارانى دەماركاتسيالاۋ پروتسەسى 1996 جىلى شىلدەدەن باستاپ 2001 جىلى جەلتوقسانعا دەيىن جالعاستى. ونىڭ سوڭى 2002 جىلعى 10 مامىردا بەيجىڭ قالاسىندا قازاقستاننىڭ سول كەزدەگى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى قاسىم-جومارت توقاەۆ پەن قىتايدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى تان تسزياسيۋاننىڭ ەكى ەل شەكاراسىنىڭ سىزىعىن دەماركاتسيالاۋ تۋرالى حاتتاماعا قول قويۋىمەن اياقتالدى. ناتيجەسىندە ۇزىندىعى 1783 شاقىرىم بولاتىن مەملەكەتتىك شەكاراعا 688 شەكارا بەلگىسى ورناتىلدى.
بىتكەن ىسكە سىنشى كوپ. نازارباەۆتىڭ بۇل ەڭبەگىن بۇكىل الەم مويىنداپ, ەلباسىمىزدىڭ ەرلىگىنە الەم بارەكەلدى ايتىپ جاتقاندا, قازاقستاندا «نازارباەۆ قىتايعا جەر بەرىپ قويدى» دەپ كەرى تولعاعاندار دا بولدى. الايدا بۇل ويلانباي ايتىلعان جوسىقسىز پىكىر ەدى. شىن مانىندە, بۇل كەلىسىمنەن قازاقستان ۇتىلعان جوق, كەرىسىنشە, ۇتتى. قىتايدا تۋىپ-وسكەن ازامات رەتىندە ايتسام, قىتاي ۇلتشىلدارى اتالعان كەلىسىمگە بۇگىنگە دەيىن رازى ەمەس. ەگەر تسزيان تسزەمين كەلىسىمگە كەلمەگەندە, بۇگىنگە دەيىن قازاقستاننىڭ كوپ جەرىن قىتايعا قوسىپ الاتىن ەدىك دەپ ارماندايتىن قىتايلار دا بار. حالقى ميللياردتان اساتىن, اسكەري كۇشى دە بىزدەن قۋاتتى, اتوم قارۋى بار ۇندىستانمەن دە جەرگە تالاسىپ, ءجونى كەلسە سوعىسۋعا دايار وتىرعان قىتاي ءبىر كۇنى جەر ماسەلەسىن سىلتاۋ ەتىپ, قازاقستانعا اسكەر شىعارسا, مۇنىڭ سوڭىن مولشەرلەۋ وتە قيىن ەدى. وسى تۇرعىدان العاندا, قىتاي مەن قازاقستان اراسىنداعى شەكارانىڭ ۇيلەسىمدى شەشىلۋى قازاقستاننىڭ, قازاقستان حالقىنىڭ ۇلكەن جەڭىسى دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى.
كەڭەس وداعى كەزىندە وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ اراسىنداعى شەكارا ىشكى اكىمشىلىك-اۋماقتىق شەكارا رەتىندە بەلگىلەنىپ, تەك كارتالاردا عانا كورسەتىلەتىن. شەكارا بويىندا ەشبىر ءبولۋ سىزىعى بولماعان. سونىمەن ورتا ازياداعى ەلدەر اراسىنداعى شەكارا سىزىعىن بەلگىلەۋدە 1991 جىلدىڭ 21 جەلتوقساندا تمد قۇرىلعانىن جاريا ەتكەن الماتى دەكلاراتسياسىنا قول قويىلعان كۇنگە دەيىنگى اكىمشىلىك شەكارا نەگىزگە الىندى. سەبەبى وسى قۇجاتتا بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ سول ساتكە دەيىنگى قالىپتاسقان اكىمشىلىك شەكارالارى مەملەكەتتىك شەكارا بولىپ قالاتىنىن تمد-عا مۇشە بارلىق مەملەكەتتەر مويىنداعان ەدى. 1999 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا قىرعىزستان, رەسەي, تۇرىكمەنستان جانە وزبەكستان رەسپۋبليكاسىمەن اراداعى مەملەكەتتىك شەكارانى دەليميتاتسيالاۋ جونىندەگى ۇكىمەتتىك كوميسسيا قۇرىلدى. كوميسسيا جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە بۇل ماسەلەلەر تولىعىمەن رەتتەلىپ, شەشىمىن تاپتى. ايقىندالعان شەكارا ۇزىندىعى قىرعىزستانمەن – 1242, تۇرىكمەنستانمەن – 426, ال وزبەكستانمەن 2351 شاقىرىمدى قۇرادى.
1999 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا قىرعىزستان, رەسەي, تۇرىكمەنستان جانە وزبەكستان رەسپۋبليكاسىمەن اراداعى مەملەكەتتىك شەكارانى دەليميتاتسيالاۋ جونىندەگى ۇكىمەتتىك كوميسسيا قۇرىلدى. كوميسسيا جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە بۇل ماسەلەلەر تولىعىمەن رەتتەلىپ, شەشىمىن تاپتى. ايقىندالعان شەكارا ۇزىندىعى قىرعىزستانمەن – 1242, تۇرىكمەنستانمەن – 426, ال وزبەكستانمەن 2351 شاقىرىمدى قۇرادى
قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى شەكارا – الەمدەگى ەڭ ۇزىن شەكارالاردىڭ ءبىرى. ونىڭ جالپى ۇزىندىعى – 7591 شاقىرىم. شەكارا بويىن دەليميتاتسيالاۋ كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعاسىنان باستالىپ, ەدىل وزەنىنىڭ شىعىسى بويىن جاعالاي, سارىارقا مەن ءسىبىر جازىعىنىڭ ورتاسىن كوكتەي ءوتىپ, التاي تاۋىنىڭ ەڭ بيىك جوتالارىنا جەتە اياقتالادى. قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى مەملەكەتتىك شەكارا تۋرالى ەكى ەل اراسىنداعى العاشقى حاتتاما 1998 جىلى رەسىمدەلدى. ەكى ەل پرەزيدەنتتەرى 2005 جىلدىڭ قاڭتارىندا «قازاقستان-رەسەي مەملەكەتتىك شەكاراسى تۋرالى» كەلىسىمگە قول قويدى.
قورىتا ايتقاندا, شەكارانىڭ شەگەندەلىپ, ىرگە سىزىقتىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىندالۋى – ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ ۇلكەن كەپىلى. اسىرەسە, قازاقستان سىندى كەڭ-بايتاق تەرريتورياسى بار ەلدىڭ توڭىرەگىندەگى ەلدەرمەن ءتىل تابىسىپ, مەملەكەتتىك شەكاراسىن ايقىنداپ الۋى – تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى ۇلكەن جەتىستىك. بىزبەن بىرگە تاۋەلسىزدىك العان ازەربايجان, ارمەنيا, قىرعىزستان, تاجىكستان ەلدەرىنىڭ ايىرىلماعان شەكارا ءۇشىن ارازداسىپ, قانتوگىسكە دەيىن بارعانىن كورگەندە, ىرگەمىزدى بەكەمدەپ, شەكارانى شەگەندەپ العانىمىزعا «تاۋبە» دەگەننەن باسقا ايتار ءسوزىمىز جوق.
